Баса міндетті тлемдер
Салытардан баса азастан Республикасында Салыты кодексте белгіленген жне белгілі бір млшерде бюджетке тле-нетін баса міндетті тлемдер (міндетті аша аударымдары – алымдар, тлемаылар, тлемдер жне т.б.) жмыс істейді (12 параграфты араыз).
Алымдар, баждар жне тлемдер деп детте заи жне жеке тлаларды мемлекеттік органдарды олара крсететін ыз-меттері шін тленетін біржолы міндетті тлемдерді айтады. Бл тлемдерді сомасы жергілікті бюджеттерді кірістеріне не белгіленген лестерде бюджеттер мен тиісті йымдара не ар-наулы ызметтер крсететін йымдарды, мекемелерді шыын-дарын ішінара немесе толы теу ызметін дамытып, жетіддіру шін тгелдей оларды арамаына тседі.
Жергілікті бюджеттерге еептелетін алымдарды тлеу кбі-несе аржылы аспектілерді де, сондай-а мліктік ытарды, техникалы рсімдерді жне тіркеулерді, объектіні, ызметті жне т.б. белгілі бір халін белгілеуді ресімдеумен байла-ныстыларды да оса, ызметті айтарлытай ке аясы бойынша жзеге асырылады. Осыан орай алымдар мен тлемдерді салы салу объектілері де сан алуан болып келеді, алымдар мен тлемдерді есептеу мен тлеу тртібі де р трлі болады. Алымдарды сомасы кімет белгілеген млшерлемелер бой-ынша есептеледі жне тіркеуші органдара тиісті жаттарды бергенге дейін тленеді.
Тіркеу алымдары – укілетті мемлекеттік органдар салы за-намасында белгіленген тіркеу іс-рекеттерін жасаан кезде,сон-дай-а осындай тіркеу іс-рекеттеріні жасаланын куландыра-тын жатты телнсасын берген кезде здері алатын біржолы міндетті тлемдері.
Тіркеу іс-рекеттерін азастан Республикасы занамасында белгіленген тртіппен жне жадайларда укілетті мемлекеттік органдар (тіркеу органдары) жзеге асырады. Олар тосан сайын есептік тосаннан кейінгі айды 20-сынан кешіктірмей зіні орналасан орны бойынша салы органына укілетті орган белгі-леген нысан бойынша алым тлеушілер жне салы салу объек-тілері туралы апарат береді.
Тіркеуші органдар азастан Республикасы занамасына сйкес тіркеу іс-рекеттерін оларды мдделеріне жргізетін жеке жне заи тлалар алым тлеушілері болып табылады.
Тіркеу алымдары мынадай іс-рекетерді: заи тлаларды мемлекеттік тіркегені жне филиалдар мен кілдіктерді есептік тіркегені, сондай-а айта тіркегені; дара ксіпкерлерді; жыл-жымайтын млікке жне олармен жасалан ммілелерге ы-тарды; жылжымалы млік кепілін жне кемені немесе жасалып жатан кемені ипотекасын; радиоэлектронды ралдар мен жоары жиіліктегі рылыларды; клік кралдарын, сондай-а оларды айта тіркегені; дрілік заттарды,сондай-а оларды айта тіркегені; туындылар мен сабатас ытар объектілеріне -ытарды, туындылар мен сабатас ытар объектілерін пай-далануа арналан лицензиялы келісімшарттарды, сондай-а оларды айта тіркегені; мерзімді баспа басылымын жне апа-рат агенттігін мемлекеттік тіркегені жне тіркеу іс-рекеттеріні жасаланын куландыратын жатты телнсасын бергені шін алынады.
Алымдарды тлеуді ажеттігін тудыратын ызмет трлеріні сан алуандыы оларды кбісін тиісті ызмет крсетулерге к-бінесе аралы сипат бере отырып, таза аржы шеберінен шы-арып жібереді. Тіпті мемлекеттік органдарды кбінесе аылы ызмет крсетуге кшіп отыран жне аралып отыран опера-циялар аржылы атынастардан кдуілгі тауар-ашалай аты-настара трленіп отыран рынокты атынастар жадайында бл тлеушілерді фискалды жне тарифтік-баалы сипатыны йлесуі те-мте рістеді. Мндай аылы ызметтерді шебері, мысалы Жол полициясыны алымдарын, лшем мен лшеуіш приборларды тексергені жне табалааны шін алымдарды, баса біратарларын кіріктіреді.
Алым млшерлемелері республикалы бюджет туралы зада белгіленген айлы есептік крсеткіш млшеріне негізделе отырып есептеледі.
