Бюджетаралы атынастар жне бюджеттік
Реттеу механизмі
Рынокты экономика жадайларында бюджеттік дерісте жоары жне тменгі бюджеттер арасындаы атынастар, сонымен бірге кірістер мен шыыстарды бюджеттер дегейлері арасында блу аса маызды проблемаларды біріне айналып отыр.
Бюджеттік дерісте республикалы жне жергілікті бюджеттер арасындаы жне республикалы бюджет пен азастан Республикасыны лтты ор арасындаы атынастар бюджетаралы атынастар болып табылады. азастанды практикада бл атынастар шеберінде бюджеттік федарализмге састыы жаынан бюджет жйесіні дегейі бойынша бюджеттік блініс іске асырылатын атынастар болып келеді.
Бюджеттік кодексте кзделген жадайларды оспаанда, кімет пен орталы мемлекеттік органдарды, облыстарды жергілікті атарушы органдарыны, тиісінше облыстарды, республикалы маызы бар аланы, астананы жне аудандарды (облысты маызы бар алаларды) бюджеттік деріске араласуына жол берілмейді.
Бюджеттік кодекстен баса зге занамалы актілерде есебінен шыыстар аржыландырылуа тиіс жне тсімдер есептелуге тиіс болатын бюджет дегейін белгілеуге жол берілмейді. Шыыстарды немесе тсімдерді жекелеген трлерін бюджетті бір дегейінен екіншісіне беру Бюджеттік кодекске згерістер мен толытырулар енгізілген жадайда ана жзеге асырылады.
Жалпы сипаттаы трансферттерді ш жылды клеміні олданылуы кезеінде шыыстарды лаюына жне (немесе) кірістерді азаюына кеп соатын жоары органдарды нормативтік ыты актілерді абылдауынан туындайтын, тмен бюджеттерді шыындарын теу міндетті трде жоары
бюджеттен аымдаы нысаналы трансферттер блу арылы жргізіледі.
Жалпы сипаттаы трансферттерді ш жылды клеміні олданылуы кезеінде мемлекеттік органдарды функцияларын мемлекеттік басаруды тменгі дегейінен жоары дегейіне беруге байланысты шыыстарды лауына кеп соатын занамалы актілер абылдауынан туындайтын шыындарын теу міндетті трде тменгі бюджеттен аымдаы нысаналы трансферттер блу арылы жргізіледі.
Бюджетаралы атынастар мынадай аидаттара негізделеді:
1) облысты бюджеттерді, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттеріні республикалы бюджетпен, аудандар (облысты маызы бар алалар) бюджеттеріні жоары облысты бюджетпен зара атынастарда тедігі;
2) ара жігін ажыратуды мынадай лшемдеріні бір мезгілде саталуын ескеретін тсімдерді тиімді блу:
траты сипаттаы, сырты факторларды серіне туелсіз салыты жне салыты емес тсімдер тменгі бюджеттерге бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер крсеткен ызметтер аысы болып табылатын салыты жне салыты емес тсімдер аталан крсетілетін ызметтер аржыландырылатын бюджет кірісіне тседі;
айта бліну сипатындаы, сондай-а салы базасы ркелкі орналастырылан салытар бюджет жйесіні нерлым жоары бюджеттер дегейлеріне бекітіледі;
салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді бюджетке бекіткен кезде оларды жинауды нерлым жоары дрежесін амтамасыз ететін бюджет дегейіне артышылы беріледі;
наты ауматы байланыстылыы бар салы базасынан алынатын салытар жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3) азастан Республикасы кімшілік-ауматы бірлік-теріні бюджеттік амтамасыз етілу дегейлерін теестіру;
4) жергілікті атарушы органдарды мемлекеттік ызмет-терді бірдей дегей сынуын амтамасыз ету;
5) мемлекеттік ызметтерді сынуды тиімділігі мен нтижелілігі – мемлекеттік ызметтерді нерлым тиімді рі нтижелі амтамасыз ете алатын мемлекеттік басару дегейіне мемлекеттік ызметтерді бекітіп беру;
6) мемлекеттік ызметтерді сыну дегейін оны алушылара барынша жаындату – ызметтерді алушыларды ажет-тіліктерін барынша дл есепке алу жне мемлекеттік ызметтерді сапасын арттыру масатында ызметтерді атарылуын бюджет жйесіні ммкіндігінше тмен дегейіне беру.
