Азастанны салы жйесі

«Салы» ымымен «салы жйесі» ымы тыыз байланыс-ты. Мемлекетте алынатын салы трлеріні, оларды руды ж-не алуды нысандары мен дістеріні, салы службасы органда-рыны жиынтыы детте мемлекетті салы жйесін райды. азастан Республикасыны азіргі салы жйесі салытарды ру мен алуды натылы дістерін белгілейтін, яни салытар-ды натылы элементтерін анытайтын тиісті занамалара не-гізделеді.

1991 жыла дейін, яни КСРО ыдыраана дейін елде кбінесе экономиканы басаруды кімшіл-міршіл жйесіне, баалара ата мемлекеттік реттеуге сйкес келетін салы жйесі ызмет етті. Бюджетті басты кіріс кздеріні бірі болан айналым салыы тіркелген блшек сауда мен ктерме сатып алу бааларын олдануа жне мемлекеттік реттеп отыруа баытталан болатын. азастан егемендікке ие боланнан кейін 1991-1995 жылдары абылдаан біратар задара сйкес республикада жаа салы жйесі алыптасты.

Рынокты жаыртуды басталуымен салытарды жаа трлері – осылан н салыы, акциздер,сатудан алынатын салы жмыс істей бастааны белгілі.

1991 жылы желтосанны 24-інен бастап бізді елімізде тыш салы жйесі жмыс істей бастады. Ол «азастан Республикасындаы салы жйесі туралы» заа негізделді. Бл за салы жйесін руды аидаттарын, салытар мен алымдарды трлерін, оларды бюджетке тсу тртібін белгілеген алашы кжат еді. Осы заа сйкес азастанда 1992 жылы атарды 1-інен 1995 жылы мамыра дейін салытар мен алымдарды 43 трі жмыс істеді: 16 жалпымемлекеттік салы, 10 жалпыа міндетті жергілікті салытар мен алымдар, 17 жергілікті салытар мен алымдар енгізілді.

азастан Республикасыны кіметі 1995 жылды басында салы реформасыны за мерзімді тжырымдамасын абылдап, онда елімізді салы жйесі мен салы занамасын бірте-бірте халыаралы салы салу аидаттарына сйкестендіру кзделді. Осыан байланысты «Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер туралы» 1995 жылы суірді 24-інде азастан Республикасы Пре-зидентіні за кші бар жарлыы шыты. Енді брыны 43салытар мен алымдар едуір ысартылып, оларды саны небрі 11 болып алды, ал 1999-2001 жылдар аралыындаы згертулер мен толытыруларды есепке аланда оларды саны 18-ге дейін кбейді.

1999 жылы салы салу объектінен 26 % млшерлеме бойынша заи тлаларларды ебекке аы тлеу орыны 30 % млшеріндегі саты жарналарыны орнына (Зейнетаы орына – 23,5 %; міндетті медициналы са тандыру орына – 1,5%; Халыты жмыспен амтуды мемлекеттік орына2%) леуметтік салы енгізілді ( 2001 жылды шілдесінен млшерлеме 21%а дейін тмендеді, ал 2004 жылдан регрессивті млшерлемелер – 20%-дан 7%а дейін жмыс істеді). Егер 1998 жылы мемлекеттік бюджеттегі бюджеттен тыс орларды лесі 18,4 %-ды раса, леуметтік салыты лесі 1999 жылы 17,9% ды рады.

осылан н салыы (С) айналым салыы мен сатудан алынатын салыты орнына 1992 жылы 28% млшерлемеде, оамды таматану ксіпорындары шін – 13 %, кпшілік олды німдер (негізінен таматар) бойынша – 10% млшерде енгізілді. 2003 жылды 1 атарынан млшерлемелер 20 % жне 16,67% болып белгіленді (С-ты кіріктіретін мемлекеттік реттелетін баалар мен тарифтер бойынша сатылатын тауарлар, ызметтер бойынша). 2002 жылы. С-ты млшерлемесі 16%, 2004 жылы.–15, 2007 жылы.–14, 2008 жылы.–13%, 2009 жылы.12% болып белгіленді.

Пайдаа салынатын салы пайдадан тленетін тлемдер мен пайдадан аударылатын аударымдарды (орлар шін тлем, пайданы бос алдыыны аударымдары) орнына 1991 жылы енгізілді. Оны млшерлемелері 10 % - дан 70 % - а дейін белгіленді.

