Азастанны Республикасыны лтты оры
кіметті лтты банктегі шотында шоырландырылатын, аржылы активтер тріндегі, сондай-а материалды емес активтерді оспаанда, зге млік тріндегі мемлекет активтері азастан Республикасыны лтты оры болып табылады. лтты ор мемлекетті орланымдарын алыптастыру, сонымен бірге лемдік бааларды жадаятына республикалы жне жергілікті бюджеттерді туелділігін тмендету масатында жасалынады. Ол мемлекетті траты леуметтік-экономикалы дамуын амтамасыз етуге, аржылы активтерді жне материалды емес активтерді оспаанда, зге мліктерді жинатауа, экономиканы мнай секторына туелділігін жне олайсыз сырты факторларды ыпалын тмендетуге арналан. лтты ор жинатау жне тратандыру функцияларын жзеге асырады.
Жинатау функциясы материалды емес активтерді оспаанда, аржылы активтер мен зге млікті жинаталуын жне туекелді алыпты дегейiнде за мерзімді перспектавада лтты ор активтеріні кірістілігін амтамасыз етеді. Тратандыру функциясы лтты орды активтері тімділігіні жеткілікті дегейін стап труа арналан. орды тратандыру функциясын жзеге асыру шін пайдаланылатын бір блігі кепілденілген трансфертті амтамасыз етуге ажетті млшерде айындалады.
лтты орды алыптастыру жне пайдалану лемдік, ішкі тарау жне аржы рыноктарыны конъюнктурасы, мемлекеттегі жне шет елдердегі экономикалы жадай, бл ретте макроэкономикалы жне фискалды тратылы саатала отырып жне лтты орды негізгі масаттары мен міндеттері саталынып, азастаннны леуметтік-экономикалы даму басымдытары ескеріле отырып айындалады.
лтты орды алыптастыру жне пайдалану тиімділігін арттыру жніндегі, сондай-а оны пайдалануды клемдері мен баыттары бойынша шешімдерді Президент абылдайды.
лтты орды тсімі мен жмсалуы лтты жне шетелдік валюталармен жргізіледі, ал оны операциялары бойынша есепке алу мен есептеме лтты валютамен жзеге асырылады.
азастан Республикасыны лтты орын сенімгерлік басаруды лтты банк пен кімет арасында жасасылатын сенімгерлік басару туралы келісімшартты негізінде лтты банк жзеге асырады.
лтты ора жіберілетін бюджеттік тсімдер лтты орды алыптастыру кздері болып табылады. Бл тсімдер:
1) мнай секторы йымдарыны* тура салытарынан (жергілікті бюджеттерге есептелетін салытарды оспаанда) трады, олара: корпоративтік табыс салыы, стеме пайда салыы; бонустар, пайдалы азындыларды ндіру салыы; німді блу бойынша лестер; экспорта рента салыы жне німді блу туралы келісімшарт бойынша ызметті жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушыны осымша тлемі жатады;
2) мнай секторы йымдары жзеге асыратын операциялардан тсетін баса тсімдерден (жергілікті бюджеттерге есептелетін тсімдерді оспаанда), соны ішінде мнайлы келісімшарттар талаптарыны бзыланы шін тсетін тсімдерден (жергілікті бюджеттерге есептелетін тсімдерді оспаанда);
3) республикалы меншіктегі жне тау-кен ндіру мен деу салаларына жататын мемлекеттік млікті жекешелендіруден тсетін тсімдерден;
4) ауыл шаруашылыы арналымындаы жер учаскелерін сатудан тсетін тсімдерден трады.
* Негізгі ызметі табиат ресурстарын ндіру мен деу болып табылатын заи тлалар мнай секторыны йымдары болып табылады. Мнай секторы йымдарына шикі мнайды, газ конденсатын ндірумен жне (немесе) ткізумен айналысатын, сонымен бірге шикі мнай мен газ конденсатын барлауа келісімшарттар жасасан заи тлалар жатады. Мнай секторы йымдарыны тізбесін азастан Республикасыны кіметі белгілейді.
лтты орды аражаттары:
1) лтты ордан тсетін республикалы бюджетке кепілденілген трансферт трінде;
2) азастан Республикасыны Президенті айындайтын масаттара лтты ордан республикалы бюджетке берілетін нысаналы трансферттер трінде;
3) лтты орды басаруа жне жыл сайын аудит ткізуге байланысты шыыстарды жабуа жмсалады.
