Мемлекеттік бюджетті мазмны, леуметтік-экономикалы мні жне рлі

Жалпы оамды німді нды блуді айрыша саласын мемлекетті шаруашылы жргізуші субъектілермен жне халыпен алыптасатын аржылы атынастары рады. Бл атынастара оларды мемлекет бірден бір атысушысы болып табылатын блгіштік дерісте пайда болатыны жне оамды ажеттіліктерді анааттандыруа арналан ашалай аражат-тарды орталытандырылан орын алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты екені жалпы тиісті (тн) болып келеді. аржылы атынастарды бл жиынтыы «мемлекеттік бюджет» ымыны экономикалы мазмнын рады.

Бюджет – мемлекетті ажетті атрибуты жне оны егемендігіні негізі. Бюджетті кмегімен тиісті мемлекеттік жне муниципалды рылымдарды ашалай аражаттарыны орлары рылады, бл орлар оларды жалпы маызды міндеттерін орындауды амтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару органдарыны функцияларын жзеге асыруды аржылы негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекетті аржылы ресурстарыны аса ірі блігі шоырландырылады, бл мемлекетті аржылы саясатын ойдаыдай жзеге асыру шін ажет.

Экономикалы атынастарды жиынтыы ретіндегі мемлекеттік бюджетті объективті сипаты болады. Мемлекеттік бюджетті болуы млдем адамдарды субъективті алауыны (еркіні) нтижесі емес, лаймалы дайы ндірісті мтаждарымен, мемлекетті табиатымен жне функция-ларымен шарттасылан объективті ажеттігі.

Экономика дамуыны азіргі кезеінде орталытан-дырылан аржылы ресурстар мемлекетке оамды ндірісті ажетті арындары мен йлесімдерін амтамасыз етуге,оны салалы жне ауматы рылымдарын жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытуды бірінші кезектегі бадар-ламалары шін ажетті млшерлерде аражаттарды алып-тастыруа, ірі леуметтік згертулер жргізуге жадай жасайды.

аржыны орталытандыруды арасында ашалай ара-жаттар мемлекетті экономикалы жне леуметтік саясатын табысты іске асыру шін жадайлар жасай отырып, экономикалы жне леуметтік дамуды шешуші учаскелеріне шоырландырылады.

Сйтіп, нды бліністі айрыша блігі ретінде мемле-кеттік бюджет айрышалыты арналымды орындайды – жалпы оамды ажеттіліктерді анааттандыруа ызмет етеді. Объективтік дайы ндірістік атынастарды мір сруіні экономикалы нысаны бола отырып, айрышалыты оамды арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет эконо-микалы осалы категория ретінде болады.

аржылы атынастарды белгілі бір жиынтыы ретіндегі мемлекеттік бюджетке е алдымен оны жалпы аржылы категориядан ажырататын згеше белгілер тн: бюджеттік атынастарды дайындірістік сипаты бар, рашан ашалай нысанда жзеге асырылады, масатты ашалай орларды алыптастырумен жне пайдаланумен осарлана жреді. Сонымен бірге, бюджеттік атынастара белгілі бір зіндік ерекшелік тн, алайда ол аржымен орта згеше белгілерді шеберінен шыпайды. нды бліністі айрышалыты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына згеше белгілермен сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы оамды німні бір блігін ошауландырумен жне оны оамды ажеттіліктерді анааттандыруа пайдаланумен байланысты блгіштік атынастарды айрыша экономикалы нысаны болып табылады;

2) нды жасау жне оны ттыну дерісін шарттастыратын материалды ндіріс аржысынан жне нды ттынуа ызмет ететін ндірістік емес сфера аржысынан мемлекеттік бюджетті айырмашылыы ол лтты шаруашы-лыты салалары, ауматар, экономиканы секторлары, оамды ызметті сфералары арасында нды айта блуге арналан;

3) оамды німні оны тауар нысанындаы озалысымен тікелей байланысты емес нды бліністі стадиясын білдіреді жне одан белгілі зілісте жзеге асырылады, ал аржылы атынастар материалды ндірісте де, материалды емес сферада да тауар-ашалай атынастармен тыыз тоайласып жатады.