Бюджетаралы атынастар:
1) республикалы жне облысты бюджеттерді, респуб-ликалы маызы бар ала, астана бюджеттеріні арасында:
трансферттермен;
бюджеттік кредиттермен;
2) облысты жне ауданды (облысты маызы бар алалар) бюджеттер арасында:
трансферттермен;
бюджеттік кредиттермен;
кірістерді блу нормативтерімен реттеледі.
Трансферттер (нормативтік лестік жрдемаржы) – бл айтарусыз жне теусіз негізде натылы масаты крсетілмей бюджеттік реттеу ретінде бір дегейді бюджеттерінен (жоары) баса дегейді бюджеттеріне (тменгі) блінетін аражаттар.
Бюджеттер дегейлері арасындаы трансферттер жалпы сипаттаы трансферттерге, аымдаы нысаналы трансферт-терге,дамуды нысаналы трансферттеріне блінеді. -
Бюджеттік реттеуді отанды практикасында реттеу механизміне бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік алынымдар жатады жне олар жалпы сипаттаы трансферттер болып табылады.
Бюджеттік субвенциялар – жоары бюджеттерден тменгі бюджеттерге республикалы немесе облысты бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін трансферттер. Бюджеттік алынымдар республикалы немесе облысты бюджетте бекітілген сомалар шегінде тменгі бюджеттерден жоары бюджеттерге берілетін трансферттері болып табылады.
Жалпы сипаттаы трансферттерді клемі абсолюттік мнімен жылдар бойынша бліне отырып, ш жылды кезеге:
республикалы бюджет пен облысты, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттеріні арасында – азастан Республикасы заымен;
облысты бюджет пен аудандар (облысты маызы бар алалар) бюджеттеріні арасында – облысты мслихатты шешімімен белгіленеді.
Жалпы сипаттаы трансферттерді клемдері рбір ш жыл сайын згертілуге жатады.
Жалпы сипаттаы трансферттер бюджетті рбір дегейі шін Салыты кодексте бекітілген шыыстарды баыттарына сйкес мемлекет кепілдендірген ызметтерді сыну шін ірлерді бюджеттік амтамасыз етілу дегейін теестіруге жне те фискалды ммкіндіктерді амтамасыз етуге баытталан.
Жалпы сипаттаы трансферттерді айындау кезінде ірді салыты улеті, ірдегі мемлекеттік ызметтерді ттынушылар саны, мемлекеттік ызметтерді бекітілген стандарттары жне сол немесе зге ірді зіндік ерекшелігіне арай мемлекеттік ызметтерді сыну бойынша шыыстара сер ететін факторлар ескеріледі.
Жалпы сипаттаы трансферттерді клемі тиісті жергілікті бюджетті кірістері (трансферттерді шегергенде) мен шыындарыны болжамды клемдері арасындаы айырма ретінде айындалады.
Жалпы сипаттаы трансферттерді аудару тртібі мен кезеділігін азастан Республикасыны кіметі айындайды.
Жалпы сипаттаы трансферттерді есептеу кезінде ескерілмейтін аымдаы жекелеген бюджеттік бадарламаларды немесе бюджеттік даму бадарламаларын жзеге асыру шін республикалы немесе облысты бюджетте бекітілген сомалар шегінде жоары бюджеттерді тменгі бюджеттерге берілетін трансферттері, сонымен бірге жалпы сипаттаы трансферттерді ш жылды клеміні олданылуы кезеінде мемлекеттік органдар функцияларыны мемлекеттік басаруды тменгі дегейінен жоары дегейіне берілуіне байланысты шыыстарды лаюына рындыратын занамалы актілерді абылдаудан туындайтын, жоары бюджеттерді шыындарын теуге блінетін трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.