азастан Республикасыны лтты оры:
1) азастан Республикасы лтты орыны саталуын;
2) лтты орды жеткілікті тімділік дегейін стап труды;
3) туекел дегейі алыпты болан кезде за мерзімді перспективада лтты ор табыстылыыны жоары дегейін;
4) за мерзімді перспективада инвестициялы табыстар алуды амтамасыз ету масатында материалды емес активтерді оспаанда, рсат етілген аржылы ралдара орналастырылады.
Материалды емес активтерді оспаанда, рсат етілген аржылы ралдарды тізбесін азастан Республикасыны лтты орын басару жніндегі кеесті сынысы бойынша кімет лтты банкпен бірлесіп айындайды.
лтты орды жеке жне заи тлаларды кредиттеуге жне міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету ретінде пайдалануа болмайды.
Активтерді лтты орда есептеу жне лтты орды пайдалану тртібін азастан Республикасыны кіметі айындайды.
лтты ора тсетін немесе бл ордан алынатын активтер лтты банк белгілеген тртіппен айырбастауа немесе айта айырбастауа жатады.
лтты ордан республикалы бюджетке тсетін айтарусыз тсімдер осы ордан кепілденілген трансферт болып табылады.
лтты ордан ш жылды кезеге арналан кепілденілген трансферт млшері республикалы бюджет зірленетін жыл алдындаы аржы жылыны аяындаы жадай бойынша лтты ор активтеріні штен бір блігінен аспауа тиіс, ол кімет белгілеген тртіппен айындалады жне азастан Республикасыны заымен бекітіледі.
Есепті аржы жылы ішінде лтты ордан республикалы бюджетке аударылмаан кепілденілген трансферт сомасын Республикалы бюджеттік комиссияны сынысы бойынша жне кімет бекіткен тртіпке сйкес кіметті бюджетті тзету арылы тиісті бюджеттік бадарламалар бойынша тленбеген тіркелген міндеттемелер сомасынан аспайтын клемде ткен аржы жылыны республикалы бюджетінде бекітілген бюджеттік даму бадарламаларын аржыландыру шін аымдаы аржы жылында пайдалануа ыы бар.
Есепті аржы жылы шін республикалы бюджетте лтты ордан аударылмаан кепілденілген трансферт сомаларын тарту ткен аржы жылыны бюджеттік даму бадарламалары бойынша тіркелген міндеттемелерді тленбеген блігіні жне аржы жылыны басындаы бюджеттік аражаттар алдытары айырмасыны сомасында жзеге асырылады.
азастан Республикасыны лтты орын басару жніндегі кеес лтты орды тиімді пайдалану жне оны, материалды емес активтерді оспаанда,шетелдік аржылы ралдара орналастыру жнінде сыныстар зірлейтін азастан Республикасыны Президенті жанындаы консультациялы-кеесші орган болып табылады.
азастан Республикасыны лтты орын басару жніндегі кеесті функциялары:
1) лтты орды алыптастыру мен пайдалану тиімділігін арттыру жнінде сыныстар зірлеу;
2) лтты орды пайдалану клемдері мен баыттары жніндегі сыныстарды арау жне зірлеу;
3) лтты орды орналастыру шін, материалды емес активтерді оспаанда, рсат етілген аржылы ралдарды тізбесі жнінде сыныстарды зірлеу болып табылады.
азастан Республикасыны лтты орын басару жніндегі кеесті ру туралы шешімді, оны рамы мен ол туралы аиданы азастан Республикасыны Президенті бекітеді.
лтты орды алыптастырылуы жне пайдаланылуы туралы жылды есепті кімет лтты ор аудитіні нтижелерін оса отырып, жыл сайын есепті жылдан кейінгі жылды 1 суіріне дейін лтты банкпен бірлесіп жасайды жне оны лтты банкпен бірлесе отырып жыл сайын аымдаы жылды 1 мамырынан кешіктірмей Президентті бекітуіне сынады.
лтты орды алыптастырылуы жне пайдаланылуы туралы жылды есепті Президент бекіткеннен кейін кімет оны апарат ретінде азастан Республикасыны Парламентіне сынады.