аралып отыран тлемдерді катарында ресурстар шін тлем аылар блініп крсетіледі: жер учаскелерін пайдалананы; оршаан ортаа эмиссия; жер сті кздеріні су ресурстарын пайдалананы; орманды пайдалананы ; жануарлар дниесін пайдалананы; ерекше оралатын табиат ауматарын пайдананы шін тлемаылар.
Мысалы, жер учаскелерін пайдалананы шін тлемаы (жер салыына араанда) мемлекетті жер учаскелерін темін тлеп уаытша жер пайдалануа (жала) бергені шін алынады (жер учаскелерін бастапы теусіз уаытша пайдалануа беруді шыа-рып тастаанда).
Міндетті тлемдерді арасында ерекше орынды мемлекеттік баж алады. Мемлекеттік баж –укілетті мемлекеттік органдар-ды немесе лауазымды адамдарды зады мні бар іс-рекеттер жасааны шін не (немесе) кжаттарды бергені шін алынатын міндетті тлем. Зады мні бар іс-рекеттер жасау жне(немесе) жаттар беру жнінде укілетті мемлекеттік органдара немесе лауазымды адамдара тініш жасайтын жеке жне заи тлалар мемлекеттік бажды тлеушілер болып табылады.
Мемлекеттік баж тленетін ызметтерді тізбесі тым ке жне ол Салыты кодексте белгіленген млшерлемелер бойынша мыналардан: сота берілетін талап арыздардан, ерекше талаппен іс жргізу арыздарынан (шаымдардан), сот бйырын шыару туралы жне біратар баса арыздардан, сондай-а сот жаттарыны кшірмелерін (дубликаттарын) айтадан беру туралы арыздардан; азаматты хал актілерін тіркегені шін, азаматтара оларды тіркеу туралы анытамалар мен куліктер бергені жне азаматты хал актілеріні жазбаларын згертуге, толытыруа жне алпына келтіруге байланысты куліктер бергені шін; азастан Республикасыны азаматтыын алуа, азаматтыты алпына келтіруге немесе оны тотату туралы жаттарды ресімдегені шін; нотариатты іс-рекеттер жасааны шін,сондай-а нотариат куландыран жаттар кшірмелерін (телнсаларын) бергені шін; трылыты жерін тіркегені шін; жеке басты куландыратын жаттарды бергені шін; азастан Республикасына келуге немесе шетелге шыуа байланысты іс-рекеттер жасааны шін; зияткерлік меншік саласындаы укілетті органны зады мні бар іс-рекеттер жне баса іс-рекеттер жасааны шін алынады. Мемлекеттік бажды тіркелген пайызды млшерлемелері олданылады,олар айлы есептік крсеткіш млшерін негізге алына отырып есептеледі. Мысалы, «Азаматты хал актілерін тіркеу туралы айтадан куліктер немесе анытамалар беру» шін азастан Республикасыны «Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер туралы» кодексіне сйкес мемлекеттік баж белгіленді ол:
1) азаматты хал актілерін тіркеу туралы кулікті айтадан бергені шін 1 айлы есептік крсеткіш млшерін;
2) азаматты хал актілерін тіркеу туралы анытама бергені шін айлы есептік крсеткішті 0,3 млшерін райды.
Мемлекеттік баж жне мемлекеттік алым азастан Республикасы банк мекемелері арылы тиісті жергілікті бірлікті салы комитетіні есеп айырысу шотына тленеді, онда тлем жаттар беріледі (тлем млшері мен уаытын растайтын тбіртек немесе «электронды кімет тлем шлюз» арылы берілген тлем туралы чек).
Мемлекеттік баж банктер немесе банктік операцияларды жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдар арылы олма-ол аша аудару жолымен тленеді жне укілетті мемлекеттік органдарды немесе лауазымды адамдарды зады мні бар іс-рекеттер жасаан жне (немесе) жаттарды берген жері бойынша есепке жазылады.
Тленген мемлекеттік баж салы занамасында белгіленген жадайларда ішінара немесе толы айтарылуа жатады.
азастан Республикасыны шекарасынан тысары жерде ж-не оны аумаында атарылан консулды іс-рекеттер жасааны жне зады маызы бар жаттар бергені шін мемлекеттік баж трі консулды алым алынады.
азастан Республикасыны кіметі белгілейтін консулды алымны е тменгі жне барынша жоары базалы млшерле-рін республикалы бюджет туралы зада белгіленген айлы есептік крсеткіш негізге алына отырып белгіленеді.
азастан Республикасыны Сырты істер Министрлігі кон-сулды алымдарды базалы млшерлемелері шегінде шетелдік мекемелер шін наты млшерлемені млшерін белгілеуге -ылы.