Аымдаы нысаналы трансферттер – жалпы сипаттаы трансферттерді есеп-исабы кезінде ескерілмейтін, аымдаы жекелеген бюджеттік бадарламаларды іске асыру шін республикалы немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде жоары бюджеттерді тменгі бюджеттерге берілетін трансферттері.
Дамуа арналан нысаналы трансферттер жоары бюджеттерден азастан Республикасыны стратегиялы жне бадарламалы жаттары негізінде жергілікті атарушы органдар сынатын жергілікті бюджеттік инвестициялы жобаларды іске асыруа жне стратегиялы жне бадарламалы жаттарды жоары мемлекеттік басару органдарыны зырына жататын, экономикалы пайда алуа немесе леуметтік-экономикалы тиімділікке ол жеткізуге баытталан іс шараларын тменгі мемлекеттік басару органдарыны орындауына арналан республикалы немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде тменгі бюджеттерге берілетін трансферттер болып табылады.
Республикалы бюджеттен жне облысты бюджеттерден бюджеттік кредиттер тиісінше облысты бюджеттерге, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттеріне жне аудандар ( облысты маызы бар алалар ) бюджеттеріне аржы жылы ішінде бюджеттік инвестициялы жобаларды іске асыруа жне олма-ол ашаны болжамды тапшылыы жадайында берілуі ммкін.
Бюджетаралы атынастарда трлі дегейлер бюджеттеріні аржы кілеттіктеріні келісілмегендік жне оларды кілеттіктері мен кірістерін амтамасыз ету проблемалары бар: ауматы бюджеттерді нашар салы базасы; айта блу саясатындаы трлаусызды. Бюджетаралы атынастар жоары бюджеттерді тменгі дегейді бюджеттерін орталытандырып ныайту негізінде рылады. Мндай саясат ауматарды шыыстарды негрлым жоары нормативтерін аылауа бадарлайды. Жоары органдар «тадырды шешушіге» айналады, бл жеморлыа негіз алайды. Бл жадаятта билікті жергілікті органдарыны ытарын кеейту ажет,ол шін оларды ш топтаы здеріні салытары болуы керек:
1) негізгі рлді ойнайтын салытар:
а) тура салытар: млік, жер,клік ралдары салытары;
) жанама салытар: сатып алуа салынатын салы, кпшілік ттынатын тауарлара салынатын акциздер;
2) жергілікті органдарды ауматарында жиналатын мемлекеттік салытара билікті орталы органдары белгілі бір пайызбен белгілейтін салытар;
3) басадай жергілікті салытар, алымдар жне тлемдер, салыты емес кірістер (жерді жала беру жне сату; орман массивтерін жала беру; басадай тсімдер).
Бюджеттік кодексте бюджеттер дегейлері арасында тсім-дер мен шыыстарды натылы блуді сызбасы аныталан.
Республикалы бюджетке тсетін тсімдер. Салыты тсімдерден республикалы бюджетке баытталатындары: мнайлы сектор йымдарынан тсетін тсімдерді оспаанда, корпоративтік табыс салыы, осылан н салыы, соны ішінде азастан Республикасыны аумаында ндірілген тауарлара, орындалан жмыстар мен крсетілген ызметтерге жне оны аумаына импортталатын тауарлара осылан н салаы, азастан аумаына импортталатын тауарлара акциздер, мар ойын бизнесі салыы, мнайлы сектор йымдарынан тсетін тсімдерді оспаанда, стеме пайда салыы, бонустар, пайдалы азындыларды ндіру салыы, тарихи шыындарды теу бойынша тлемаы, азастан Республикасыны жасалан келісімшарттар бойынша німді блу жніндегі лесі, келінетін жне кетілетін тауарлара кеден баждары, консулды алым, мемлекеттік баждар, алымдар мен тлемаылар.