лтты орды басаруа байланысты ызметті ашытыын амтамасыз ету масатында жыл сайын аудит жргізіледі. Аудиторлы йымды тадау конкурсты негізде азастан Республикасын занамасына сйкес жзеге асырылады. лтты орды алыптастырылуы жне пайдаланылуы туралы жылды есеп жне аудит жргізуді нтижелері туралы апарат баралы апарат ралдарында жарияланады.
орды алыптастырылуы жне пайдаланылуы туралы жылды есепте:
1) лтты орды тсімдері жне пайдаланылуы туралы есеп;
2) лтты банкті лтты орды сенімгерлікпен басару жніндегі ызметі туралы есеп;
3)лтты орды басару жніндегі зге мліметтер болуы тиіс.
2009 жылы 1 атара лтты орды таза активтері 3,3 триллион тегені (аудиттелген аржылы есептемеге сйкес есептеу тсілімен) – 27,9 миллиард АШ долларын немесе елді барлы алтын-валюта резервтеріні 60,5%-ын рады. орды жинатау жне тратандыру портфелдеріні ара салмаы 63:37% болды. 2002 жылды аяына бл сома 1,9 миллиард доллар рап, орды жинатау жне тратандыру портфелдеріні ара салмаы 90:10% болан еді.
2008 жылы лтты ора 1,7 триллион теге тсті, соны ішінде мнай секторы ксіпорындарынан тскен тура салытарды тсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке алынатын салытарды оспаанда) – 1,7 триллион теге, оны 717,8 миллиардтегесі (6 миллиард АШ долларына барабар) кезекті айырбастау / айта айырбастау операциясын дл сол кні жргізу жолымен лтты орды тиісті шотына тегемен есепке алынан шетелдік валютадаы тсімдер болып табылады, мнай секторыны ксіпорындары жзеге асыратын операциялардан тсетін баса тсімдер (жергілікті бюджеттерге тсетін тсімдерді оспаанда) – 16,6 миллиард теге, ауыл шаруашылыы арналымындаы жер учаскелерін сатудан тсетін тсімдер – 1,6 миллиард теге, лтты орды басарудан тсетін инвестициялы табыстар – 66,2 миллиард теге.
лтты орды басару мен жыл сайын сырты аудитті жргізуге байланысты лтты орды шотынан есепті кезеде жалпы сомасы 2,7 миллиард тегеге шыыстар жргізілді.
«азастан Республикасыны лтты орынан 2007-2009 жылдара арналан кепілдендірген трансферт туралы» азастан Республикасы Заына сйкес 2008 жылы лтты ордан республикалы бюджетке даму бюджетіні шыыстарын жабуа кепілдендірілген трансферт трінде жоспарланан 461,4 миллион тегені 461,4 миллион тегесі аударылды. Ол жоспарды 99,9%-ын райды. Бдан баса, 2008 жылы азастан Республикасы лтты орынан республикалы бюджетке жоспарланан 5,1 миллиард тегені 3,5 миллиард тегесі аударылды, бл 69,1%-ды райды.
лтты ора 2009 жылы жоспардаы 1 394,9 миллиард 1 378,1 миллиард теге аржы тсті. Ал лтты ордан республикалы бюджетке дадарыса арсы іс-имыл шараларын аржыландыру шін жыл ішінде 1 107,5 миллиард теге аржы аударылды. Атап айтанда, 843,1 миллиард теге кепілдендірілген трансферт жне 261,5 миллиард теге масатты трансферт. орыта айтанда, 2009 жылы лтты орды сімі 270,6 миллиард тегеге жетіп, 2010 жылды 1 атарындаы есеп бойынша жалпы млшері 4 542,8 миллиард тегеге жетті.
«азастан Республикасыны лтты орынан берілетін 2008 жыла арналан нысаналы трансферт туралы» азастан Республикасы Президентіні Жарлыына сйкес 2008 жылы араша мен желтосанда азастан Республикасы лтты экономикасыны бсекеге абілеттілігін жне орныты дамуын амтамасыз ету жніндегі шараларды іске асыру шін «Самры-азына» лтты л-ауат оры» акционерлік оамыны жарылы капиталын лайтуа лтты ордан республикалы бюджетке нысаналы трансферт трінде 607,5 миллион теге аударылды.
лтты орды сенімгерлік басаруды орытындылары бойынша 2008 жылы алынан лтты валютада крсетілген инвестициялы табыс 66,2 миллион тегені рады.
