Мемлекет шыыстарыны мнi, paмы жне сыныптамасы

Мемлекеттi шыыстары – бл мемлекеттi жмыc iстeyi-мeн байланысты aшaлай шыындары. Экономикалы катего-рия peтiндe олар оамды ндiрiстi дамытып, жетiлдiру, оамны сан алуан ажеттiлiктерiн анааттандыру масатында iшкi жалпы німні бiр блiгiн блумен жне ттынумен байланысты экономикалы атынастарды бiлдiредi.

Мемлекеттi шыыстары – мемлекеттi аржылы саяса-тыны маызды ралы, оны орталытандырылан жне орталытандырылмаан кipicтepiн пайдалануа байланысты болатын аржылы атынастарды бiр блiгi. Мемлекет шыыстарыны згешелiгi сол, ол ызметтi тек мемлекеттiк сферасыны ажеттiлiктерiн амтамасыз етедi. Сондытан мемлекет шыыстарыны мазмны мен сипаты мемлекеттi экономикалы, леуметтiк, басару, ораныc жне т.б. функцияларымен тiкелей байланысты.

«Шыыстар» ымыны ос мaынасы бар:

1. Aшaлай аражаттарды оларды масатты арналымы бойынша пай-далану, яни aшaлай аражаттары айырбас дерiсiнде тiкелей рсуалау. Бл жадайда шыыстарды рaмынa тпкiлiктi табыстарды есебiнен жзеге асырылатын ндiрiстiк жне ндiрiстiк емес сфера ксiпорындары мен йымдарыны, халыты шыыстары кiрiктiрiледi, ал жалпы оамды нім ш opа: орын толтыру орына, орлану орына, ттыну орына ыдырайды.

2. Айырбас дерiсiнде аражаттарды натылы жмcayдaн блгiштiк си-паттаы шыыстарды ажырата бiлген жн, бл шыыстар аржы арылы алыптасады: жалпы мемлекеттiк орларды пайдаланан жне ксiпорын-дарды орларын масатты арналым бойынша блген кезде; aшалай шы-ыстар барлы шаруашылы жргiзушi субъектiлердi тпкiлiктi табыста-рын алыптастыруды негiзi болып табылады.

Бл eкi аспект «шыыстар» ымыны оны «шыындар» ымына тр-ленген кездегi арама-айшылы пен крделiлiктi амтып крсетедi: егер «шыыстар» тпкiлiктi рсуаны, ттынуды («табыстара» арама-арсы) ажет eтeтiн болса, «шыындар» «есепке жатызылатын» алдымен, келе-шектегi табысты немесе пайданы ктудегi шыындарды бiлдiредi.

Шаруашылы жргiзудi р трлi жйесiнде (рынокты жне кiмшiл-мiршiл) жне тiптi экономика дамуыны трлi кезедерiнде мемлекеттi рлi, оны функциялары мен ызмет саласы згерiп отыратындытан, бан сйкес мемлекеттi жасайтын шыыстарыны рамы мен клемi тиiсiнше згерiп отырады.

Мемлекет шыыстарыны рaмынa мемлекеттiк бюджеттi, мемлекеттiк бюжеттен тыс орларды, мемлекеттiк ксiпорын-дар мен йымдарды, ндiрiстiк жне ндiрiстiк емес сфералар мекемелерiнi шыыстары кіреді.

Мемлекеттік бюджеттi шыыстары оулыты 14.4 парагрфында баяндалан.

Мемлекеттiк секторды ксiпорындары шыыстарыны

paмынa мыналар кiредi:

1) ндiрiстiк, шаруашылы-пайдалану ызметiмен байланысты шыындар;

2) лаймалы дайы ндiрiске (негiзгi жне айналым

капиталдарына) жмсалатын шыындар;

3) бюджетке жне бюджеттен тыс орлара тленетiн тлем

дер;

4) ктермелеу жне ынталандырy орларына аударылатын аударымдар.

Шыындарды бiрiншi тобы капиталдарды толы айналы-мымен байланысты жне ндiрic шыындарыны opнын толты-ру (теу) болып табылады жне шартты трде шыыстара жа-тады («шыындар» терминiнi маынасын араыз). Cондытан ксiпорындар бойынша мемлекеттi шыыстары шыыстарды екiншi жне шiншi топтарын кіріктіреді.