Мемлекеттік бюджет, кез келген баса экономикалы категория сияты, ндірістік атынастарды білдіреді жне олара сйкес келетін материалды-заттай іске асырылуы болады: бюджеттік атынастар мемлекетті орталытандырылан ашалай орында – бюджеттік орда затталынады. Мны нтижесінде оамда болып жатан наты экономикалы (блгіштік) дерістер мемлекетті жмылдыратын жне пайдаланатын аша аынында зіні крінісін табады. Бюджеттік ор – бл нды бліністі белгілі стадияларынан ткен жне лаймалы дайы ндіріс, халыа леуметтік-мдени ызмет крсету, ораныс жне басару бойынша ажеттіліктерді анааттандыру шін мемлекетке тскен оамды нім мен лтты табысты бір блігі озалысыны объективті трде шарттасылан экономикалы нысаны. Бюджеттік орды алыптастыру мен пайдалану нды блумен жне айта блумен байланысты н озалысыны дерісін білдіреді.

Экономикалы осалы категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекетті ашалай аражаттарыны орталы-тандырылан орын жасау жне оны лаймалы дайы ндіріспен оамды ажеттіліктерді анааттандыру масаттарына пайдалану жолымен оамды німні нын блу жне айта блу дерісінде мемлекетпен оамды ндірісті баса атысушылары арасында пайда болатын ашалай атынастарды білдіреді.

Мемлекеттік бюджет ттас аланда мемлекет аржысыны функцияларына сйкес функцияларды – блу жне баылау функцияларын аржыларды дайындірістік тжырымдаманы шеберінде орындайды. Бл функцияларды іс-рекеті, мазмны, мні мен маызы бюджеттік атынастарды аралан зіндік айрышалыымен айындалды. Сонымен бірге аржыны жне мемлекет аржысыны негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет блгіштік функция шеберінде: мемлекет аржысыны орналастыру (ресурстарды), айта блу, тратандыру осалы функцияларын орындауды амтамасыз етеді.

Мемлекеттік бюджетті сан ырлы маызын ескере отырып, оны тек экономикалы категория жне мемлекетті ашалай аражаттарыны орталытандырылан оры ретінде ана емес, сонымен бірге негізгі аржы жоспары, леуметтік-экономикалы дерістерді реттеу механизміні жиынты ымы ретінде арау керек. Мселен, мемлекеттік бюджетте оамдаы барлы экономикалы дерістер бейнеленетіндіктен, сондай-а барлы негізгі аржы институттары – салытар, мемлекетті шыыстары, мемлекеттік кредит, мемлекетті арыздары жне т.б. зіні шоырланан крінісін табатындытан бюджет мемлекетті негізгі аржы жоспары ретінде сипатталады. Онда бюджетті экономикалы мазмнын райтын айта блгіштік дерістер арастырылады; негізгі аржы жоспарыны кірістері мен шыыстарыны айрышалыты баптары мемлекетті ашалай аражаттарыны орталытандырылан орын алыптастыруды кздері мен орыды пайдалану баыттарын крсетеді. Елді негізгі аржы жоспары мемлекетті жоспарлы ызметіні жемісі болып табылады; онда оамны барлы мшелеріні мдделерін бейнелеп крсететін мемлекетті еркі білдірілген. Бюджет наты кезеге (детте, бір аржы жылына жасалатын, ал 2009 жылды 1 атарынан бастап бюджет ш жыла жасалады) бюджетті кірістерін, шыыстарын, орталытандырылан аржылы ресурстарды шешуші блігіні озалысын анытайды. Елді негізгі аржы жоспарыны крсеткіштері Парламентті жыл сайын абылдайтын республикалы бюджет туралы заына сйкес сзсіз орындауа жатады.

Мемлекеттік бюджет – лтты экономиканы басаруды басты механизмдеріні бірі. Бюджетке тн ндылытарды крінуі, оны блу мен баылауды ралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын бюджеттік механизмде бейнеленеді. Экономиканы реттеу шін бюджеттік механизмді пайдалану оамды ндірісті дамытуды арындары мен йлесімдеріне сер ете отырып, мемлекетті арамаына тсетін ашаны отайландыру арылы жзеге асырылады. Шыындар мен салытар арылы бюджет экономикамен инвестицияларды реттеуді жне ынталандыруды, ндіріс тиімділігін артты-руды маызды ралы болып табылады. Жалпы экономикаа ыпал етуді ралы ретіндегі бюджетті рлі осында крінеді. -

Аырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет задарыны бірі болып табылады (мысалы, келесі аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы за).

Сйтіп, бюджетті осы жоарыда айтыландарды жиынтыы ретінде араан жн (14.1 сызбаны араыз).