Бюджеттен тыс орларды мні
Жалпы мемлекеттік (ауматы) клемде республикалы жне жергілікті бюджеттер аржылы ресурстарды йымдастыруды е белгілі нысаны болып табылады.
Біра рынокты атынастара кшу барысында экономикалы жне леуметтік салаларды аржыландыруда бір ана бюджеттік аражаттар жеткіліксіз бола бастады. Сондытан осымша аржы кздерін іздестіру ажет болды. Бюджеттік ормен атар 1991 жылдан бастап масатты бюджеттен тыс орлар рылып, жмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс орлар – мемлекет аржысы жйесіні маызды буыны; мемлекетті ата белгілі бір масаттара пайдаланатын жне за жзінде алыптасуыны бекітілген кздері бар ашалай ресурстарды жиынтыы. Экономикалы категория ретінде бюджеттен тыс орлар біратар оамды ажеттіліктерді аржыландыру шін мемлекет тарапынан аржылы ресурстарды айта блу жне пайдалану жніндегі атынастар болып табылады.
1991 жылдан бюджеттен тыс орларды пайда болуы леуметтік-экономикалы дамуды ажеттіліктерінен туындады: ата функциялы масаттара жмсалатын мемлекетті аржылы ресурстарды бір блігін ошауландыру, мемлекеттік бюджеттерді оан тн емес шыыстардан жеілдету, бір жаынан бюджет тапшылыын тмендету ажет болды. Белгілі бір дрежеде бл мемлекетті жмыс істеуімен тікелей байланысты емес шыыстарды ауыртпалыын шаруашылы органдарына аударуды ажет етті; бл масата Экономиканы тратандыру оры (кейін Экономиканы жаырту оры) сай болды. Баса жадайларда, рынока ту кезінде халыты трмыс дегейіні тмендеуі жадайында оны нерлым сенімді жне тиімді орау масатымен леуметтік мтаждара жмсалатын кейбір шыыстарды блу жне оларды жабуды кздерін межелеу ажет болды. Бл міндеттерді Зейнетаы орыны, леуметтік сатандыру орыны, Халыты леуметтік орауды бірыай одаты-республикалы орыны, Жмыспен амтуа жрдемдесуді мемлекеттік орыны шешуін ажет етті. Біратар орларды – Жол орыны, скери ндірісті конверсиялау орыны, трлі арналымны инновациялы орларыны жне басаларыны те-мте тар масатты арналымы болды.
Біратар орлар, мселен, Экономиканы тратандыру оры, Халыты леуметтік олдауды бірыай одаты-республикалы оры уаытша ызмет етті – бл экономиканы дадарысты жадайында мндай орларды аражаттарын алыптастыруды белгілі бір иесізденуімен, блу кезінде ресурстарды айтарусыз пайдаланудаы орды алыптастыру субъектілеріні мдделіксіздігімен тсіндіріледі.
орларды алыптастыру кезінде шаруашылы жргізуші субъектілерге айтарусыз тртіппен ашалай аражаттарды бір блігін салуды осымша міндеттілігі жктеледі. Егер мндай блік осымша нім (пайда, табыс) ныны есебінен салынса, онда тікелей ксіпорындарды экономикалы мдделерін шалады – оларды дайы ндіріс пен ттынудаы ммкіндіктерін тежейді (мысалы, 1995 жыла дейін жмыс істеген Ксіпкерлік пен бсекені дамытуды олдау орында). орлара аударылан аударымдарды німні зіндік нына жатызан жадайда, нны бір блігі баа арылы ттынушыа аудара салынады жне бл кш -салматы жалпы оам ктереді. Сйтіп, бл орды алыптастыру жне пайдалану кезінде шаруашылы жргізуші субъектілерді бір блігі шін белгілі бір уаыт межелдемесінде баламасыз болып табылатын айта блгіштік дерістер рбиді, яни оларды экономикалы мдделеріне ысым жасалады. Сонымен бірге бкіл оам ауымында бюджеттен тыс орларды кмегімен леуметтік-экономикалы тегерімділік пен тратылы олдап отырылады, йткені халыты жекелеген топтарын леуметтік олдау жніндегі жергілікті жне жалпы мемлекеттік ауымны мселелерін, бкіл экономиканы немесе ірді мддесі шін белгілі бір масатты бадарламаларды орындауды, леуметтік-экономикалы дамуды теестіруді шешу ммкін бола бастайды. Сйтіп, бюджеттен тыс орларды жмыс істеуінде топты жне оамды мдделерді арама-айшылыы крінеді. Жалпы бюджеттен тыс орларды жмыс істеуі сайып келгенде, бкіл оам мддесі шін жзеге асырылады, оны ныайтуа баытталан жне аржылы атынастарды бл нысаныны леуметтік-экономикалы мні осында.
Бюджеттен тыс арнаулы орларды мемлекеттік бюджетпен бірге осарлана ызмет етуі аржылы атынастарды саралауа, оларды бір блігін тармаландандырылан сфералара баыттауа, аржылы ызметті р трлі баыттарында бл атынастарды зіндік ртараптандыруына жетуге ммкіндік береді.