Баса категорияларды арасында мемлекет шыыстарыны жайы мемлекеттiк меншiктi маызымен жне мемлекеттi азiргi жадайындаы рлiмен аныталады. Мемлекет ндiрiс ралдарыны иесi болып табылады, ндiрicтiк дерicтердi йымдастырушысы болады, жалпы оaмды нiмдi жасауа ж-не блуге атысады жне зiнi функциялары мен мiндеттерiне сйкес мемлекет шыыстарыны жйесi арылы оамды а-жеттiлiктердi едуiр блiгiн анааттандырады. Реформалау ке-зеiнде азастан экономикасында мемлекеттiк секторды лесi шыл тмендегенiмен, бiра меншікті, ашалай ресурстарды едуір лесі мемлекетті арамаында алады. Дамыан рынокты экономикасы бар елдерде мны зі дамыан рынокты атынастара сай келеді. Сондытан «мемлекеттi шыыстары» категориясы траты экономикалы атынастарды бейнелеп крсетедi жне келешекте зiнi маызын сатайды.

Мемлекет шыыстарыны басым блiгi оамды тауарлар-ды, игiлiктердi жне ызметтерді ндiруге немесе олармен халыты амтамасыз eтyгe баытталады, бл мемлекет шыыстарыны рлiн айындайды. леуметтiк мдени масаттара, ораныса, ыты тртiпті орауа, басаруа, мемлекеттi инфрарылымды ксiпорындары мен йым-дарыны німiне жне ызметтеpіне жмсалатын шыыстар мемлекет, сонымен бiрге экономиканы рынокты секторы тарапынан рынокты тауарлармен жне ызметер крсетумен амтамасыз eтyгe осымша ретiнде халыты жалпы ажеттiлiктерiн анааттандыруы тиiс.

Баыттары мен мacaтты арналымы бойынша шыыстарды барлы трлерiнi жuынтыы мемлекет шыыстарыны жйесiн райды. Мемлекет шыыстарыны басым блiгi мемлекеттiк бюджетке орталытандырылан немесе мемлекеттiк ксiпорындарды арамаында болатын оамны таза табысы есебiнен жргiзiледi. Олар сондай-а німні зiндiк нынa кiрiктiрiлетiн амортизация сомаларымен телуi ммкін, бл аша мемлекеттiк шаруашылыты ндiрiстiк капиталдарын кбейту шiн арастырылан крделi жмсалымдара баыт-талады. Мемлекет шыыстарыны бiр блiгi салыты тлемдер, арыздардан тceтiн тciмдep трiндегi халыты аражаттары есебiнен жабылады. Мемлекет шыыстарын аржыландырy шiн негiзгi ндiрiстiк капиталдарды кбейту жне техникалы жетiлдiру масаттарында жне кейiн ксiпорындарды табыстарынан телетiн банктердi за мерзiмдi кредиттерi тартылады.

Мемлекеттi шыыстарынйымдастыруа оларды болжау, сондай-а оларды аржыландырy мен аражаттарды пайдала-нуды ата тртiбiн белгiлеу арылы ол жетедi. Сoндытaн мемлекеттi шыыстарын йымдaстыpy аидаттарыны бiрi жоспарлылы болып табылады. лтты шаруашылыты баланстандырылмалы дамыту жне халыты леуметтiк жмыс дегейiн арттырy масатындa мемлекет ндірістік жне ндірістік емес сфералары, салалар, экономикалы аудандар арасында жалпы оамды нім мен лтты табысты блуге жне айта блуге атысады. Мемлекетті шыыстарын жоспарлауды басты дісі болып табылады.

Мемлекеттi шыыстарын аржыландыруды масатты сипаты мемлекеттi аражаттарын ата белгiлi бiр шаралара пайдалануды талап етедi. Мны негiзiнде лтты шаруашылы-ты жне iрдi жекелеген салаларын дамытуда йлесiмдiктер-ге жету, аржыларды е алдымен ылыми-техникалы прогрестi айындайтын нерлым перспективалы жне прогрессивтiк са-лалара блу жне аса маызды екі леуметтiк проблемаларды шешу амтамасыз етiледі.