лтты орды басаруа байланысты ызметті транспаренттілігін амтамасыз ету масатында аудитті халыаралы стандарттарына сйкес 2008 жыла аудиторлы тексеру жргізілді.
орды активтері айрыша шетелдік валюталарда номиналдандырылан шетелдік аржылы ралдара инвестицияланады.
Тратандыру портфелі жоары кредиттік рейтингі бар елдерді аша рыногыны сенімді активтеріне инвестицияланады. Жинатау портфелі ртараптандыру жне за мерзімді перспективада баршама жоарыра табыстылы алу масаттарында дние жзіні дамыан елдерінде айналыста жрген борышорлы, сондай-а лестік аржылы ралдара инвестицияланады.
2006 жылды 1 шілдесінен Орта мерзімді перспективаа арналан лтты ор аражаттарын алыптастыруды жаа дісіне кшу жзеге асырылды.
лтты ор да бюджеттік жне макроэкономикалы тратылыты амтамасыз етуге шаырады; ал мнайлы табыстарды лкен блігін лтты орда жинатау анарлым салматалан фискалды саясатты жргізуге ммкіндік жасады. Индустриялы - инновациялы даму стратегиясында аланан экономиканы ртараптандыру жніндегі мселелерді шешуге кмектесуі, сондай-а болаша рпатара азастанны мнайлы ресурстарыны игіліктерін пайдалануа ммкіндік беруі тиіс.
лтты ор проблемасы ТМД елдеріні тап осы орлар сияты оларды аражаттарын пайдалану тиімділігі болып табылады. ор активтері шетел банктеріні (ABN AMRO Bank, State Stгeet Bank, Deutche Bank, BNP Paribas, Citibank, HSBC) баалы ааздарына орналастырылан. Корды жмыс істеген бкіл кезеі ішінде ор активтеріні табыстылыы 6,1%-ды рады, бл 2003 жылды осы крсеткішінен 8%-а тмен.
Ел ішінде кредиттер бойынша пайызды млшемелер заи тлалар шін орташа есеппен 2008 жылы 14,8%-ды раса, ал жеке тлалар шін 18,6%-ды рады. Сондытан экономиканы наты секторыны ірі жобаларын инвестициялау бойынша орды функцияларын кбейту орынды болады. Бл экономикалы ызметті шектес трлерінде мультипликациялы нтиже тудырады, елде абылданан индустриялы-инновациялы даму стратегиясын іске асыруа жрдемдеседі. Тап осы баыт лемдік аржылы дадарыс жадайларында 2009-2010 жылдара арналан экономиканы жне аржы жйесін тратандыру жніндегі жоспарларда абылданан.
лтты ор аражаттарыны жылдам суіне арамастан оны алыптасуыны тратылыы шындап кмн тудырмай оймайды. ор табысыны толымдылыы кбінесе олайлы сырты экономикалы конъюнктурамен жне за уаыт бааны мнайа жоары болуымен байланысты болып отыр.
Бюджеттік кодекске сйкес лтты орды толтыруды кздері республикалы бюджеттен тсетін трансферттер (шикізат салаларынан бюджетке тсетін жоспарланан тсімдерді 10%), сондай-а шикізат секторынан тсетін наты тсімдерді оларды жоспарлананынан асып тсу клемі болып табылады. Сйтіп орды алыптастыру кздері жеткілікті сияты боланымен біра бл оны траты толымдылыына кепілдік бермейді.
Инвестициялы табыстарды бірде болуы, бірде болмай алуы ммкін, сондытан орды инвестициялы табыстары оан
тсетін тсімдерді траты кзі ретінде арастырылмайды.
Мемлекеттік бюджеттен берілетін трансферттер сияты кзіне келетін болса мнай мен металдара бааны за уаыт тмендеуі кезінде олар едуір ысарады. Бл жадайда, керісінше, лтты орды аражатынан бюджетті ысыраптарын теуге тура келеді. Мемлекеттік меншікті жекешелендіруден тсетін кірістер мен бонустар біржолы болып табылады, оларды да орды алыптастыруды траты кзі деп атауа болмайды.
Сараптаушыларды кзарастары бойынша тап табии рента ана ор кірістеріні негізгі кзі болуа тиіс жне ол кен ндіруші сектор ксіпорындарыны салы ауыртпалыын арттырмайды: табии рентаны алу кен-геологиялы жадайлары р трлі ксіпорындар ызметіні жадайларын теестіреді.