Сызба. Салы нсамасы
Салы салуды негізгі элементтеріне мыналар жатады: салы кезеі, салы объекті, салы субъекті, салы салынушы, салы салу бірлігі, салы базасы, салы млшерлемесі, квота, салыпл, салы жеілдіктері, тлеу мезгілі мен тртібі, салы тлеушілер мен салы органдарыны ытары мен міндеттіліктері, салыты тленуін баылау, салы занамасын бзаны шін санкциялар, т.б.
Салы кезеі. Салытарды жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді жекелеген трлеріне атысты белгіленген уаыт кезеі салы кезеі деп тсініледі, ол аяталан со салы салу объекті, салы базасы аныталады, бюджетке тленуге тиіс-ті салытар мен баса міндетті тлемдерді сомасы есептеледі.
Салы субъекті немесе салы тлеуші – салыты жне бюд-жетке баса тлемдерді тлеуші тла, алайда рынокты меха-низм арылы салы ауыртпалыы баса тлаа – салы салыну-шыа аударылуы ммкін.
Салы салынушы – наты салы ауыртпалыы (салы жкте-месі) тсетін жеке тла, тпкі салы тлеушілер, яни мемлекет азаматтары.
Салы объекті. Млік пен іс-рекеттер салы салу объекті жне (немесе) салы салуа байланысты объект* болып табылады, оларды болуына байланысты жне (немесе) оларды салы тлеушіні салыты міндеттемесі** туындайды.
Салы кзі салы тленетін табыс болып табылады; біратар салытар бойынша (мысалы, пайдаа салынатын салы) объекті мен кздері дл келеді; біратар жадайларда салы кзі салыты тлеу шін салы тлеуші сатан млікті бір блігі болуы ммкін.
Салы базасы. Салы базасы – салы салу объектіні нды, заттай немесе зге сипаттамалары, оларды негізінде бюджетке тленуге тиіс салытар жне баса міндетті тлемдерді сомасы аныталады.
Салыты негізгі базасы мыналар болып табылады: табыса
салынатын салы. Бан корпоративтік табыс салыы мен жеке табыс салыы жатады; тауара салынатын салытар. Олар осылан н салыын, акциздерді, кеден баждарын кіріктіреді; капитала салынатын салы. Оан жер салыы, млік салыы жне басалар жатады.
Салы лшемі – есеп-исап шін белгіленген салы объектін лшеу бірлігі (1 теге, 1 метр, жерді 1 гектары, тауарды лшеу бірлігі жне басалары).
Салы млшерлемесі. Салы млшерлемесі салы салу объектіні немесе салы базасыны лшем бірлігіне салыты жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді есептеу бойынша салыты міндеттемені шамасын білдіреді. Ол салы салу нормасын сипаттайды жне салы базасыны лшем бірлі-гіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді; салы тлеушіні табысына пайыздармен тлаланатын млшерлеме салы квотасы деп аталады.
Салы салу практикасында млшерлемелерді мынадай трлерін ажыратады:
траты (берік) салы млшерлемесі, табыс клеміне ара-мастан салы салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мы-салы, мнайды 1 тоннасына, газды 1 текше метріне);
пайызды млшерлемелер.Оларды ш трі болады: йлесім-ді, прогрессивті жне регрессивті.
йлесімді салы млшерлемесі. Ол салы объектісіне (оны млшерін саралауды есепке алмай) бірдей пайызды атынаста іс-рекет етеді. Прогрессивті салы млшерлемесі, табысты артуына карай млшерлемені суін ажетсінеді. Нтижесінде салы тлеуші салыты лкен абсолюттік сомасын ана емес, сонымен бірге оны лесін де тлейді. Прогрессивті млшер-лемелер е алдымен табысы кп тлалара ауыртпалы тсіре-ді;
йлесімді жне прогрессивті салытарды графиктік сипатта-масы 12.3 сызбада келтірілген.
