Жергілікті аржыны мні мен маызы
Жергілікі аржы – ашалай нысандаы оамды німні бір блігін жергілікті басару органдары здеріне артылан функциялара сйкес жасау, блу, пайдалану дерісіндегі аржылы атынастарды жйесі. Жергілікті аржы мемлекетті аржы жйесіні маызды рамды блігі болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс орларды жне басаруды жергілікті органдарыны арамаындаы шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысын кіріктіреді*. Жергілікті аржыларды рылымы мен баыты билікті жергіліукті органдары басаруды – мслихаттарды (депутаттар жиналыстарыны), жергілікті кімшілікті жне жергілікті зін-зі басаруды функцияларымен айындалады.
Жергілікті аржы отанды экономика шін біршама жаа ым. Бкіл жергілікті бюджеттер елді мемлекеттік бюджетті бірыай жйесіне енгізілген 1938 жылдан бастап жергілікті аржы дербес категория ретінде зіні мір сруін тотатан болатын.
Бгінде, рынокты атынастар жне елімізде басталан кілетті дйекті орталысыздандыру жадайларында жергілікті органдар ызметіні сферасы кеейе тсуде, олар леуметтік, экономикалы, экологиялы, демографиялы сипаттаы проблемаларды шешуде едуір дербестікке ие бола бастады.
азіргі кезде орталытан ірлерге екі жарым мыа жуы функциялар мен зырлар берілді,бл жергілікті атарушы жне кілетті органдарды кшейтіп, жергілікті зін-зі басару органдары ретіндегі мслихаттарды рлін арттырды.
Жергілікті аржыны леуметтік-экономикалы мні жалпы мемлекеттік аржыа сас.
Басаруды жергілікті органдарына мемлекетті леуметтік бадарламарын жзеге асыру бойынша маызды міндеттер жктелінген.
* Бл тарауда жергілікті аржыны басты буындарыны бірі – жергілікті бюджеттер егжей-тегжейлі аралады, ал баса буындары – жергілікті шаруашылы жгізуші субъектілерді аржылары (корпоративтік аржылар), сондай-а бюджеттен тыс орлар жалпы лтты шаруашылыты шаруашылы жргізуші субъектілері мен мемлекетті бюджеттен тыс орларына тн біркелкі белгілері мен асиеттері бар функциялы жаынан біртектес ымдар ретінде оулыты тиісті тарауларында аралан.
Халыа ызмет крсету бойынша шараларды аржыландыру негізінен жергілікті аржылы ресурстар есебінен жзеге асырылады. леуметтік трмысты инфрарылым салалары халыа ызметтерді басым блігінде бюджеттік аражаттар есебінен алыптастырылатын орлар есебінен береді.
Жергілікті буында аржылы атынастар «Жергілікті мемлекеттік басару туралы» замен, азастан Республикасыны Бюджеттік кодексімен, республикалы бюджет туралы жыл сайыны замен жне шаруашылы жне аржылы ызмет туралы баса задармен реттелінеді.
Жалпы жергілікті аржыны жай-кйі рашанда, біріншіден, елді жалпы экономикалы жадайына, екіншіден, тиісті ауматарды экономикалы луетіне, шіншіден, билік пен басаруды жергілікті органдарыны ыы мен міндеттерін белгілі бір дрежеде реттеп отыратын мемлекеттік задарды дегейіне, тртіншіден, билікті жергілікті органдары зырыны дрежесіне байланысты болады.
ркениетті батыс елдерінде жергілікті аржы мемлекетті аржылы ресурстарын алыптастыру мен пайдалану дерісінде едуір рл атарады. Оны стіне жергілікті бюджеттерді айтарлытай дербестігі болады жне батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджетті жалпы жйесіне кірмейді.
Жергілікті аржыда лтты табысты ауматы трыда айта блуге ммкіндік жасайтын жне билік пен басаруды жергілікті органдарыны аржы базасын жасауды амтамасыз ететін экономикалы атынастарды жиынтыы ретіндегі жергілікті бюджеттерге маызды рл беріледі.