Консулды алым консулды іс-рекеттер жасалана дейін т-ленеді
Млшерлемесі АШ долларымен белгіленген консулды алымдарды азастан Республикасы аумаында тлеу лтты банк алымды тлеу стіне белгілеген ресми баам бойынша те-гемен жргізіледі.
Заи жне жеке тлаларды алымдары,баждары жне зге тлемдері бойынша тлеушілерді жеке санаттарына да,сонымен бірге белгілі бір іс-рекет жасалан кезде де р алуан жеілдіктер белгіленген. Жеілдіктер бл тлемдерді тлеуден ішінара неме-се толы босату трінде белгіленеді.
Салытарды аудару
Салытарды аудару (аударып салу) – салы ауыртпалыын салыты тпкілікті салынушысына – салытарды негізгі ауыртпалыын з мойынына алатын халыа кшіру дерісі. Салытарды аудару біратар салытар бойынша салы тлеуші мен салы салынушыны ана емес, сонымен бірге салы салу объектісі мен кзіні де дл келмеуіне байланысты.
Аудару бркемелі нысанда ндіріс сферасында да, сонымен бірге айналыс сферасында да болады.
ндіріс сферасында табыс немесе пайда есебінен тленетін салытар жалдамалы жмыскерлерді ебегін интенсивтендіру жолымен, яни ажетті жмыс уаытын салыстырмалы ысар-ту жне осымша уаытты кбейту жолымен аударылуы ммкін. Бл жалдамалы жмыскерлерге салыты аударуды аса бркеме-лі нысаны.
Айналыс сферасында салытар баалар механизмі арылы аударылады.
Корпоративтік табыс салыы ксіпорын німін ттынушылара нерлым жоары баалар есебінен немесе ресурстарды жеткізушілерге ресурстара тмендетілген баалар есебінен аударылуы ммкін. Акционерлік оамдар нысанында йымдастырылан шаруашылы жргізуші субъектілерді табысына салы салынан жадайда акционерлерге ауыстыру субъектілер тленген бкіл соманы немесе оны лесін жабатын блігінде олара тым тмен дивидендтер тлеу арылы жзеге асырылуы ммкін.
Тлем кзінен тленетін жеке табыс салыы салы тлеушіні тпкілікті табысынан алынатындытан ауыстырылмайды. Алайда, егер ксіподатарды талабы бойынша жмыскерлерге ебекаы кбейтілетін болса, онда салытарды бір блігін жмыс істеушілерден жмыс берушілерге аудару ммкін болады. Жмыс берушілер бааны арттыру жолымен ебекаы блігін-дегі аымдаы шыындарды арттыруды нім немесе ызметтерді ттынушылара аударады. Малмдама бойынша тленетін жеке табыс салыына атысты айтатын болса, бааларды ктеру арылы оны дрігер, адвокаттар, ерікті мамандытарды баса тл-алары крсететін ызметтерге аударуа болады.
Меншік салыы ішінара ауыстырылады. Мселен, ксіпкерлік ызметпен шылданатын заи тлалар мен жеке тлаларды млкіне салынатын салыты тлеген кезде жеткілікті сраным жадайында таза табысты салы сомасына жоарылатуа жне сйтіп оны нім мен ызметтерді ттынушылара ауыстыруа болады. Жеке тлалар – млікті майда иелері – птер иелері оны жала берген жадайда ана салыты аудара алады, ал олар негізінен млік салыыны тпкілікті тлеушілері болып табылады.
сас жадайда табыс есебінен тленетін тура салытар – жер салыы, клік ралдарыны салыы ауыстырылады.
Жанама салытар аударуа абілетті болып келеді.
осылан н салыы тгелдей ттынушыа ауысады, йткені ол нім мен ызметтерді едуір ауымын амтиды жне тты-нушылар бл салы салынбайтын тауарды тадай алмайды. Ак-циздер мен импортты кеден баждары салынанда мндай тадау болады, йткені ттынушылар акциздер мен баждар салынбайтын орнын басатын тауарлар мен ызметтерге айта бадарлана алады. Мндай жадайда сатушы оны тауарына сранымны тмендеуіне байланысты бааны тсіруге мжбр болады жне салы ауыртпалыы блінуі ммкін – ішінара ттынушыа, ішінара сатушыа ауысуы ммкін.
Тура, сондай-а жанама салы салу кезінде жалпы салы салу тауарлар мен ызметтерді ндірушілерге (сатушылара) жне ттынушылара теріс сер етеді, бл бааны суінен жне ндіріс клеміні ысаруынан крініп, білінеді. спелі баа ттынушы сранымын ысартады, бдан тауарларды сатуды ауымы азаяды, ал ндірушілер мндай тауарларды шыаруды азайтады. Рынокты сраным мен сыным алпына келтіріледі, біра тепе-тедік нктесін жаа, нерлым жоары дегейге ауыстыру арылы келтіріледі. Бл келтірілген 12.6 сызбамен суреттеп сипатталады.