Республикалы бюджетке тсетін салыты емес тсімдерге республикалы меншіктен тсетін кірістер (республикалы мемлекеттік ксіпорындар мен лтты банкті таза табысы блігіні тсімдері, республикалы меншіктегі акцияларды мемлекеттік пакеттеріне девидендтер, республикалы меншіктегі млікті жала беруден тсетін кірістер, екінші дегей банктеріні шоттарында мемлекеттік сырты арыздар аражаттарыны орналастырыланы шін жне лтты банктегі кіметті депозиттері бойынша сыйаылар, республикалы бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйаылар, ару-жара пен скери техниканы сатудан тсетін кірістер, республикалы меншіктен тсетін баса кірістер) республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді тауарларды (жмыстарды, ызметтерді) ткізуден тсетін тсімдері, республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер йымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды ткізуден тсетін ашалай тсімдері, республикалы бюджеттен аржыландырылатын, сондай-а лтты банкті бюджетінде (шыыстарды аржыландыруды жеке жоспарында) тратын жне аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыпплдар, сімплдар, санкциялар, ндіріп алулар, республикалы бюджетке тсетін салыты емес баса тсімдер жатады.
Негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдер республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік млікті, мемлекеттік материалды резервтен тауарларды,мемлекетке тиесілі материалды емес активтерді сатудан тсетін ашалар болып табылады.
Облысты бюджеттерден, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттерінен тсетін трансферттер, лтты ордан республикалы бюджетке тсетін трансферттер республикалы бюджетке тсетін трансферттер тсімдері болып табылады.
Республикалы бюджеттен берілген кредиттерді теуден, республикалы меншіктегі мемлекетті аржылы активтерін сатудан, кіметтік арыздарды сатудан тсетін тсімдер республикалы бюджет есебіне жазылады.
Облысты бюджетке, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджетіне, ауданны (облысты маызы бар аланы) бюджетіне тсетін тсімдерді осы оулыты 15 тарауыны «Жергілікті бюджеттерді мні, кірістері мен шыыстары» параграфын араыз.
Бюджетті шыыстарын блу мемлекеттік басаруды дегейлеріне сай келеді.
Республикалы дегейде – бл:
мемлекеттік билік пен басаруды жоары орандарыны жмыс істеуін, оранысты амтамасыз ету, мемлекетті сырты саясатты ызметі, кеден ызметі, іргелі ылыми зерттеулер жргізу;
оамды тртіпті, ауіпсіздіті амтамасыз ету, ы, сот, ылмысты-атару ызметі, ттенше жадаяттар саласында ызметті йымдастыру, ртке арсы служба, азаматты ораныс;
білім беру жне денсаулы сатау жніндегі шараларды бір блігі, леуметтік кмек жне леуметтік амсыздандыру (зейнетаылы тлемаылар, жрдемаыларды негізгі трлері, р трлі леуметтік тлемаылар, соны ішінде скери ызмет-шілер отбасыларына, ы сатау органдарыны жмыскер-леріне), мдениет, спорт, туризм жне апаратты кеістік саласындаы шараларды бір блігі;
экономикалы ызмет (ауыл шаруашылыы, нерксіп , жер ойнауын пайдалану, сулет, ала рылысы жне рылыс ызметі, клік жне коммуникация), экономикалы ызметті реттеу;
баса баыттар: облысты бюджеттерге, республикалы маызы бар алаларды, астананы бюджеттеріне берілетін трансферттер; кіметтік борыша ызмет крсету жне оны теу; мемлекеттік кепілдер, концессиялы келісімдер бойынша міндеттемелерді орындау.
Басаруды баса дегейлері функциялы топтар трысын-даы шыыстарды, біра жалпы клемдегі оларды р трлі арасалмаымен алып жреді.