Жергілікті бюджеттерді алыптастыру мен пайдалану ндіріс пен айырбаса атысушылар арасындаы, атап айтанда: ксіпорындар мен мемлекет арасындаы, меншікті барлы нысандарындаы макроэкономиканы ндірістік жне ызметтер крсету салаларыны ксіпорындары, йымдары мен мекемелері арасындаы, бюджет жйесіні буындары арасындаы, мемлекет пен халы арасындаы оамды нім ныны озалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттерді экономикалы мні оларды мынандай арналымында крінеді:
билік пен басаруды жергілікті органдарыны ашалай орларын алыптастыру;
бл орларды жергілікті дегейдегі инфрарылым салалары мен халыты арасында айта блу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басаруды жергілікті органдарыны сан ырлы ызметіні негізгі аржы базасы бола отырып, оларды экономикалы дербестігін ныайтады, шаруашылы ызметін жандандырады, ведомствоа арасты ауматарда олара инфрарылымды дамытуа, ауматы экономикалы луетін кеейтуге, аржылы ресурстарды резервтерін ашып, пайдалануа ммкіндік жасайды.
Сйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті дегейдегі экономикалы жне леуметтік міндеттерді жзеге асыруда елеулі рл атарады. Бл ттынуды оамды орларын блген кезде крінеді. Жергілікті бюджет арылы мемлекеттік бюджет аражаттарыны басым блігі леуметтік инфрарылыма жмсалады.
лемдік жне отанды тарих жергілікті шаруашылыты дамытудаы, кімшілік-ауматы бліністерді абаттандыру мен оларды санитарлы жадайын жасартудаы, сондай-а леуметтік сфера мекемелерін стаудаы жергілікті (муниципалды) аржыны маызын длелдеп отыр. Осылай лдеашан болан жне бл рдістер жиырмасыншы асырды 80-90 жылдары кшейді.
Дамыан рынокты экономикасы бар елдерде билікті жергілікті органдарыны бюджеттері мемлекетті бкіл аржылы ресурстарыны 30%-дан 60%-ын айта бледі (Англия, АШ, Жапония, Германия жне т.б.) жне ірді ндіргіш кштерін, бкіл леуметтік сферасын дамытуда, рынокты инфрарылым рып, кеейтуде маызды рл атарды:
олар арылы ндірістік ортаны аржыландыруа жмсалатын шыын-дарды лкен блігі теді (жергілікті нерксіпті, ауыл шаруашылыын, су шаруашылыын, клікті жне басаларын аржыландыруа жмсалады);
жергілікті бюджет арылы ндірістік емес ортаны дамуы аржыланды-рылады, сйтіп, оамды ндіріске жанама ыпал жасалады;
ттынуды оамды (леуметтік) орларын бле отырып, жергілікті бюджеттер жмыс кшін дайы молайтып отыруа ммкіндік тызады.
азастан Республикасы жергілікті бюджетіні рамы облысты бюджеттерді, алаларды (ауданды маызы бар алаларды оспаанда) жне аудандарды (алалардаы аудандарды оспаанда) бюджеттерін кіріктіреді. азіргі кезде азастандаы жергілікті бюджеттер мемлекетті бюджеттік аражаттары клемдеріні кірістері бойынша 45,4% аралыын, ал шыыстары бойынша 50,3%-ын райды. Барлы ауданды жне алалы бюджеттерді 80%-ы (193 осындай бюджеттерді) дотациялы болып табылады.
Облысты бюджет, республикалы маызы бар ала, астана, аудан (облыс-ты маызы бар ала) бюджеттері Бюджеттік кодекспен айындалан салыты жне баса тсімдер есебінен алыптастырылатын жне облысты дегейді, республикалы маызы бар аланы, ауданны, астананы (облысты маызы бар аланы), жергілікті мемлекеттік органдарды олара ведомстволы баынышты мемлекеттік мекемелерді міндеттері мен функцияларын аржылы амтамасыз етуге жне тиісті кімшілік-ауматы бірлікте мемле-кеттік саясатты іске асыруа арналан ашалай аражаттарды орталы-тандырылан оры болып табылады.
Жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджетті рамды блігі болып есептелмейді, республикалы бюджетпен бірге оамны мемлекеттік бюдже-тіні жиынтыын райды.
азастан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналды заи тлалара бекітілген; млікпен жне кімшілік-ауматы бліністі менші-гіндегі зге де млікпен бірге кімшілік-ауматы, экономикалы жне аржылы негізін райды; тсімдер мен бюджет тапшылыын (профицитін пайдалану) аржыландыру есебінен алыптасатын, Конституциямен, задармен жне азастан Республикасы Президентіні жне кіметіні актілерімен жктелген міндеттерді жзеге асыру шін жергілікті атарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бадарламаларды аржыландыруа арналан тиісті мслихатты шешімімен бекітілген кімшілік-ауматы бліністерді ашалай орлары болып табылады.
Рынокты атынастар, басаруды жергілікті органдарын реформалау жергілікті бюджеттерді кіріс кздеріні алыптасуына сер етіп отыр.
азастан Республикасыны экономикасы дамуыны азіргі кезеінде реформа ауыртпалыыны салмаы шаруашылы жргізуді ірлік дегейіне ауысып отыр, осыан орай басаруды жергілікті органдарына лкен кілеттік беріліп, оларды жауапкершілігі арта тсуде. Білім беру мен денсаулы сатау саласындаы бадарламалара, амсыздандыру жніндегі іс-шараларды жне атаулы леуметтік кмекке жмсалынатын шыындарды е кбі оларды аржыландыруды жаа тртібіне сйкес жергілікті бюджеттерге жктеліп отыр. Сонымен бірге бюджеттерде соы кездерде бюджеттік блініс жне леуметтік жеілдіктерді орнына аржылай жрдемаы сияты жаа ымдар зіні крінісін тапан.
«Бюджеттік блініс» салытар мен алымдарды р трлі дегейдегі бюджеттерге тсуін наты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтанда корпорациялы табыс салыы тгелдей республикалы бюджетке, ал акциздерді бір блігі, жеке тлалардан алынатын табыс салыы мен леуметтік салы жергілікті бюджетке алдырылды. Бл кімдерді жергілікті азынаны толтыруа, леуметтік мселелерді шешуге деген ынтасын арттыруа септігін тизізері сзсіз. Сонымен атар оршаан ортаны ластананы шін тлем, табиатты орау туралы задарды бзаны шін алынатын айыпплдар республикалы жне жергілікті бюджеттер арасында тепе-те блінетін болды.
Рынокты экономикаа ту жне тиісті экономикалы реформаларды жргізу кезінде жергілікті кімшілік органдары здеріні зыры мен дербестігін арттыруа объективті трде мтылады. Бл эволюция е алдымен республикалы билік кілеттігіні бір блігі жергілікті мемлекеттік дегейге туі тиістілігінде крінеді. ірлер азастан Республикасыны ауматы субъектілері болып табылатындытан билікті жергілікті
органдары з іріні халыны толып жатан экономикалы, леуметтік жне мдени мтаждары мен тілектеріне жауапты здерінше іздестіруі тиіс.
Жалпы жеке ауматар мен ірлер бюджеттеріне аражаттарды тсу клемі мен рылымына елдегі экономикалы жадаят: аржылы-бюджеттік саясат, ндіріс дамуыны ірлік дегейі, оны рылымы, инфляция арыны, бааны суі жне т.с.с. сан алуан факторлар сер етеді.
аржылы атынастарды йымдастыруды бюджеттік трінде екі рдіс атар мір среді:
1) дадарыстан шыу жне тратандыру масатымен экономиканы басаруда орталытандырылан негіздерді дамытуды анарлым орта дерісіні бейнелеп крсетілуі ретінде аржылы ресурстар озалысын басаруды нысандары мен дістеріні жйесін орталытандыру;
2) аржылы орларды алыптастыру мен пайдалануда билік пен басаруды жергілікті органдарыны функцияларын кшейте отырып аржыны орталысыздандыру.
Екінші рдіс жергілікті органдарды жергілікті жадайлара жуытыымен длелденеді.