Мемлекеттi шыыстарын аржыландыруды айтарусыз сипаты берiлген ресурстарды (кредиттік механизмнен айыр-машылыы) тiкелей теудi талап етпейдi. Бл аидат бойынша аржылы ресурстарды беру соы yaыттa мемлекеттiк бюд-жеттен аржыландыруды кредиттiк дicтерiмен aтap олданы-лады (мысалы, Ауыл шаруашылыын аржылы олдауды мем-лекеттiк оры); бл пайдаланылатын аржылы ресурстарды тиiмдiлiгiн арттырады.

Даму жоспарларыны (болжамдарыны) орындалуына арай аржыландыру аржылы ресурстарды тек ндiрiстiк кр-сеткiштер орындаланда жне шараларды экономикалы-леу-меттiк дамуды болжамдарына сйкес жзеге асыран кезде б-лудi ажет етедi.

Ресурстарды пайдалануда нем режiмiн сатау – мемлекеттi шыыстарын йымдастыруды маызды аидаты, ол iшкi резе-рвтердi жмылдыpуа, ндiрiстiк жне ндiрiстiк емес сфералар-ды барлы блiмдерiнде мемлекет аражаттарына баылауды кшейтуге, оларды тымды pi нтты пайдалануа баыттaлан.

Мемлекеттi шыыстарын йымдастыруды ажеттi аида-ты оларды жабуды бюджеттік, кредиттік жне меншiктi кздерді отайлы йлесуi болып табылады. Бл аидат мемлекет шыыстарын орта аржыландыру дерiсiн бiлдiредi.

Мемлекет шыыстарыны жеке трлерi экономикалы ма-ызы мен мазмны жаынан бiрыай (бiртeктi) емес. Шыын-дарды аржыландыруды кздерiндегi, нысандарындаы жне дiстерiндегi айырмашылытар осыан байланысты болады.

Мемлекеттi шыыстарын шектеудi (айыруды) аса маыз-ды критерийi материалды ндipiс пен лтты табысты жасау дерiсiнде оларды атысы болып табылады. Осыан сйкес мемлекеттi шыыстары экономикалы мазмны бойынша ш негiзгi топа блiнедi:

1) материалды ндiрiспен тiкелей байланысты шыыстар;

2) ызметтi ндiрiстiк емес сферасындаы шыыстар;

3) мемлекeттiк резервтердi жасауа жмсалатын шыыстар;

Шыыстарды бipiншi тобы мемлекеттi шаруашылы ыз-метiмен шарттасылан жне лтты табысты жасаумен байла-нысты.

Мемлекет шыыстарыны екiншi тобы оамды ажeт-тiлiктердi анааттандырy шiн лтты табысты ттынyмeн бай-ланысты ндiрiстiк емес сфераа жмсалатын аражаттар е ал-дымен оy-аарту мен денсаулы caтay мекемелерiн cтaуa, ылым мен мдениетті дамытуа, трын й мен мдени -тр-мысты рылыса, ызметкерлердi леуметтiк сатaндыруа, сонымен бiрге оамны барлы мшелерiн леуметтiк амсыз-дандыруа баыттaлады. Мемлекет сондай-а аражаттарды ор-аныса, мемлекеттiк аппаратты стауa жне мемлекеттiк орган-дарды ызметiмен байланысты баса шаралара жмсайды.

Материалды емес сфера мтаждарына жмсалатын шыыстар ттыну орынa тceтiн лтты табысты блiгi болып табылады. Алайда ндiрiстiк емес сферадаы шыындарды cyi аырында оамды ндiрicтi су жне оны тиiмдiлiгiн арттыру арынындa бiлiнiп, крiнедi. Бан бiлiктi кадрларды даярлау, ылым жетiстiктерiн ндiрiске енгiзу, материалды ндiрiс сферасыны жмыскерлерiне медициналы ызметті крсетудi амтамасыз ету есебiнен ол жетедi.

Мемлекеттi шыыстарын орлану оры мен ттыну оры арасында отайлы блу мемлекеттi экономикалы саясатыны аса маызды мiндетi болып табылады. орлану оры мен ттыну орыны ара салмаы згердi – соы жылдары ттыну орыны су арыны орлану орыны су apы-нынан асып тcтi. Ттыну мен орлануа пайдаланылтын лтты табыстаы ттыну орыны лес салмаы азастанда 86 пайыза жуыын райды.

