Салытардан жалтарыну

Салы тлеуден жалтарыну – салыты тлемдерді толы немесе ішінара тлемеу масатымен салы тлеушіні салы са-лу объектін (табысты, пайданы, тауар айналымын, млікті) дейі жасыруы жне азайтуы. Салы тлеушілерді мндай засыз іс-рекеті мемлекет мддесіне айтарлытай нсан келтіреді: мем-лекеттік бюджет едуір аражаттарды ала алмайды, салы за-намасын бзушылар кірістеріні осымша криминалды кздері жасалынады, ксіпкерлік ызмет сферасында, салада, ірде ж-не т.б. н озалысыны негізгі йлесімдері брмаланады.

Салы тлеуден жалтарынуды себептері ртрлі болуы ммкін:

1) шаруашылы, ксіпкерлік немесе зге де ызметті алыпты жргізуге ммкндік бермейтін елеулі салы ауыртпалыы; салытарды кптігі жне жоары млшерлемелері салы салынатын субъектіні «клекелі» («алтарыстаы») экономикаа кетуіне жрдемдеседі;

2) салы занамасыны крделілігі, сонымен бірге аны еместігі, нсаулытар мен ережелерді аидалары мен нормаларын трліше тсіндіретін ондаы толытыруларды, згерістерді, тзетулерді кптігі;

3) салы службасын йымдастырудаы кемшіліктер: жмыс-керлерді тмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалы білімдер мен ыты мселелерді шектес салаларын жеткіліксіз білу; тексерулер кезіндегі жмыскерлерді адалдыа жатпайтын іс-ылытары;

4) салы сомаларын баю немесе клекелі бизнестегі инвестициялау масатымен субъектілерді оларды тлемеуге асаана, дейі мтылуы жне т.б.

«Клекелі экономиканы» орасан зор ауымы, баса елдер-ді банк мекемелеріне аша аудару, ксіпкерлік ызметті шын ауымын, млік ныны млшерін тмендету жніндегі табыс-ты кш салулары – мемлекет баылауынан салыты тсімдерді аса ірі сомаларын шыарады.

Кейбір мліметтер бойынша триллион теге млшеріндегі табыстар салытан жасырылып алады, азастандаы пияэкономика ішкі жалпы німні штен бірінен 40 пайызына дейін райтын крінеді. пия экономикадаы жаман жадай оны салы базасын мемлекетті аржылы ресурстарын молайту шін пайдалануа ммкіндік бермейді.

«осарлы» есеп жргізуді практикасы алыптасан: ресми органдар шін жне ксіпкерлерді меншікті пайдалануы шін; біріншісінде ызметті тек аз болуы ммкін нтижелері, екінші-сінде басару мен бизнесті дамытуа ажетті, аиатты нтиже-лер крсетіледі.

Белгіленген тртіптен р трлі ауытулар кезінде немесе салыты есептеу жне тлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салытар жніндегі кімшілік аидалар мен салы орандары іс-имылыны нсалары аныталан, мысалы, бухгалтерлік есепті жргізу тртібін бзан жадайда, есеп-исап жаттарын жою немесе жоалту кезінде, малмдалан табысты жеке ттынуа арналан шыыстара, млікті млшеріне сйкес келмеуі жадайында салы салу объектісін анытауды дістері.

Салытарды мжбри ндіріп алуды іс-шаралары белгіленген.

Салы тлеушіні (салы агентіні) белгіленген мерзімде орындалмаан салыты міндеттемесін орындау: 1)тленбеген салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер сомасына сімплды есепке жазу; 2) банктік шоттар мен касса бойынша шыысты операцияларды тотата тру; 3)салы тлеушіні (салы агентіні) салы берешегі есебіне млікке билік етуін шектеу тсілдерімен амтамасыз етілуі ммкін.