аржылы атынастарды кімшілігін жргізуді аидаты аржыны баылау функциясын жзеге асыру ммкіндігі болып табылады: нерлым аз дрежеде белгілі бір аржылы атынас немрайды баылауа берілсе, сорлым оны орталысыздандырылан реттеуге жатызан дрыс.
лемдік аржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет жйесіні дербес блігі ретінде жмыс істейтіндігін айындайды. Бюджетті дербестігі деп ірлік басару органы бекітіп берген кіріс базасыны негізінде бюджетті клемін, баптар бойынша кірістер мен шыыстарды натылы рылымы мен млшерін зі анытайтын аида ынылады. Оны атарылуы басаруды ірлік органдарыны бл саласындаы ыты анытайтын азастан Республикасы занамасыны негізінде жзеге асырылады.
Баса жаынан ірлер белгілі бір матасушылыта болатын бірыай шаруашылы кешенні бір блігі болып саналады жне одан тыс мір сре алмайды. ірлік дайы ндірісті мазмны мен сипаты бкіл оамды дайы ндіріс дамуыны негізгі задылытарымен аныталады.
Сондытан басарудаы централизмні ажеттігін орынды, ндірісті натылы жай-кйімен шарттасылан шектерде ажет етеді. ірлерді экономикалы дербестігі абсолюттік бола алмайды. Ол рдайым салыстырмалы жне ір нерлым кіші болса, бл дербестікті кріну шегі де аз болады, яни шешімдер абылдауда орталыа туелсіз еркін болады. Оны стіне ірлерді леуметтік-экономикалы дамуыны азіргі дегейі, бюджеттік зара атынастарды алыптасан сипаты, рынокты экономикаа кшу кезеіні крделілігі азастанны жергілікті бюджеттері кпшілігіні натылы дербестігі туралы айтуа ммкіндік бермейді. Сондытан леуметтік инфрарылымды халыты леуметтік игіліктерді кепілдікті е аз млшерімен амтамасыз ететін млшерлерде аржыландыру шін аражаттарды жеткіліктілігі аидаты жзеге асырылуы тиіс. рбір кімшілік-шаруашылы бірлігі дербестігіні бір отайлы дегейі болуы тиіс, бл дегейді критерийі осы ірді экономикалы мдделерін е жоары ммкіндікте іске асыруда болып келеді.
ірлерді экономикалы дербестігіні маызды шарттарыны бірі оларда ірлік ресурстарды жаырту табиатты орау жніндегі шараларды аржыландыруа ажет аражаттарды кепілдікті кздерін жасау болып табылады.
ірді экономикасын басарудаы орталытандырылан жне жергілікті негіздерді отайлы йлесуін анытауды орта аидаты былайша тжырымдалады: экономикалы дамуды стратегиясын анытаудаы централизм, оны іске асырудаы дербестік.
Оперативтік-шаруашылы дербестік жергілікті буында шыыстарды 50%-нан кем емесін жабатын кірістерді ошауланылан, бекітіп берілген жйесін жасауды, бюджетке за мерзімге кірістерді ата бекітіп берілуін ажет етеді.
Дамыан рынокты экономикасы бар елдерде лтты табысты бюджет арылы айта блу «фискалды федерализм» теориясы негізінде жзеге асырылады.
Теорияны мні мынада. Бкіл мемлекеттік шаруашылы (экономиканы мемлекеттік секторына кіретін барлы ксіпорындар, мекемелер жне кімшілік рылымдар) жалпы кп дегейлі жйе болып келеді, онда басаруды функцияларын дегейлер арасында блу жне оларды сатылас бойынша зады баынышы болады. Осыан байланысты назар аударылатын мселелер мыналар:
1) мемлекеттік секторды басару дегейлеріні отайлы саны;
2) басару дегейлеріні арасында кілеттіктерді отайлы блу;
3) леуметтік шыыстарды нерлым тиімді аржыландыру дегейі;
4) билікті жергілікті органдарын басаруа жне аржыландыруа орталы кіметті араласу дрежесі;
5) билік пен басаруды жергілікті органдарыны шыыстарын аржылан-дырудаы меншікті аражаттарды лесі;
6) мемлекеттік экономиканы барлы дегейлеріндегі аражаттарды жмсауа баылау жасауды нысаны.