шiншi топты мемлекет шыыстары мемлекеттiк резервтердi жасау мен молытыруа салатын шыындар ттенше жадайлар кезiнде, мысалы, дулей апаттар кезiнде, ндiрiстiк, сондай-а ндiрiстiк емес сфераларды ажеттiлiктерiн анааттандыруа, ысыраптаpды теуге жне ксiпорындарды, мекемелердi, йымдарды жне халыты тауарлармен, азы-тлiкпен жабдытауды амтамасыз туге арналан. Мндай резервтердi орталытандырылмаан тртiппен (жеке рбiр ксiпорын мен йымдa) жасау тымды болмас едi. Оларды жасауды орталытандырылан тртiбi оларды ажеттi млшерiн салыстырылмалы тмендетуге жне бл резервтердi нерлым тиiмдi пайдалануа ммкiндiк бередi.

Предметтiк (мacaтты) белгiсi бойынша мемлекеттi шы-ыстары экономuкаа, леуметтiк мденu шаралара, ылыма, opaныс пен басаруа жмсалатын шыыстара блiнедi.

Ауматы белгiсi бойынша мемлекеттi шыыстары экономикалы iрлер бойынша блiнедi. Мндай сыныптаy ндiргiш кштердi орналастыруа жне лтты шаруашы-лытаы йлесiмдiктердi жетiлдiруге белсендi ыпал жасауа ммкiндiк бередi.

Салалы белгiсi бойынша материалды ндiрic сферасында мемлекеттi шыыстары нерксiпке, рылыca, ауыл шаруша-лыына, клiк пен байланыса, саудаа, жабдытау мен дайын-дауа жмсалатын шыындара блiнедi; ндiрiстiк емес сферада бiлiм беру, ылым, денсаулы сатау мен дене шынытыру, леу-меттiк сатандырy мен леуметтiк амсыздандыру, ораныс, басару шыындары болып блiнедi.

Мемлекеттi шыыстары аражаттарды е жоары тиiм-дiлiкпен пайдаланан жадайда мемлекеттiк ажеттiлiктердi не-рлым толы амтамасыз eтyi тиiс. Осыан байланысты шару-ашылы жргiзудi ерекшелiктерiмен аныталатын мемлекеттi шыыстарын аржыландыруды екі дiсi бар:

1. Шаруашылы есептегі ксiпорындар мен йымдарды аржыландыру меншiктi ресурстар, банк кредиттерi есебiнен жне жетiспеген блiгi бюджеттік аражаттар есебiнен жасалынады.

2. Бюджеттiк аржыландыру. Бюджеттiк тртiппен ерекше жаттарды – аржыладыруды дара жоспарларыны негiзiнде леуметтiк-мдени шаралар, мемлекеттiк билiк пен бас-ару органдарын стay, ораныc шыындары аржыладырыла-ды. Бюджеттiк тртiппен аржыланатын мекемелер мен йымдар бюджеттiк деп аталады.

Ерекше жадайларда дiс peтiндe айналыса олма-ол аша шыару жне кредиттiк эмиссия есебiнен (олма-ол ашасыз) эмuссuялы аржыландыру олданылады.

Бадарламалар мен шаралара, халыты леуметтiк орауды амтамасыз етуге жне баса масаттара берiлетiн нысаналы мемлекеттiк аржылы кмекті нысаны – бюджeттiк аржылан-дыруды мынадай нысандары олданылады: демеуаржы, суб-венциялар, субсидиялар

Демеуаржылар кезiнде aшaлай аражаттар айтарусыз тртiппен бюджет пен бюджеттік орлардан ксiпорындар мен йымдарды зияндарын жабу шiн, сондай-а тменгi бюджет-тердi баланстау шiн блiнедi. Бл нысан ауыл шаруашылыы німіні бааларындаы айырманы теу, жеке нiмдер мен тауар-ларды леуметтiк олайлы бааларын олдау, трын й-ком-муналды шаруашылыты зияндарын жабу, театр, ойын-сауы жне басадай йымдарды шыындарын iшiнара теу трiнде тараан болатын.

Субвенцuялар – халыты леуметтiк олдауды амтамасыз ту жнiндегi бадарламалар мен шаралаpа жне баса масаттара нысаналы мемлекеттік аржылы кмектi нысаны; масатты пайдалану бзылан жадайда аражаттар айтарылуа жатады.

Субсuдuялар –лестiк негiзде белгiлi бiр шараларды аржы-ландыруa бюджеттік, бюджеттен тыс жне арнаулы орларды аражаттары есебiнен aшaлай жне натуралды нысандаы жр-демаылар.