Бл жйе меншікті барлы нысандары мен ызметті тр-леріні тедігін амтамасыз етпеді, жеілдіктер кп болды, бл баылауды иындатты. «Ксіпорындарды пайдасы мен табыстарына салы салу туралы» 1994 жылы атарды 1-індегі азастан Республикасы Президентіні жарлыына сйкес салы салу объекті балансты пайда – барлы шыындарды сомасына азайтылан барлы табыстарды сомасы болып белгіленді.Салы млшерлемесі – 30 %, ал банктік жне саты ызметтен алынатын пайда – 45 %, дивидендтер мен пайыздардан алынатын табыс – 15 % болды.

1995 жылды 1 шілдесінен абылданан Салыты кодекс салытарды 11 трін арастырды, соны ішінде негізгі салытарды бірі – корпоративтік табыс салыыны заи тлалар шін 30% негізгі млшерлемесі жне тлеушілерді жекелеген санаттары жне табыстарды трлері шін сараланан млшерлемелері (10 нан 20 %- а дейін) енгізілді.

2001 жылы 12 маусымда «Салы жне бюджетке тленетін баса тлемдер туралы» заны жаа нсасы абылданды, онда елдегі згеріп отыран экономикалы жне леуметтік жадайлара байланысты салы салуды аидалары мен нормалары толытырылып, згертілді.

2009 жылды 1-атарынан бастап «Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны кодексі (Салыты кодекс) олданыса енгізілді. Кодексте салыты жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді белгілеу, енгізу жне есептеу мен тлеу тртібі жніндегі биліктік атынастар, сондай-а мемлекет пен салы тлеушіні арасындаы салыты міндеттемелерді атаруа байланысты атынастар реттелінген. Сонымен бірге Кодексте кен ндіруші секторды айтарымын арттыру есебінен экономиканы шикізатты емес секторларына салы ауыртпалыы тмендетілген, жеілдіктер жйесі отайландырылан, салыты кімшілік ету оайлатылан, Кодекс нормаларын олдану экономиканы жа-ыртуа жне саралауа, елдегі инвестициялы климатты жасартуа, отанды, сондай-а шетелдік ндірушілер шін де бизнес жргізуді нерлым пайдалы етуге шаырады.

Салытарды, оларды тлеушілерді, салытарды алу діс-теріні, салы жеілдіктеріні жиынтыыны болатындыынан салы жйелеріні жептуір крделі модельдері болуы ммкін.

Барлы ркениетті елдерде салытарды бкіл жиынтыы р трлі аидаттар мен белгілер бойынша жіктеледі:

салы салу объекті жне салы тлеуші мен мемлекетті зара атынастары бойынша;

салыты алатын органа арай;

пайдалану тртібі бойынша;

объектіні экономикалы белгісі бойынша.

Бірінші белгі бойынша салытар тура жне жанама болып б-лінеді.

Тура салытар – салы тлеушіні кірісі мен млкінен ті-келей тленетін салытар. Олар з кезегінде наты жне жеке салытара жіктеледі. Наты салытар салы тлеушілерді млкіні (меншігіні) кейбір трлеріне (й, жер, ксіп, ашалай капитал жне т.с.с.) салынады. Жеке тура салытар – бл жеке адамдар мен заи йымдарды табыстары мен млкіне салына-тын салытар. Наты салытардан айырмашылыы – жеке салы салу рбір салы тлеушіні жеке табысы мен млкінде, оны аржылы жадайында ескеріледі.

Жанама салытар – бааа немесе тарифке стеме трінде белгіленген салы тлеушіні кірістері мен млкіне тікелей байланысты емес салытар. Жанама салытара осылан н салыы, акциздер жатады. Жанама салытара сондай-а сырт-ы экономикалы ызметтен тсетін тсімдер де (кеден баждары тріндегі, экспорта жне импорта салынатын салы тріндегі кедендік кірістер, ішкі рынокта сатылатын тауарлар баасы мен оларды фактуралы ныны айырмасы) жатады.

Жанама салытар мемлекетті фискалды мдделерін біл-діреді. Оларды саналы олдану баа белгілеуді дерісіне жа-ымды ыпал жасауы жне ттынуды рылымына сер етуі ммкін.

Жанама салытар салуды мні салыты тауар баасына (немесе ызметті тарифіне) осылатындыында, кіріктірілетін-дігінде. Бл жадайда салыты тауарды (ызметті) наты т-тынушысы тлейді, алайда ттынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

Салыты алатын жне оан билік жасайтын органа арай орталы (жалпымемлекеттік) жне жергілікті салытарды ажыратады.