Дегейлес оське 45° брышпен келтірілген АО тзуі ОД жал-пы табысты (салы тленгенге дейінгі табысты) жне олдаы табысты (салы тленгеннен кейінгі табысты) тедігін си-паттайды. ОВ тзуі йлесімді салы кезіндегі олдаы табысты жалпы табыса туелділігін сипаттайды. ОС тзуі прогрессивті салы кезіндегі бл туелділікті крсетеді.
Регрессивті салы млшерлемесі. Табысты кемуіне арай млшерлемені тмендеуін ажетсінеді жне табысы кп тл-алара тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдарды иыына ауыртпалы тсіреді.
12.3 сызба. йлесімді жне прогрессивті салы салу
Рынокты экономика жадайларында млшерлемелер салы тлеушілерді тлем абілеттілігі мен жалпымемлекеттік ажет-тіліктерді амтамасыз ету ескеріле отырып пайдаланылады. Мл-шерлемелер занамалы жолмен белгіленеді жне тиісті жыла арналан мемлекеттік бюджетті бекіту кезінде тзетілуі ммкін
Салыпл –субъектіні бір объектіден тлейтін салы сомасы.
Салы режімі –салытарды жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді тлеу жніндегі барлы салыты міндетте-мелерді есептеу кезінде салы тлеуші олданатын салы зана-масы нормаларыны жиынтыы.
Салы жеілдіктері – занамаа сйкес тлеушілерді салытан толы немесе ішінара босату. Салы жеілдіктеріне мыналар жатады:
Инвестициялы салы преференциялары – ызмет трлерін жзеге асыру кезінде пайдалануа арналан ндірістік арналымыны ймереттері мен имараттары, мшинелер мен жабдытар ныны шегерімдеріне жатызу жніндегі азастан Республикасы заи тлаларыны ыы. Инвестициялы салы префиренциялары арастырылан Преференциялар стандарттау жніндегі укілетті мемлекеттік орган бекіткен экономикалы ызмет трлеріні жалпы классификаторыны D секциясы арастыран ызмет трлері бойынша беріледі;
салы салынбайтын е тменгі млшер (минимум) – салы салудан толы босатылатын салы объектіні е аз блігі;
табысты есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудаы жандара, мгедектерге – халытан алынатын табыс салыы бойынша; крделі аржылара, леуметтік объектілерді стауа, табиат орау шараларына жмсалатын шыындарды сомасынан – пайдаа салынатын салы бойынша жне т.б.);
салы салынатын табысты рамына кіріктірілмейтін сома (мысалы, босату кезіндегі йарымды жрдемаы, халытан алынатын табыс салыы бойынша темаы тлемдеріні сомасы);
салы салуды жеке субъектілері мен тлеушілерді санаттары шін салы млшерлемесін тмендету. Салы жеілдіктеріне сонымен бірге тлеу мерзімін зарту жне салы бойынша бересіні есептеп шыаруда жатады. Жеілдік кезеі – салытар бойынша замен белгіленген жеілдіктерді іс-рекет ететін уаыты.
Салы тлеушілер мен салы органдарыны ытары мен міндеттіліктері –билік пен басару органдарыны салы зана-масымен реттеледі.
Салытар мен баса міндетті тлемдерді ндіріп алуды (т-летуді) дрыстыына баылау жасауды салы тлеушілерді орналасан жері немесе оларды ызмет орны бойынша мемле-кеттік салы службасы жзеге асырады. Салы органдарыны жне оларды лауазымды тлаларыны міндеттері, зыры, ызметіні тртібі, салы тлеушілерді ытары мен мдделерін бзаны шін жауапкершілігі мемлекет занамасымен айындалады.
Салы занамасын бзан салы тлеушілерге оларды жа-сыран сомасын, тмендеткен табыстарын тлеттіріп алу, бзу ауыртпалыына арай лестік немесе еселенген клемде айып-плдар, бюджетке тленетін тлемдер мерзімін ткізіп аланы шін сімплдар трінде санкциялар олданылады.