Сызба. Баланстандырылан бюджеттік дісті іс-рекеті.

 

Бл діске сйкес мнайлы кірістерден тсетін тсімдер тгелдей лтты ора баытталатын болды. Аымдаы бюджеттік бадарламалара жмсалатын шыыстар экономиканы мнайлы емес блігінен республикалы бюджетке аударылатын аударымдар есебінен аржыландырылады, ал дамуды бюджеттік бадарламаларына жмсалатын шыыстарды аржыландыру лтты ордан алынатын кепілденілген трансферттер есебінен жзеге асырылады, бл ретте бюджетті шыыс блігіні белгілі бір лесі, соны ішінде белгіленген шектеулер шеберіндегі арыз алу (ішкі жне сырты) есебінен жабылуы ммкін.

2009 жылы олданыса енгізілген Бюджеттік кодексті жаа нсасы бюджет жйесін жаыртуа ммкіндік берді. Оны негізінде бюджеттік дерістегі стратегиялы жне бадарламалы жаттарды рлі, нтижеге бадарланан бюджетті жоспарлауа кшуге сйкес бюджеттік бадарламаларды алыптастыру, ызмет нтижелеріне ол жеткізу шін бюджеттік бадарламалар кімшілеріні жауапкершілігін арттыру, нтижелерді баалау, мемлекеттік аржылы баылауды жандандыру сияты шешуші салаларды амтитын ш жылды бюджет жасалынды. Бюджеттік кодексті жаа нсасы бюджетті дерісті стадиясындаы барлы операцияларды – стратегиялы баыттар мен масаттар негізінде бюджеттік тінімдерді алыптастыру мезетінен – рбір мемлекеттік орган ызметіні нтижелерін кешенді баалауды жргізуге дейін регламенттейді. Министрліктер мен ведомстволарды ызметі мемлекеттік ызметтер крсетуге айта бадарланан. Жаа Бюджеттік кодексті нормалары бюджеттік аражаттар мен мемлекет активтердін пайдалану тиімділігін арттыруа ммкіндік туызуа жетелейді.

Бюджеттік занама бюджеттік,бюджетаралы атынастар, бюджет жйесіні жмыс істеуіні, бюджеттік аражаттарды ралуы мен пайдаланылуыны негізгі аидаларын, аидаттары мен механизмдерін, сонымен бірге азастан Республикасы лтты орыны алыптасуы мен пайдаланылуын белгілейді.

Бюджет жйесіні жмыс істеуі бюджеттерді р трлі дегейлеріні зара байланысына негізделеді жне оларды жоспарлау, зірлеу, арау, бекіту, атару, баылау тртібімен, сондай-а республикалы жне жергілікті бюджеттерді атарылуы туралы есеппен амтамасыз етіледі.

азастан Республикасыны бюджет жйесі мына аидаттара негізделеді.

Бірлік аидаты бюджет жйесін йымды-экономикалы орталытан-дыруды дрежесін білдіреді.

Бірлік аидаты брыны КСРО-ны бюджет жйесінде нерлым толы крінді. азіргі кезде билікті жергілікті органдарыны дербестік алуымен жне олара аржылы ресурстарды иелену жніндегі ытарды берілуімен байланысты бл аидат біршама лсіреді. Бюджет жйесіні бірлігі бірыай аржылы саясатты амтамасыз етуге баытталан жне е алдымен азастан Республикасы егеменді мемлекетіні жалпы экономикалы жне саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс кздерін пайдалану арылы барлы дегейдегі бюджеттерді зара іс-рекетіне, тменгі дегей бюджеттеріні тегерімділігі шін оларды аржылы олдауа, сондай-а ішінара айта блуді масатты жне ауматы бюджет орларын жасауа да негізделген.

Бюджеттерді бірлігі бюджет жйесін йымдастыру мен оны жмыс істеуіні бірыай аидаттарын олданумен,бірыай бюджеттік сыныптаманы жне бюджеттік дерісті бірыай рсімдерін пайдаланумен амтамасыз етіледі. Бюджет жйесіні бірлігі салыты саясатты оса бірыай леуметтік-экономикалы саясат арылы іске асырылады.

Алайда бюджеттерді бірлігі бюджет жйесін руды маызды аидаты болып отыран оны жеке буындарыны дербестігін жоа шыармайды. Бюджетті дербестік аидаты – трлі дегейдегі бюджеттер арасында тсімдерді траты блінуін белгілеу жне Бюджеттік кодекске сйкес оларды жмсалу баыттарын анытау, мемлекеттік басаруды барлы дегейлеріні бюджеттік дерісін дербес жзеге асыру ыы,жергілікті бюджеттерді атарылуы барысында осымша алынан кірістерді жне жергілікті бюджеттер аражатыны алдытарын жоары бюджеттерге алып оюа жол берілмеуі тменгі бюджеттерге оларды тиісті теусіз осымша шыыстар жктеуге жол берілмеуі.