сімпл сомасы салыты міндеттемені мжбри орындату шараларын, сондай-а салы занамасын бзаны шін жауапкершілікті зге де шараларын олдануа арамастан есепке жазылып, тленеді. сімпл, салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді тлеу мерзімі кнінен кейінгі кннен бастап, лтты банк белгілеген айта аржыландыру ресми млшерлемесіні 2,5 еселенген млшерінде бюджетке тленген кнді оса аланда, мерзімі ткен рбір кн шін есепке жазылады. Салы занамасын бзуды ртрі шін жауапкершілік аныталан, мысалы, салы органдарына салыты есептемені белгіленген мерзімде тапсырмааны шін бзушылара салыты санкциялар олдануа шыратады: жеке тлалара 15 АЕК млшерінде айыппл, лауазымды адамдара, дара ксіпкерлерге – 30 АЕК млшерінде, шаын жне орта ксіпкерлік субъектілері болып табылатын заи тлалара немесе коммерциялы емес йымдар болып табылатындара 45, ірі ксіпкерлік субъектілер болып табылатын заи тлалара – 70 АЕК млшерінде айыппл салынады; салы тлеуші (салы агенті) салыты есептемені тапсыру мерзімі аяталаннан кейін 90 кн ішінде оны табыс етпесе бл айыпплдар тиісінше 30, 40, 60, 90 АЕК-ге дейін седі.

Банктік жаттарда салы тлеушілерді тіркеу нмірлерін берусіз операциялар жргізгені шін банктерді жауапкершілігі аныталан; шаруашылы жргізуші субъектілерді мжбри жою кезінде бюджет алдындаы берешегі жадайында оларды банктік шоттарындаы аша алдытары туралы салы органдарына мліметтер бермегені шін; салы органдарында салы тлеушілерді тіркеу есебіне оймау фактілерін растайтын бл органдарды жаттарынсыз банктік шоттар ашаны шін.

Мемлекетке едуір залал келтірген салы занамасын асаана бзушылытары шін ылмысты тртіп пен жауапкершілікті анарлым ата шаралары да белгіленген: шаруашылы жргізуші субъектілерді жауапты тлалары азастан Республикасыны ылмысты кодексіне сйкес белгілі бір лауазыма ие болуы немесе шарттасылан мезгілге белгілі бір ызметпен айналысу ыынан айрылумен жазаланады, оамды немесе тзеу жмыстарына, сондай-а бас бостандыынан айрылуа тартылады.

Салы органдары салы тлеушіге мерзімінде орындалмаан салыты міндеттемені орындауды амтамассыз ету тсілдерін олдананнан кейін, мжбри ндіріп алу мынадай тртіппен: банктік шоттардаы аша есебінен; дебиторлы шоттардан; билік ету шектелген млікті ткізу есебінен; жарияланан акцияларды мжбри шыару трінде жргізіледі.

Алайда аталан шараларды брі салытан жалтарынудын проблемаларын жоймайды. Тек салы службасыны органдары тексерулеріні нтижелері бойынша есептелінбеген тлемдерді сомасы бюджет кірістеріні трттен бірін крайды. Салы тлеушілер салы салынатын объектілер мен табыстарды жасыруды аса жетілдірілген дістерін олданады, салы службаларына брмалаан мліметтерді беру жадайлары жиілеп барады.

Салы салудан жалтарынуды р алуан дістері болады. Ту-ра салытарды тлеуден жалтарыну кбірек таралан. Жанама салытар бойынша оларды ндіріп алуды ерекшелігіне байла-нысты жасырыну иына тседі. Біра банктерді катысуынсыз тауар-ашалай операцияларды жасау, яни сатып алу-сату опера-цияларын есепке алудан іс жзінде жасыру акциздерді, осылан н салыын тлемеуді ммкін етеді.

Табыстара салы салу бойынша жалтарынуды нерлым сипатты дісі ндіріс немесе айналыс шыындарын (шегерімдерді) арттыру арылы табысты млшерін азайту болып табылады; материалды шыындарды жалан (ктерікі) баа бойынша, мысалы, оларды еркін блшек сауда баасы бойынша сатып алынанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалан есеп-исап жаттарын жасау жолымен німні (жмысты, ызметті) зіндік нына жазады. Осылайша амортизациялы аударымдарды сомасын ктерікілеу масатымен жабдыты жне баса негізгі кралдарды ны ктерікіленуі ммкін.

