Сызба. азастан Республикасыны бюджет жйесі
азастан Республикасында талдамалы апарат ретінде пайдаланылатын жне бекітуге жатпайтын мемлекеттік жне шоырландырылан бюджеттер, облыс бюджеті жасалады.
Мемлекеттік бюджет з араларында зара телетін операциялар ескерілместен, республикалы жне жергілікті бюджеттерді біріктіретін мемлекетті ашалай аражаттарыны орталытандырылан оры болып табылады.
Бюджеттік практикада «шоырландырылан бюджет» ымы олданылады.
Шоырландырылан бюджет з араларында зара телетін операциялар ескерілместен, республикалы бюджетті, облыстарды, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттерін жне азастан Республикасыны лтты орына баытталатын тсімдерді біріктіретін мемлекетті ашалай аражаттарыны орталытандырылан оры болып табылады. Шоырландырылан бюджет те мемлекеттік бюджет сияты талдамалы апарат ретінде пайдаланылатын жне бекітілуге жатпайтын бюджеттік тсімдерден ралан бюджет болып табылады.
Облыс бюджеті– з араларында зара телетін операциялар ескерілместен, облысты бюджетті, аудандар (облысты маызы бар алалар) бюджеттерін біріктіретін ашалай аражаттарыны орталытандырыланоры.
азастан Республикасында ттенше немесе соыс жадайында ттенше мемлекеттік бюджет зірленуі, бектілуі жне атарылуы ммкін.
Ттенше мемлекеттік бюджет республикалы жне жергілікті бюджеттер негізінде алыптастырылады жне азастан Республикасында ттенше немесе соыс жадайларында енгізіледі жне осы мерзім ішінде олданыста болады.
Ттенше мемлекеттік бюджетті абылдананы туралы азастан Республикасыны Парламенті дереу хабардар етіледі.
Ттенше мемлекеттік бюджетті олданылу уаытында республикалы бюджет туралы заны жне барлы дегей-лердегі жергілікті органдарды бюджеттері туралы мслихаттар шешімдеріні олданылуы тотатыла трады.
Ттенше мемлекеттік бюджетті олданылуы тотатылы-сымен республикалы жне жергілікті бюджеттерді натылау жргізіледі.
азастанны бюджет жйесіні буыны ретіндегі азастан Республикасыны лтты оры оулыты 16 тарауында аралан.
Мемлекеттік (республикалы) жне жергілікті (муниципал-ды) бюджеттер кез келген баса мемлекеттер дегідей азастан Республикасы аржы жйесіні орталы буыны болып табылады.
1991 жылдан бастап азастан Республикасыны бюджет жйесі тбірлі згерістерге шырады. Бан дейін азастанны мемлекетік бюджеті, баса одатас республикаларды мемлекеттік бюджеттері сияты, КСРО-ны мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумаыны барлы бюджеттері, соны ішінде ауылды жне поселкелі бюджеттер де амтылып крсетілді. Ол одаты бюджеттен, 15 одатас республиканы мемлекеттік бюджеттерінен жне мемлекеттік леуметтік сатандыру бюджетінен трды. Одаты бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарыны жалпы ауымыны 52-50% тиді, оны 35% республикаларды республикалы бюджеттеріні жне 15% жергілікті бюджеттерді арамаында болды.
1991 жылды 17 желтосанында азастанны бюджет рылысын анытаан «Бюджет жйесі туралы» бірінші заа ол ойылды. Оны негізгі идеясы бюджет жйесіні бліктеріне республикалы жне жергілікті бюджеттер дербестігін беру еді. р трлі дегейлер бюджеттеріні бірлік аидаты лі замен белгіленбеген болатын.
Рынокты экономикаа кшумен байланысты экономикалы жне саяси сфералардаы згерістер, 1995 жылы 30 тамызда жаа Конституцияны абылдау, 1995 жылы жаа салы занамасын енгізу, сонымен бірге азынашылы органдарын ру 1996 жылы 24 желтосанда «Бюджет жйесі туралы» азастан Республикасы заын дайындауа себеп болды. Зада бюджет жйесіні аидаттары ескертілді, бюджетті жасауды, арауды, бекітуді, атаруды жне атарылуын баылауды тртібі регламенттелінді. Субвенциялар, субсидиялар, ресми трансферттер, мемлекеттік кепілдер, арыздар, арыз алу жне борыш, кіметті жне жергілікті атарушы органдарды резервтері сияты жаа ымдар енгізілді. Мемлекеттік бюджетті кірістері жалпы мемлекеттік салытар, алымдар, тлемдер жне жергілікті салытар мен алымдар болып блінді. 1998 жылдан бастап лтты банктен тура арыз алу тотатылды.