Бюджетті толымдылыы аидаты азастан Республикасы занамаларында кзделген барлы тсімдер мен шыыстарды бюджетте жне азастан Республикасыны лтты орында крсетуді, бюджеттік аражаттарды пайдалана отырып, зара талаптарды есепке жатызуа, сол сияты бюджеттік аражаттар бойынша талап ытарынан шегінуге жол бермеуді білдіреді. Сйтіп, ол мемлекеттік билік пен басару органдарыны барлы кірістері мен шыыстарын бюджетке жинатап, жмылдыруды объективтік ажеттігін бейнелеп крсетеді. Осыан байланысты барлы ашалай тсімдерді, сондай-а бюджет шыыстарыны клемі мен натылы баыттарын айындау ажет. лемдік практикада бл аидат оны дл олдану бюджетке кірістеріні дербес кздері бар автономды трде бліп крсетуге болатын аса кп шыыстарды жктейтіндіктен азіргі кезде орынды деп есептелмейді. азастанда мемлекеттік аражаттарды алыптастыруды орталытандырылан дісі абылданан, сондытан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс орларды – зейнетаы, леуметтік сатандыру, жол, халыты жмыспен амтылуына жрдемдесу жне т.б. орларды аражаттары кіріктірілген.

Реалистік аидаты – бекітілген (натыланан, тзетілген) бюджеттік крсеткіштерді леуметтік-экономикалы дамуды жне бюджеттік, параметрлеріне бекітілген (тзетілген), мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарлары параметрлеріне болжамдарыны баыттарына сйкестігі. Реалистік аидатына е алдымен жеке аржы жоспарларын жне жалпы тиісті дегейді бюджет жобасын жасау дерісінде ол жетеді.

Транспаренттілік аидаты – мемлекеттік немесе замен оралатын зге пия болып табылатын мліметтерді, сондай-а оам мен баралы апарат ралдары шін бюджеттік дерісті міндетті ашытыын оспаанда, бюджет занамасы саласындаы нормативтік ыты актілерді, бекітілген, натыланан (тзетілген) бюджеттерді жне оларды атарылуы туралы есептерді, стратегиялы жоспарлар мен оларды іске асырылуы туралы есептерді, азастан Республикасыны лтты орын алыптастыру жне пайдалану туралы апаратты міндетті трде жариялау.

Дйектілік аидаты деп мемлекеттік органдарды бюджеттік атынастар сферасында брын абылдаан шешімдерді сатауын айтады.

Нтижелілік аидаты – мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарларында кзделген тура жне тпкілікті нтижелерге ол жеткізуге бадарланан бюджетті зірлеу жне атару.

Сабатасты аидаты – ткен кезедерде бекітілген леуметтік-эконо-микалы даму мен бюджеттік параметрлер, базалы шыыстар, болжамдарына, бюджеттік мониторинг орытындыларына, нтижелерді баалауа негізделген республикалы жне жергілікті бюджеттерді жоспарлау.

Негізділік аидаты – бюджет жобасына андай да болсын тсімдерді немесе шыыстарды кіріктіру ажеттігін айындайтын нормативтік ыты актілерді жне баса жаттарды негізінде бюджетті жоспарлау.

Касса бірлігіні аидаты – бюджеттке тсетін барлы тсімдерді бірыай азынашылы шота есептеу жне бірыай азынашылы шоттан барлы кзделген шыыстарды лтты валютада жзеге асыру.

Уатылы аидаты – республикалы жне жергілікті бюджеттерге, азастан Республикасы лтты орыны олма-ол ашаны баылау шотына тсімдерді есептеу жне оларды лтты банктегі кімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша аржыландыруды дара жоспарларына сйкес мемлекеттік мекемелерді міндеттемелер абылдауы, тлемдер бойынша аржыландыруды дара жоспарларына сйкес тлемдер жасау жне тиісті нормативтік ыты актілерде белгіленген тртіпті сатай отырып, мерзімінде бюджеттік аражаттарды алушылар шоттарына аудару.

Тиімділік аидаты – бюджеттік аражаттарды бекітілген клемін пайдаланып, е здік тура нтижелерге ол жеткізу ажеттігін негізге ала отырып, бюджеттерді зірлеу жне атару немесе бюджеттік аражаттарды аз клемін пайдаланып тура нтижеге ол жеткізу.

Жауапкершілік аидаты – тура жне тпкілікті нтижелерге олжетімділікке жне бюджеттік бадарламалар кімшілері мен мемлекеттік мекемелер басшыларыны азастан Республикасы занамасына сйкес келмейтін шешімдер абылдааны шін жауапкершілігін амтамасыз етуге баытталан ажетті кімшілік жне басару шешімдеріні абылдануы.

Бюджеттік аражаттарды атаулы жне нысаналы сипаты аидаты – бюджеттік бадарламалар кімшілеріні азастан Республикасы занамасын сатай отырып, бюджеттік аражаттарды мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарларымен кзделген нтижелер крсеткіштеріне ол жеткізуге баыттауы жне пайдалануы.

Бюджет жйесін руды барлы аидаттары зара йлестірілген жне бірін-бірі толытырып отырады, олар егеменді елімізді Конституциясында жне Бюджеттік кодексте, «Жергілікті кілді жне атарушы органдар туралы», «азастан Республикасыны жергілікті мемлекеттік басару туралы» арнайы задарында жне баса занамалы актілерінде крсетілген.

Натылы жадайларда бл аидаттардан жиі ауыту болады. Мысалы, кейде бюджетті бірлігі аидатынан аутиды, йткені кптеген арнаулы жне бюджеттен тыс орлар пайда болады. Реалистік аидаты да зіні маызын жоалтып барады: р трлі бюджеттен тыс орлар жмыс істеуі ммкін, олар арылы мемлекет аржылы атынастарды саралауа мтылады.

Бюджет жйесі реттеуші кіріс кздерін пайдалану, масатты жне ірлік бюджет орларын ру, оларды ішінара айта блу арылы жзеге асырылатын барлы дегейлер бюджеттеріні зара іс-рекеттеріне негізделген.