БАЫЛАУ СРАТАРЫ

 

1. Бюджеттен тыс орларды леуметтік-экономикалы мні неде?

2. Бюджеттен тыс орларды жмыс істеуі андай айта блгіштік дерістерді тудырады?

3. Бюджеттен тыс орлар алай сыныпталады?

4. азастан Республикасында дадарысты жадай кезінде бюджеттен тыс орларды жмыс істеуіні андай проблемалары болды?

5. леуметтік баыттаы бюджеттен тыс орларды алыптастыруды жне пайдалануды ерекшеліктері мен тртібін баяндап берідер.

6. азастан Республикасында жмыс істейтін здеріе белгілі экономикалы арналымны бюджеттен тыс орларын сипаттадар.

7. лтты л-ауат орын алыптастыру жне пайдалану тртібін баяндадар.

8. азастан Республикасы лтты орыны арналымы андай? орды алыптасу жне пайдалану тртібін баяндадар.

9. Шаын ксіпкерлікті дамуту орын руды масаты неде? орды алаптастыру жне пайдалану тртібін баяндандар.

 

 

 

І7-тарау. Мемлекеттік кредит

Пен мемлекеттік борыш

 

Мемлекеттік кредитті мні

Мемлекет пен муниципалды рылымдарды (жергілікті атарушы органдарды) арамаына елді заи жне жеке тлаларыны бос аша аражаттары да, сонымен бірге, баса елдерді (кіметтерді, аржы-кредит мекемелеріні) жне халыаралы аржы-кредит институттарыны ресурстары да несие капиталы ретінде уаытша пайдалануа жмылдыру шін жне бюджет тапшылыы проблемаларын шешу шін тартылуы ммкін. Оны алуды басты дісі мемлекеттік кредит болып табылады.

Мем­ле­кет­тік­ кре­дит – жалпымемлекеттік аржыны басты буындарыны бірі жне кредиттік атынастарды жиынтыы, бл атынастарда мемлекет кредиторды да, арыз алушыны да, гарантты да (арыз алушы шін мемлекетті кепілгерлігін білдіреді) рлінде крінуі ммкін. Кредиттік атынастарда тараптарды бірі мемлекет, ал заи жне жеке тлалар кредиторлар немесе арыз алушылар болып табылады.

Мемлекеттік кредитті ерекшелігі арыза берілген аражаттарды айтарым­ды­лы­ын­да,­ мер­зім­ді­лі­гін­де­ ж­не­ аы­лы­ын­да. Алайда, бл атынастарды банк кредитімен шатастыруа болмайды.

Мемлекеттік кредитті жекеше кредиттен айырмашылыы:

Жекеше кредит

Мемлекеттік кредит

1) ндірістік мтаждар шін ж

1) ндірістік жне ндірістік емес

мылдырылады;

мтаждар шін жмылдырылады;

2) несие капиталы жмылдырыла

2) тлем жне сатып алу аражат

ды;

тары жмылдырылады;

3) теу осымша нім немесе н

3) теу бюджет кірістірінен (негі

діріс дерісінде пайда болатын ннан

зінен салыты тсімдерді есебінен)

жргізіледі;

жргізіледі;

4) капиталды олдану сферасын

4) капиталды олдану сферасын

(ндірістік сфераны) кеейтеді.

тарылтады.

Мемлекеттік кредитті кз­де­рі – ксіпорындарда, банктерде, зейнетаы орларында, саты орларында, халыта пайда бола- тын уаытша бос аражаттар.

Мемлекет кредиттік ресурстарды:

1) бюджет тапшылыын аржыландыру;

2) лттандырылан жне аралас ксіпорындара жмсалатын крделі жмсалымдарды аржыландыру;

3) билікті жергілікті органдарыны шаруашылы органдарын аржыландыру:

4) елді аша айналысын реттеу шін пайдаланады.

Мемлекеттік кредитті кмегімен жмылдырылан аражат- тар кбінесе экономиканы аржыландыруа баытталатындытан оны ндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша атынастарды аржылы атынастара мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:

1) мемлекеттік кредит жолымен жмылдырылатын аражаттар р трлі мтаждарды – ндірістік сияты, ндірістік емес мтаждарды да, сол сияты стратегиялы, сондай-а оперативтік мтаждарды да аржыландыруа баытталатын мемлекетті аржылы ресурстары ретінде аралады;

2) алынан жне берілген кредиттер шін есеп айырысулар, олар шін пайыздар тлеу бюджеттерді – кіметті арыз алулары кезінде орталы (республикалы) немесе билікті жергілікті органдарыны арыз алулары кезінде жергілікті бюджеттерді аражаттары есебінен жргізіледі. Бюджет кірістеріні негізгі жне траты блігін салыты тсімдер райтындытан арыздар арылы жмылдырылатын аражаттар «антиципацияландырылан салытар», яни мерзімінен брын ндіріп алынан салытар деп саналады.