Сызба.
Баа
S1
B
P1
S
P
а
PС
С
D
O
Q1Q ндіріс клемі
Салыты енгізу сыным сызыыны жоары жне сола ілгерілеуін тудырады, мны зі жаа тепе-тедікке немесе В нк-тесінде шыарылымны Q1дегейіне дейін ысаруымен жне тепе-тедік ретінде Р-дан Р1-а дейін суімен сйкес келетін болады. Тленетін салыты млшері Р1ВСРс тік брыш аумаымен сипатталады, оны жоары блігі (РА сызыымен блінген) тауарды ттынушыларды табысынан, ал тменгі блігі ндірушілерді* табыстарынан шегерілетін шегерім болып саналады.
* Сызбадаы ттынушылар мен ндірушілер тлейтін салытар млшерлемелеріні лестірімі тиісінше сраным жне сыным ауытымалары (бааны сатылас сызыымен оларды иылысуына дейін) мен оларды блетін алашы тепе-теді бааны РА дегей-лес сызыы арасында график трінде орналасан «ттынушылар артыы» жне «ндіру-шілер артыы» деп аталатынны болуымен аныталады; бл аиданы шекті пайдалылы теориясы арастырады.
ндірушілер мен ттынушылар арасында салы ауыртпалыын блу сраным мен сынымны икемділігіне байланысты болады: икемділік кбірек клбеу сызыпен, икемсіздік кбірек спелі сызыпен тлаланан. Сраным икемділігі сату клеміні (сранымны) пайызды згеруіні бааны пайыз-ды згеруіне атынасы (икемсіз сраным шін бл коэффициент 1-ден кем, икемді сраным шін 1-ден кп, сранымны дара икемділігі кезінде ол 1-ге те). сыным икемділігі – нім клемі згеруіні бааны пайызды згеруіне пайызды атынасы (бааны суі сынылатын тауарларды артыыра к-беюін тудырады, бл икемді сынымды сипаттайды: икемсіздік кезінде бааны суі тауарлар сынымына лдеайда аз сер етеді).
Сйтіп, салы ауыртпалыы мына ережелер бойынша блінеді.
сынымны траты жадайында тауара деген сраным икемділігі азыра болса, ттынушылар сорлым салыты лкен блігін тлейтін болады жне керісінше, сраным икемділігі кбірек болса,ндірушілер тарапынан сорлым кп салыты тлемдері болады (12.7 – 12.10).
Сызба
Баа
P1P0PС O
S1BS
а
D
Q1Q ндіріс клемі
12.7. Сраным икемді, Р0-дан Р1-а дейін баа аз ктеріледі. Салы ауыртпалыыны лкен блігін (е ажетті заттар емес) ндіруші тартады.
12.8-сызба
Баа
S1
S
B
P1
P0
а
PС
С
D
O
Q1Q ндіріс клемі
12.8. Сраным икемсіз баа Р-дан Р1-а шыл седі, салыты лкен блігі ттынушыа (нан, электр энергиясы) тседі.
Сызба
Баа
P
BS1
P1
S
а
P0
PС
С
D
O
Q1Q ндіріс клемі
12.9. сыным икемді, баалар артады, салыты лкен блігін ттынушы тлейді.
Сызба
Баа
S1
S
P
B
P1
а
P0
PС
С
D
O
Q1Qндіріс клемі
12.10. сыным икемсіз, баа аз ктеріледі жне салыты лкен блігі ндірушілерге тседі.
Келтірілген сызбаларда АВС шбрышыны алаы арты са-лы ауыртпалыыны млшерін, яни тауарларды, ызметтерді ндіру мен ттынуды тмендеуіне байланысты оам шыысы-ны отайлы дегейден тмен болатынын сипаттайды.
Салыты тсімдерді оспаанда арты салы ауыртпалыы (Р1ВСРс шбрышыны алаы) жалпы ауыртпалыа Р1ВАСРсфигурасыны алаы) те.
Сраным мен сыным икемділігінен баса, тауарлар мен ызметтерді баасы арылы салытарды аударуды ммкіндігі мен дрежесі кп жадайда экономикалы циклді айналсопаларына (фазаларына) байланысты болады: рлеу кезінде бааны ктеруге нерлым олайлы жадай жасалады жне салыты аудару нерлым интенсивті жасалады жне, керісінше, дадарыс ке-зінде ндірісті лдырауымен, жмыссыздыты суімен, халыты тлем абілеттігі бар сранымыны азаюымен байланысты аудару иындайды.