Салы салынатын табысты азайтуа сондай-а тлеушіні карамаына калдырылатын табыс жне ксіпкерлік ызметпен байланысты емес шыыстар есебінен жабылатын шыындарды шегеріміне (зіндік на) жатызу арылы ол жетеді. Олара мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іссапар шыындары; негізгі ралдар сатып алу; нормалардан тыс кілдік шы-ындарды тлеу; р алуан мдени-аарту шараларына атысу жніндегі шыыстар; салы бойынша жеілдіктері бар йымдармен нім (жмыс, кызмет) жеткізіліміне жалан келісімшарт жасау (кейін кем жеткізуе немесе келісімшартты орындалмауына салынан айыпплдарды зияна жатызу ниетімен); материалды ндылытарды ндіріске берілген клеміне арамастан оларды бкіл нын шыындар есебінен шыарып тастау; жеке тлалардан тауар-материал ндылытарын сатып алу жне крсетілген ызметтерге олма-ол аша тлеу шыыстарын тексерілуі иын бастапы жаттар бойынша шыындара жалан кіріктіру; салы занамасын бзаны шін салы органдары есептеген айыпплдарды, сімплдарды есептеп шыару.

Шегерімдер (зіндік н) осылан н салыын осы салынан тауар-материалды ндылытарды, ызметтерді ртріні блігінде шыындара есептен шыару есебінен ктеріледі.

Табыса салы салудан жалтарынуды ке тараан дісі ксіпкерлік ызметтен тскен тсім-ашаны кемітіп крсету жне жасырып алу болып табылады. Бл бзушылы иын аныталады, йткені наыз тсім-ашаны анытау шін тексеріліп отыран тлеушіні тауарыны (ызметіні) озалысымен байланыстырылатын (сйкестірілетін) шоттары ммкін кптеген баспа-бас айырбас пен зге де шаруашылы-аржылы операцияларыны фактілерін талдау ажет; барлы тлеушілерді жне оларды операцияларыны толы компьютерлендірілмеуі бзушылыты айындауа кп уаытты кажет етеді.

Салы салудан жалтарыну бухгалтерлік есепті анааттанысыз ойылуымен немесе оны жотыымен (мысалы, шаруа-фермер шаруашылытарында) байланысты болуы ммкін. Мндай жадайларда шаруашылы ызметті нтижелерін алпына келтіру шін: жмсалынан электр уаты, баса ресурстар бойынша, есептеу приборларыны крсеткіштері бойынша, натылы шыындар, айналымдар, активтерді ны, ызметті сас трлеріні крсеткіштері бойынша жанама немесе аналогиялы (йлестік) діс олданылады.

Тлем кзінен сталатын жеке табыс салыын тлемеу немесе толы тлемеу ммкіндіктері натуралды тлаланымда, яни ксіпорын німмен немесе бартер бойынша алынан німмен ебекке аы тлеу бойынша есеп-исапты тараан практикасымен байланысты. Мндай жадайларда иындытар салы салу масаттары шін тмендетілуі ммкін натуралды ебекаыны наты баалаудан пайда болады.

Жалан тлалара нарядтар жазып беру, мердігерлік келісімшартты, контракт бойынша жмыстарды «орындауа» жмыскерлер тарту жолымен ебекке аы тлеу шыындарын асырып крсету, жатты трде ресімделетін сырт жатан жалан ыз-меттер крсету практикасы ке таралан.

Шегерімдерді (зіндік нды) асырып крсету есебінен табысты жасыру оан ксіпкерлік сфера иелеріні, басшыларыны жне жмыскерлеріні ттыну шыыстарын кіріктіру жолымен жргізіледі. Бір мезгілде бл тсіл натуралды аы тлеуді орны болатындытан леуметтік жне табыс салытарын тлеуде немдеуге жадай жасайды. Фирма есебінен басшылара арналан птерлер сталынады (офис имараты трінде (кз бояп), службалы автоклік, жиаз, трмысты техника сатып алынады, газет-жорналдара жазылу ресімделеді). «Фирмалы киім-кешек» бабы трінде жеке басына ымбат тратын киім-кешек, ая киім сатып алуды жасыруа болады.