Фискалды федерализм саясаты басаруды жергілікті органдарыны орталыа аржылы туелділігін азайтуа баытталан. Бл жергілікті бюджеттерді ана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджетті де тапшылыын тмендетуді жолы, жергілікті леуметтік проблемаларды шешудегі наты дербестікке апаратын жол. Бан ірлерді салыты автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салытара стемелер ндіріп алу немесе меншікті салытарды (экологиялы, млік салытары, мраа салынатын салы, ттынуа салынатын салы) белгілеу жніндегі олара ы беру есебінен жетеді. Бл ретте жергілікті органдарды аражаттарды тиімді пайдалануа ынталандырылмайтын, оларды аржылы дербестігінен айыратын орталы бюджеттен жргізілетін трансферттік аржыландыру ысарады.
Баса елдердегі ауматы басаруды дамытуды тжірибесі басаруды орталысыздандыруды, ведомстволы баыныштаы ауматарды дамытуды леуметтік жне экономикалы проблемаларын шешуде билікті жергілікті органдарына ке ытар беруді ажеттігін олдайды. Унитарлы мемлекетті жадайына – азастана сйкес фискалды федерализм ым-ны мні саталан кезде «фискалды регионализмге» ауыстырылуы ммкін.
«Бюджеттік реттеу» ауматы дегейге здеріне жктелген функцияларды толы орындауы шін меншікті кіріс кздері жетіспеген кезде жалпымемлекеттік жне жергілікті салытара блуді кші жойылуына байланысты «бекітілген» жне «реттеуші» кірістер мен салытар терминдері пайданылмайды дей трсата субвенсиялар, бюджеттік алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін аражаттар мен баса трансферттер нысанындаы бюджеттік реттеу дерісі сияты іс жзінде кірістерді бекітіп беру саталынан.
1994 жыла дейін азастанда 3045 жергілікті бюджеттер болан еді; 1994 жылды басынан жргізілген бюджет жйесін орталытандыруа байланысты 2500 жергілікті бюджеттер – селолы, поселкелік, ауылды бюджеттер жойылды. Осыны нтижесінде бюджет жйесіне тсетін аражаттарды орталытандыруды дрежесі едуір бсесіді. аржылы ресурстарды жмылдыру мен пайдалануда ауданды буынны аржылы ммкіндіктері айтарлытай шектелінді. Бюджет жйелеріні микрошаруашылыты дамуыны жоарыда баяндалан рдістеріні аспектінде азастанда бюджет жйесін орталытандыру дерістерін бюджет-аржы сферасыны экономикалы жне леуметтік реформалауа отайлы сйкесігін немі іздестіру туызан мжбрлі іс-шараларына жатызуа болады.
Бюджеттерді барлы трлеріні зара байланысы Бюджеттік кодекске сйкес 14 тарауда баяндалан бюджетаралы атынас-тарды аидаттары негізінде жзеге асырылады.
ірлерді шаруашылы ызметіні лаюы республикалы жне жергілікті бюджеттерді зара атынастарыны проблемасына, жергілікті бюджеттерді мемлекеттік аржыландырудаы жне оны жзеге асыру нысандарындаы ажеттіліктерін дрыс йымдастыруа жаа кзарасты талап етеді.
Осыан байланысты трлі дегейлердегі бюджеттер арасындаы бюджеттік ытарды айын шектеу жне орталы пен ірлерді бюджеттік мдделерін теестіру туралы мселе айырыша мнділікке ие болып отыр.
азастан Республикасындаы бюджеттер арасындаы атынастарды жйесі алыптасу жне даму стадиясында тр, оны отайлы механизмі іздестірілуде.
азастанда басаруды орталысыздандыру мемлекеттік басару мен бекітіліп берілген міндеттерді жзеге асыру шін жергілікті бюджет дербестігі арасында шыыстар бойынша жауапкершілікті нерлым байыпты блуді ажет етеді.