аржыны дайындірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ашалай аражаттарды (оларды кейін айтару шарттарында) айта­ б­лу­ді­ о­сал­ы­ функ­ция­сын орындайды. Бл халыты, шаруашылы жргізуші субъектілерді уаытша бос ашалай аражаттарын шоырландырумен байланысты. Бл функцияда мемлекеттік кредит жинаашаны йымдастыру нысандарыны бірі болып табылады. Кредитті кмегімен халыты, ксіпорындарды шамамен кп емес орташа жинаашалары мемлекетте шоырландырылады жне экономиканы, леуметтік-экономикалы инфрарылымны ажеттіліктерін аржыландыруа баытталады. Бан халыты, шаруашылы жргізуші субъектілерді арасында орналастырылатын мемлекеттік арыздарды облигацияларын шыару, мемлекетті баалы ааздарыны баса трлерін (азынашылы міндеттемелерді, азынашылы боналарды, сертификаттарды) шыару арылы ол жетеді. Мемлекеттік арыз алуды сан алуан ралдарыны болуы халыа жинаашаларды йымды нысандарын тадау еркіндігіне ммкіндік береді. Бл функция іс-рекетіні объективті нтижелері лаймалы дайы ндірісті клемін арттыру жне оны арынын тездету болып табылады.

Аымдаы кезеде пайдаланылатын аражаттар кредитора ондаан жылдардан кейін, яни келешектегі рпатардан ндіріп алынатын салытар есебінен айтарылуы ммкін боланда мемлекеттік кредитті айта блгіштік функциясы сонымен бірге оны «мерзімінен брын тлену» асиетінде крінеді, сйтіп, келешектегі рпатарды аражаттарын бгінгілерді пайдасына айта блуге ол жетеді («уаыта арай айта блу»).

Мемлекеттік кредитті екінші осалы функциясы – рет­теу­ші­ функ­циясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайызды млшеріне ыпал жасай отырып, аша аындарын реттейді: несие капиталдарыны рыногында арыз алушы бола отырып, ол бл капитала деген сранымды арттырады, мны нтижесінде несие капиталыны нормасы артады. Бл ретте мемлекет бл рыноктаы бсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ыыстырады («ыыстыру сері»). Бл оларды бизнесті белгілі бір трлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекетті баалы ааздарын сатып алу кезінде айналыстаы ашаны (олма-ол жне олма-олсыз ашаларды) ысаруына жеткізеді, мны зі аша эмиссиясыны зардаптарын жою шін тиімді болуы ммкін.

Сйтіп, егер кредитті айта блгіштік функциясыны кмегімен мемлекет ашалай ресурстарды тікелей белгілі бір салалара (немесе ажетті ндірістерді дамытуа) баыттайтын болса, реттеуші функция арылы мемлекеттік кредит жніндегі атынастара атыспайтын шаруашылы атынастарыны субъектілеріне осымша жанама ыпал етуге ол жетеді.

Мемлекеттік кредитті рлі халыты, ксіпорындарды, йымдарды уаытша бос аражаттарын жмылдырудаы ммкіндіктеріне жне оларды мемлекетті кезек кттірмейтін мтаждарын аржыландыруа баыттауа саяды.

Мемлекеттік кредит трлері бойынша ішкі, сырты, шартты болып ажыратылады (17.1 сызбаны араыз).

Іш­кі кре­дит­те мемлекеттік - кредиттік атынастар жан-жаты трыда: – арыз алушылар ретінде де, сондай-а кредиторлар ретінде де елдегі кіметті, билікті жергілікті органдарыны, ксіпорындарды, йымдарды жне халыты арасында пайда болады.

Ха­лы­а­ра­лы кре­дит­те атынастара бір жаынан, кімет, билікті жергілікті органдарды, баса жаынан баса мемлекеттерді кіметтері, банктері, компаниялары, сондай-а халыаралы аржы-банк йымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе йым-донор, ал кредит алушы ел реципиент-ел деп аталады.

Шарт­ты­ мем­ле­кет­тік­ кре­дит отанды арыз алушылар: ксіпорындар, йымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алан арыздарына баса елдерді кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша кіметті міндеттемелері ретінде болады. арыз шарттары орындалмаан жадайда кімет отанды арыз алушыны уаыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді – арыз алушыны млкінен немесе баса активтерінен бюджеттік аражаттар есебінен арызды сомасын тлейді.