1997 жылы кірістер мен шыыстарды жаа бюджеттік сыныптамасы енгізілді, ол бюджетті шыыстарын бадарламаларды орындалуымен зара йлесуіне жадай жасады.
1999 жылды суірінде «Бюджет жйесі туралы» шінші за абылданды. Жергілікті бюджеттерді тегерімділігін амтамасыз ету масатында барлы ірлер шін кірістерді бірыай блу енгізілді жне бюджеттік алынымдар мен субвенцияларды механизмі белгіленді. Тсімдерді трлері бойынша рес-публикалы жне жергілікті бюджеттерді арасында кіріс блігін блу жргізілді; тиісінше республикалы бюджеттен жне жергілікті бюджеттерден аржыландырылатын мемлекетті функциялары шектелінді. Республикалы бюджет пен жергілікті бюджеттер арасында ресми трансферттерді за мерзімді млшерлері негізінде жергілікті бюджеттерді тегерімділігі жзеге асырылатыны аныталды. Мемлекеттік бюджетте мемлекеттік бюджеттен тыс орлар шоырландырылды. 2002 жылы Стратегиялы жоспарлау агенттігін, Экономика жне сауда министрлігін, Мемлекеттік кірістер министрлігін, Эко-номика жне бюджеттік жоспарлау министрлігін аржы министрлігін айта й-ымдастыру бюджеттік дерісті реформалауда маызды адам болды. Сонымен бірге бюджетті жоспарлау мен оны атарылу функциялары блінді, ал стратегиялы, экономикалы жне бюджеттік жоспарлау шоырландырылды.
2005 жылы бюджетті алыптастырудан бастап, оны атарумен жне баылаумен аятауды барлы аржылы рсімдерін регламенттейтін бірыай за – Бюджеттік кодекс кшіне енді. Бюджеттік кодексте бюджет жйесіні жаа аидаттары ойылан, бюджеттік жоспарлауды брыны аидаттары, барлы дегейлер бюджеттеріні кіріс жне шыыс блімдерін алыптастыру жніндегі амалдар тбегейлі айта аралды. Орта мерзімді бюджеттік жоспарлауды зірлеу зіні дамуы жаынан жетілдірілді, бюджетті атарылу дерісі тртіпке келтірілді, бюджеттік аражаттарды пайдалануды баылау жйесі туралы аида кшейтілді.
Стратегиялы жне бюджеттік жоспарлауды йлестіру шін ш жылды кезеге арналан салыты-бюджеттік саясатты анытайтын жат – орта мерзімді фискалды саясат зірленді. Сонымен бірге бюджетті атарылу дерісі де тым егжей-тегжейлі регламенттелінді, бюджеттік дерісті жаа аидаттары енгізілді.
Бюджет дегейлері жйеленілді, рбір дегейді ала мен аудан бюджетіне дейінгі шыыстары, оларды тсімдері мен бюджеттерді зірлеуді тртібі егжей-тегжейлі жазылып ойылды.Занамада бюджеттерді тек екі дегейі – республикалы жне облысты дегейі ретке келтірілген, ал тменгілері «ойын ережелерін» здері анытайды. Айындыты амтамасыз ету жне оларды ызметіне бірыай талаптарды белгілеу шін тиісті нормалар енгізілді.
Шыыстарды блуді негізгі ужі шыыстарды лкен блігін жергілікті дегейге табыстау болып табылады. рбір бюджетті белгілі бір, ата жйеленілген жне орныты шектері болуы тиіс. Шыыстарды баыттары Бюджеттік кодексте мемлекеттік басаруды ауылды дегейіне дейін аныталан. Ауыла (селоа) бекітілген шыыстар жекелеген бадарламалармен ауданды бюджетте бекітілетін болды, оларды кімшілері ауылды жне поселкелерді кімдері болады.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді ішкі баылауды сатылас сызбасы енгізілді: ішкі баылауды аржы министірлігіні аржылы баылау жне мемлекеттік сатып алу комитеті жргізеді.Сырты баылауды функциялары Республикалы бюджетті атарылуы жніндегі Есеп комитеті мен мслихаттарды ревизиялы комиссияларында алды.
Бюджеттік инвестициялар ымы кеейтілді, инвестициялы жобаларды кезедік іріктеу, сондай-а жобаларды тиімділігін баалау тртібі енгізілді. Капиталды ішкі жне сырты рыноктарында жергілікті атарушы органдар-ды арыз алуы жойылан, тек жоары бюджеттен оларды арыз алуы саталынан.
азастан Республикасыны лтты орына аражаттарды аударуды жаа механизмі енгізілді. лтты орды ойылан міндеттерін тиімді іске асыру масаттарында отайлы дниежзілік тжірибені ескере отырып баланыстандырылан бюджеттік діс зірленді.
азастан Республикасындаы баланстандырылан бюджеттік діс сызба трінде 14.3 сызбада крсетілген.