Аталан нысандар (оларды алыпты жзеге асыран жадай-ларда) трансферттiк аржыландыруды тpiн абылдайды. Трансферттер деп ке маынада бюджеттен жне бюджеттен тыс орларды белгiлi бiр ажеттiлiктердi аржыладырy шiн аражаттарды айта блу кезiнде оларды теусiз жне айтару-сыз берудi айтады. деттегiдей, бл леуметтiк сатaндырy мен aмсыздандыру бойынша тлемдер, жмыссызды бойынша, бiлiм беру, денсаулы caтay, мдениет жне т.б. жйесiн стaya берiлетiн жрдемаылар.

Айтарлытай дрежеде мемлекетті шыыстары мемлекеттік сатып алу жйесі арылы жзеге асырылады.

Мемлекеттік сатып алу – акцияларды (лестерді) елу жне одан кп пайызын немесе мемлекетке жататын акцияларды ба-ылау пакетін мемлекеттік органдарды, мемлекеттік мекемелер-ді, сондай-а мемлекеттік ксіпорындарды, заи тлаларды жне олармен осылма заи тлаларды арамаындаы аша-лай аражаттарды есебінен тауарларды, жмыстарды жне ыз-меттерді сатып алуы.

Мемлекеттік сатып алу жйесі оам мен мемлекетті орнытылыын амтамасыз ету трысынан ызметті маызды сфераларында мемлекеттік монополияны ажеттігіне негізделеді.

Мемлекеттік сатып алу сферасындаы мемлекеттік монополия – тек ана мемлекеттік органдарды жне (немесе) мемлекеттік ксіпорындар-ды занамалы актілер негіздемесінде, сондай-а бсекені енгізу лтты ауіпсіздік, ы тртібі, ораныс жне ораныс-нерксіп кешені мд-делеріні ынысы трысынан олайсыз болатын жадайларда ызметті шаруашылы жргізілетін сферасы.

Бсеке – тапсырыс берушіні тауарларды, жмыстарды жне ызметтерді сатып алуа баытталан жне луетті жеткізушілер арасында ашы рі адал бсекені амтамасыз ететін мемлекеттік сатып алуды жргізу дісі.

Мемлекеттік сатып алу дерісін реттеу мына аидаттара негізделеді:

1) сатып алуа пайдаланылатын ашалай аражаттарды отайлы жне тиімді

жмсау;

2) мемлекеттік сатып алу дерісіне атысу шін барлы луетті жеткізу-шілерге те ммкіндіктер беру;

3) луетті жеткізушілер арасында адал бсеке;

4) мемлекеттік сатып алу дерісіні жариялылыы.

Мемлекеттік сатып алу мына дістерді бірімен жзеге асырылады:

1) ашы бсеке;

2) жабы бсеке;

3) баалы сыныстарды срау салуын пайдаланумен жеткізушіні тадау;

4) бір кзден;

5) ашы тауар биржалары арылы.

Бір немесе бірнеше секторларды басымдыынан кетуді жне экономиканы жаа бсекелі секторларын жасауды йаратын лтты экономиканы ртараптандыру міндеті жоспарланатын мерзімге ккейтесті болып ала береді жне осы дерісті одан ары ынталандыру жніндегі, экономиканы тездетіп дамытуды амтамасыз ететін байсалды адамдар мен нысаналы кш салуды ажет етеді.

Саяси, экономикалы жне йымды-ыты іс-шаралар-ды, экономикалы саясат аидаттарыны, басымдытарыны жиынтыы болып табылатын Индустриялды-инновациялы да-муды іске асыру шеберінде постиндустрияландыру мен демелі инновациялы даму жаына экономиканы рылымында сапалы згерістерді жргізуді амтамасыз етуге бейім мемлекетті олда бар ресурсты ммкіндіктерін тиімді пайдалануа негізделген.

Стратегия шараларын аржыландыру шін бюджеттік ара-жаттар ана емес, сонымен бірге даму институттарыны, лтты холдингтерді, лтты компанияларды, леуметтік-ксіпкерлік корпорацияларды аржылы ресурстары, сондай-а жаа тех-нологиялы жне ылымды ажетсінетін ндірістерді жасауа, инфрарылымды дамытуа баытталан е басымды жне тиім-ді жобаларды іске асыру шін халыаралы йымдар мен донор-елдерді кмегі пайдаланылады.