Бюджеттен тыс орлар мынадай белгілері бойынша сыныпталады: масатты белгісі бойынша бюджеттен тыс орлар экономикалы жне леуметтік, ылыми-зерттеу, табиат орау (экологиялы), кші-он, ыты тртіпке жрдемдесу, мдени арналым жне баса орлар;
басару дегейіне арай мемлекетаралы, мемлекеттік жне ірлік (жергілікті) болып блінеді.
Экономикалы орлар – экономикалы дамуды, ал леуметтік орлар оамны леуметтік проблемаларын шешуге арналан орлар болып табылады. Мемлекеттік орлар – бл мемлекеттік дегейде, ал ірлік орлар ірлік дегейде алыптасатын орлар.
Мемлекеттік бюджеттен тыс орлар мен мемлекеттік емес орларды ажырата білген жн; соылары біратар мемлекеттік бюджеттен тыс орлара, мысалы, мемлекеттік емес жинатаушы зейнетаы орлары, р трлі ізгіліктік, соны ішінде халыаралы орлара сас боланымен зіні масатты арналымы бойынша те сан алуан болып келеді. Сондай-а бюджеттен тыс орлар жне масатты аржыландыру оры болып ажыратылады, бл орлар 1996 жыла дейін (оны оса) мемлекеттік бюджетті рамында болып келді: жер ойнауын орау жне минералды-республикалы оры. Мнда аралан баса да орлар мезгіл-мезгіл, 1992-1996 жылдар ішінде мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шыарылды. Бл аржы жйесіні алыптасу дерісін, оны рылымыны отайлы нсасын іздестіруді бейнелеп крсетеді.
Барлы бюджеттен тыс жне баса орлар, шаруашылы жргізуші субъектілерді орлары (жарылы капитал, резервтік капитал, амортизациялы, валюта, жндеу, орлану, ттыну жне баса орлар) шін абылдауа болатын «арнаулы орлар» термині олданылуы ммкін, мны зі оларды масатты арналымын баса крсетеді.
йымды жаынан орлар арнаулы аппаратты немесе министрлікті арауында болады, бл аржылы ресурстарды ошауланан блігін басару, оларды тымды, масатты пайдалануа баылау жасау икемділігіне жрдемдеседі. Бюджеттен тыс орларды болуы оларды арауында шоырландырылан масатты аражаттарды жедел басарып, йымдастыруа ммкіндік береді: лемдік практикада орлар дербес – билікті кілетті органдарыны араласуынсыз баса-рылады, бл орларды басаруды мемлекеттік органдарына масатты аржыландыру мселелерін тез шешуге, дер кезінде жадаятты згерісіне дер кезінде ла асуа ммкіндік береді.
Бюджеттен тыс орлар арылы аржылы ресурстарды едуір клемі айта блінеді: азастан Республикасында айта блуді ауымы 2005 жылды басында елді ішкі жалпы німіні 16%-ына, 2009 жылды басында 18%-ына жетті (лтты ор мен дамуды мемлекеттік институттарын есепке ала отырып).
тпелі кезедегі бюджеттен тыс орларды жалпы проблемасы тлеушілерді аржылы жайсыз жадайынан жобаланан клемдегі оларды аржысын алыптастыруды иындытары: оларды кбісіні залалдыы, зара берешектер, тлем абілетсіздігі болып табылады. Нтижесінде орды бюджеттері тегерімсіз болды жне шыл леуметтік-экономикалы мтаждарды масатты аржыландыру жніндегі кптеген шаралар амтамасыз етілмеді.
азастанда бюджеттен тыс орларды жйесі реформалауа жиі шырады: біраз уаыт олар зін зі биледі, мемлекеттік бюджетті рамында «Масатты аржыландыру оры» блімінде блек бліп крсетілді.
азастанда мемлекеттік бюджеттен тыс орлар 1998 жылдан бастап мемлекетті аржылы ресурстарын орталытандыру саясатын жргізуге байланысты масата сйкес емес деп танылды: орларды аражаттары республикалы бюджетке шоырландырылды. Алайда лемдік практика оам тарапынан аражаттарды жмсалуына баылауды амтамасыз еткенде мемлекетті аржылы ресурстарын оперативті басару масатымен оларды дербес алыптастыруды орталысыз-дандыруды жне пайдалануды тиімділігін растайды. Сондытан болып жатан леуметтік-экономикалы дерістерге: зейнетаы жйесін реформалауа (Мемлекеттік жинатаушы зейнетаы оры, 1998 жыл), Индустриялы-инновациялы даму стратегиясын орындауа (азастанды инвестициялы ор, лтты инновациялы ор, 2003 жыл), мнайлы табыстарды ордалау ажеттігіне (азастан Республикасыны лтты оры, 2001 жыл), леуметтік сатандыру жйесін ендіруге (леуметтік сатандыруды мемлекеттік оры, 2005 жыл), шаын бизнесті дамытуа (Шаын ксіпкерлікті дамыту оры, 1997 жыл) байланысты бюджеттен тыс орлар айтадан бірте-бірте алпына келе бастады.