Жалтарынуды баса сипатты жадайлары:

1. Задар мен нормативтік ыты актілерді келісілмегендігі, салы занамасы нормаларын брыс тсіндіруге апаратын тжырымдауларды аны еместігі, экономикалы жне салыты зара арым-атынастарды практика- сымен абылданатын задарды болмауы жадайында салы тлеушілер уаытылы салы малмдамаларын тапсырып, салы органдарыны талаптарын орындайды, біра нормативтік ыты актілердегі кемістіктерден табыстарды жасырып алады.

2. осарлы бухгалтерия жргізген жадайда салы тлеушілер салыты малмдамалар, есеп-исаптар, анытамалар береді, салы органдарыны талаптарын орындайды. Алайда, салы органдары ыайласпа тексерімдер жргізуді олданбайтындытан салы тлеушілерді ресми есептерде ткізімні тмендетілген тлемдері мен алынан табыстарды крсету ммкіндігі болады.

3. Салы органдарында тіркелмей ксіпкерлік ызметпен айналысан жадайда ксіпкерлер контракттарда, шот-фактуларда, банктік жаттарда жне т.б. ойдан шыарылан салы тлеушіні нмірін ояды, салы органдарыны алдында есеп бермейді жне, деттегідей, аз уаыт мір среді.

4. Бюджетке тлемдер бойынша берешекті ордалануына арай «салы органдарымен байланысын жоалтандар» санатына ауысу. Салы тлеуші жмысын істейді, салыты есептемені тапсырады, біра бюджетке тлемдерді тлемейді жне оларды ордалануына арай олда бар активтерді іске асырады жне салы органдарымен байланысты жоалтады. Туекелді азайту шін, деттегідей, жалан мекен-жай жне жалан тлалар пайдаланылады.

5. Жалан банкротты: брі бір рылтайшылар бірнеше фирмалар ашады, біраз уаыттан кейін активтерді бірінен басаа ауыстырады, ал сонан кейін біріншісі банкрот деп танылады.

6. Жасалмаан операциялар немесе ктерікі баалар бойынша жкжаттар сынылады. Бл нысан экономиканы кез келген секторына тн жне жалан бааларды олдану арылы табысты азайтуа ммкіндік туызады. Бл ретте оларды бухгалтерлік кітаптарда амтып крсету шін жкжаттар жазылады, бл олара аржы-шаруашылы ызметтер тсетін табысты едуір азайтуа ммкіндік береді. Жалтарынуды бл трпаты аса ауіпті болып келеді жне егер ызметтер шет жата, белгілі бір елдерде (оффшорлы) крсетілсе оны айындау иын.

7. Жалан тлаларды пайдалану. Бл жадайда экономикалы ызмет ресми бір тламен байланыстырылады, біра іс жзінде басамен жзеге асырылады.

8. Жеке тлалара тауар беру жне ызмет крсету. Жалтарынуды бл нысаны жеткілікті таралан жне оны болдырмау иын. Ол шаын коммерциялы ксіпорындар арасында болады. Жекелеген тлалармен тікелей байланыс егер жеке тлаларды тиісті жкжаттарды алуа айтарлытай ынталыыны болмауы жасырылан мміле шін жкжаттаржы жазбай-а тауарларды беруіне немесе ызметтер крсетуіне ммкіндік береді. Кптеген тауарларды шет елден тсетіндігінен бл нысанны халыаралы сипаты болады. Бл жадайда салытан ос жалтарыну болады: біреуі импорт стадиясында, басасы сату стадиясында болады. Кедендік іс жзіндегі н анытауы иын болатын оларды натылы нынан блек болады.