Пайдалану тртібіне арай барлы салытар жалпы жне масатты (арнаулы) болып блінеді. Жалпы салытар тиісті де-гейлердегі бюджеттерде шоырландырылады жне жалпымемле-кеттік ажеттіліктерді аржыландыруа пайдаланылады. Арнаулы салытарды ата белгілі бір арналымы болады (мысалы, брын Жол орын алыптастыруа пайдалынылатын клік ралдары салыы,клік ралдырын сатып алу салыы).

Объектіні экономикалы белгілері бойынша табыса салына-тын салытар жне ттынуа салынатын салытар болып ажы-ратылады. Табыса салынатын салытар тлеушіні салы са-лынатын кез келген объектіден алан табыстарынан алынады. Ттынуа салынатын салытар – бл тауарлар мен ызметтерді ттыну кезінде тленетін шыына салынатын салытар.

Салы салу объектілерін есепке алу жне оларды баалау амалдарынаарай салы алуды мынадай трт дісі олданыла-ды: кадастрлы[‡‡‡], салы тлеушіні малмдамасы бойынша, та-бысты алу кзінен стап алу, патенттік негізде.

Кадастрлы діске сйкес салыты есептеу мен оны алу, са-лы салу объектілеріні наты табыстылыын есепке алмай та-быстылы (жер салыы, млік салыы) нормасын крсете оты-рып, оларды тізімдемесі негізінде жзеге асырылады.

Малмдамада салы тлеуші табысты млшерін, ажетті жеілдіктерді, шегерімдерді крсетеді жне салы сомасын есеп-теп, тлейді.

шінші діс бойынша салы тлеуші жмыс істейтін заи тл-аны бухгалтериясы одан салыты табыс алынан жерде есеп-теп, стайды (тлейді).

Анытау мен оларды клемдерін есепке алу иын ызметті саналуан трлерінен алан табыстары шін салы патенттік негізде тленеді.

Салы салу объектілері жне (немесе) салы салуа байланыс-ты объектілер туралы апаратты орытындылау жне жйелеу, сонымен бірге салытар мен бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді есептеу жне салыты есептемені жасау масатында салы тлеушіні (салы агентіні) есептік жаттаманы жргізу дерісі салыты есеп деп аталады.

Салы тлеуші (салы агенті) салыты есепті жргізуді са-лы занамасында белгіленген тртіппен жне шарттарда есепте-мелер дісі бойынша жзеге асырады.

Есептемелер дісі бойынша табыстар мен шегерімдер аы т-леуді уаытына арамастан жмысты орындау, ызмет крсету, тауарларды ткізу жне млікті кіріске алу масатымен тиеп жі-беру мезетінен бастап есепке алынады. Бл діс салы служба-лары шін олайлыра жне оны азастанны барлы тлеуші-лері олдануа кабылданан. Тлеушілер шін оны кемшілігі

– салыты тлемдер жеткізілім тіпті уаытында тленбеген жа-дайда да аударылуы тиіс, бл айналым аражаттарын ошаулан-дыруа рындырады.

азастан Республикасыны салы жйесі салытарды, алымдарды жне баждарды трлерін, салыты атынастарды реттейтін кыты нормаларды жне салы службасыны ор-гандарын (аржы министрлігіні Салы комитеті мен оны жер-гілікті органдарын) кіріктіреді.

Салы салуды р трлі шарттары арастырылан ызмет тр-лерін жзеге асыратын салы тлеуші ызметті мндай трлері бойынша салыты міндеттемелерді есептеу масаттарында са-лы салу объектілеріні жне (немесе) салы салуа байланысты объектілерді есебін блек-блек жргізуі тиіс.

азастан Республикасында салы салу практикасында р трлі салытар, алымдар жне салы сипатындаы тлемдер ол-данылады, оларды тізбесі мыналарды кіріктіреді:

1) салытар:

корпоративтік табыс салыы;

жеке табыс салыы;

осылан н салыы;

акциздер;

экспорта рента салыы;

жер ойнауын пайдаланушыларды арнаулы тлемдері

мен салытары

леуметтік салы

клік ралдары салыы;

жер салыы;

млік салыы;

мар ойын бизнесі салыы

тіркелген салы;

бірыай жер салыы;

Халыаралы шарттарды олдану масаттары шін осылан н салыы, акциздер жанама салытар деп танылады.

2) бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер:

мемлекеттік баж;

алымдар:

тіркеу алымдары:

заи тлаларды, оларды филиалдары мен кілдіктерін мемлекеттік (есептік) тіркегені, сондай-а оларды айта тір-кегені шін алым;

жеке ксіпкерлерді мемлекеттік тіркегені шін алым;

жылжымайтын млікке ытарды жне олармен жасалан ммілелерді мемлекеттік тіркегені шін алым;

жылжымалы млікке кепілдікті жне кемені немесе жа-салып жатан кемені ипотекасын мемлекеттік тіркегені шін алым;

радиоэлектронды ралдарды жне жиілігі жоары рылыларды мемлекеттік тіркегені шін алым;

клік ралдарын, сондай-а оларды айта тіркеуді мемле-кеттік тіркегені шін алым;

дрілік заттарды, сондай-а оларды айта тіркеуді мемле-кеттік тіркегені шін алым;

туындылар мен сабатас ытар объектілеріне ытарды, туындылар мен сабатас ытар объектілерін пайдалануа лицензиялы келісімшарттарды мемлекеттік тіркегені шін алым.;

баралы апарат ралдарын мемлекеттік тіркегені (есеп-ке аланы) шін алым;

алымдар:

автоклік ралдарыны азастан Республикасыны аумаы арылы жру алымы;

аукциондардан алынатын алым;

жекелеген ызмет трлерімен айналысу ыы шін лицензиялы алым;

телевизиялы жне радиохабар йымдарына радиожиілік спектрін пайдалануа рсат беру шін алым;

тлемаылар:

жер учаскелерін пайдалананы шін тлемаы;

жер бетіндегі кздерді су ресурстарын пайдалананы шін тлемаы;

оршаан ортаа эмиссиялар шін тлемаы;

жануарлар дниесін пайдалананы шін тлемаы;

орманды пайдалананы шін тлемаы;

ерекше оралатын табиат ауматарын пайдалананы шін тлемаы;

радиожиілік спектрді пайдалананы шін тлемаы;

алааралы жне (немесе) халыаралы телефон байланы-сын, сондай-а ялы байланысты бергені шін тлемаы;

кеме жретін су жолдарын пайдалананы шін тлемаы;

сырты (крнекі) жарнаманы орналастыру шін тлемаы;

кедендік тлемдер:

кеден бажы;

кеден алымдары;

алдын ала шешім абылдааны шін тлемаы;

алымдар.

Сйтіп, азастанны салы жйесі салытарды жне баса міндетті тлемдерді трлері бойынша тым сараланан. Салытарды жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді со-масы Бюджеттік кодекс пен республикалы бюджет туралы зада белгіленген тртіппен тиісті бюджеттерді кірісіне тседі. Салыты катынастарды реттеуші ыты нормалар Салыты кодексте сараланан жне тиісті нсаулытарда келтірілген.

Салы службасыны органдары укілетті мемлекеттік органнан жне салы органдарынан трады. Салы органдарына укілетті органны облыстар, Астана жне Алматы алалары бойынша,аудандар, алалар жне алалардаы аудандар бойынша ауматы блімшелері,сондай-а укілетті органны ауданаралы ауматы блімшелері жатады. Арнаулы экономикалы айматар рылан жадайда бл айматарды аумаында салы органдары рылуы ммкін.

Салы органдарына, тиісті жоары салы службасы органына тікелей сатылас бойынша баынады жне жергілікті атарушы органдара жатпайды.

Укілетті орган салы органдарына басшылы жасауды жзеге асырады.

Мыналар Салы службасы органдарыны міндеттері болып табылады: салыты жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді толы жне дер кезінде тсуін амтамасыз ету; жинатаушы зейнетаы орларына міндетті зейнетаы жарналарыны жне леуметтік сатандыруды мемлекеттік орына леуметтік аударымдарды толы жне дер кезінде аударылуын амтамасыз ету; салы тлеушілерді салыты міндеттемесін, салы агентіні салытарды есептеу, стау жне аудару бойынша міндетін атаруына салыты баылауды жзеге асыру; азастан Республикасыны салыты саясатын іске асыруа атысу; з зыры шектерінде азастан Республикасыны экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз ету; азастан Республикасыны салы занамасын сатауды амтамасыз ету.

«Салы» жне «салы салу» ымдарын ажырата білген жн: бірінші жадайда – бл экономикалы жне аржылы категория, екіншісінде – экономикалы-ыты механизмді пайдалана отырып салыты тлемдерді ндіріп алу (есептеу жне алу) дерісі.