Жеке тлаларды табыстарына немесе млкіне салы салу кезінде салы салуды прогрессиясын азайту, за бойынша табыстара шегерімдер таралатын табыстарды кбейту шін табыс-тарды бірнеше бліктерге блшектеу дісі олданылады.

ндіріс шыындарын есептеу ерекшеліктерімен, фирмаларды, компанияларды, йымдарды тіркеу тртібімен байланысты жалтарынуды баса дістері де ммкін. Мселен, жеделдетілген амортизация дісін олдану кезінде шыындарды кбейту жне, тиісінше, фирманы таза табысын азайту (німге бааны тедігі кезінде) ммкіндігі пайда болады. кілдік шыыстарды шыындарына, жарнамаа жмсалынан шыындара жазу да ммкін.

Кптеген жеілдіктері бар немесе салы салу нормасы тмен аумата салы салынатын объектіні жалан тіркеу дістері олданылады.

сіресе ебекке аы тлеуді сіруге шектеуді алып тастаумен, нім рентабелдігіні нормативтеріне жне бааны ырытандыруа баылауды тоталуымен байланысты салы занаманасын бзушылы ке таралан. Бл бааларды шексіз сіру арылы салыты тлемдерді кедергісіз ттынушылара – халыа аудара салуа ммкіндік береді.

Инфляция жне ндірісті лдырауы жадайларында ке таралан ебекке аы тлеуге аражаттарды шексіз айдау практикасын салы дістерімен де шектеуге болады. Ол шін экономикалы маынада – ебекке аы тлеу оры мен пайда сомасында табыса салы салу пайдаланылады.

Салытан жалтарынуды ммкіндіктері халыаралы аржы-экономикалык атынастарда да ашылып отыр. Бл шін шетелден ке салы жеілдіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жргізілетін елді «салытан бас сауалауы» деп аталынатын пайдаланылады. Мндай елде бизнесті тіркеу алы-натын пайданы, пайызды табыстарды, дивидендтерді салы са-лудан алып шыаруа ммкіндік жасайды. Мндай масаттара салы режімі нашарлайтын немесе занама бойынша табыстар-ды малмдамалау міндетті емес оффшорлы, еркін, арнаулы айматарда тіркеу арылы ол жетеді. Мнда жалан еншілес компаниялар, филиалдар йымдастырылуы ммкін, олар арылы тлемдер теді жне салыты азайту немесе одан толы тылу масатымен салыты отайландыру жзеге асырылады.

Салы сомасын тлемеу немесе азайтып тлеу «салыты мо-ралді» лдырауын, мемлекеттік органдарды жне мемлекет-ті зіні беделін тсіру жазасыздыыны нтижесін тудырады. Сондытан салы тлеуден жалтарынумен креске салы орган-дарыны жмысында зор маыз берілуі тиіс.

Салы тлеуден жалтарынудан салыты міндеттемелерді ысартуды зады дістерін білдіретін салыты жоспарлауды айыра білген жн. Салыты жоспарлауды негізінде мына мм-кіндіктерді пайдалану жатыр:

салы занамасыны зінде салынан ммкіндіктер (е алды-мен жеілдіктер мен преференциялар трінде);

занама проблемаларынан туындайтын ммкіндіктер.

Бл ретте салы тлеуші зады бзбай салы тлеуден оай тылады. Салыты жктемені отайландыру аржылы менеджментті арнаулы блімінде – корпоративтік салыты менеджментінде арастырылады. Корпоративтік салыты менеджментті тиімді салыты саясатты жргізу арылы шаруашылы жргізуші субъектіні аражаттары айналымын отайландыруа баытталан оны аржылы ресурстарын алыптастыру, блу, айта блу жне пайдалану блігінде салы салуды жйелі басаруды дерісі ретінде анытауа болады. Корпоративтік салыты менеджментті предметі аржылы ресурстарыды рылымын отайландыратын шаруашылы жргізуші субъектіні аржылы ресурстарын салыты реттеуді масатты дерісін талдау, йымдастыру жне жзеге асыру жне тымды пайдалануды крсеткіштері болып табылады.