Мемлекеттік кредитті нысандары мен дістері

Мыналар: мемлекеттік арыздар шыару; коммерциялы банктердегі халыты салымдарыны бір блігін мемлекеттік арыздара айналдыру; азынашылы несиелер мемлекеттік кредитті нысандары болып табылады

Мемлекеттік кредитті негізгі нысаны кредиттік атынастарды білдіретін мем­ле­кет­тік­­ а­рыз­дар болып табылады, бл атынастарда мемлекет негізінен арыз алушы ретінде болады.

арыздарды салытардан айырмашылыы:

арыздар теу мезгілі, орны, орналастыру дістері, арыз ва- лютасы, эмитенттер, табыстылы трлері бойынша ажыратылады. теу­ мез­гі­лі­ бой­ын­ша:­ ыс­а­ мер­зім­ді (бір жыла дейін), ор­та­мер­зім­ді (1 жылдан 5 жыла дейін), за­ мер­зім­ді­­(5 жылдан жоары) болып ажыратылады. Ор­на­лас­ты­ру­ ор­ны­ бой­ын­ша арыздар ішкі жне сырты арыздар болып блінеді. Ішкі арыздарды облигацияларын шетелдік азаматтар мен оамдар сатып ала алады.­ Ор­на­лас­ты­ру­ діс­те­рі­ бой­ын­ша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын жне мжбрлеме арыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік арыздар, деттегідей, ашалай нысанда шыарылады, біра ажет боланда оларды заттай нысаны да болады.

Эми­те­нт­ке­ а­рай арыздар ор­та­лы­ кі­мет­ті­ а­рыз­да­ры­на­ ж­не­ би­лік­ті­ жер­гі­лік­ті­ ор­ган­да­ры­ны­ а­рыз­да­ры­на ­(му­ни­ци­пал­ды­ а­рыз­дар­а)­ ажыратылады.

Та­быс­ты­лы­ тр­ле­рі­ бой­ын­ша арыздар арыз иелері жыл сайын те леспен бекітілген млшерлеме бойынша трлаулы табыс алатын пайызды, тысты (табыс облига- цияларды теу тиражы немесе тыс тиражы шыанда тленеді) арыздар болуы ммкін.

Дербестікке ие боланнан кейін азастан Республикасында меншікті ішкі арыздарды олдану басталды. 1992 жылы республика кіметі Мем­ле­кет­тік­ іш­кі­ а­рыз шыарды, ол ксіпорындар мен йымдар арасында таратылды. Сол жылы айналыса 20 жыла есептелінген а­за­стан­ Рес­пуб­ли­ка­сы­ны ­мем­ле­кет­тік­ іш­кі­ тыс­ а­ры­зы­ны­ бо­на­ла­ры шыарылды. арыздар бойынша тыстар жыл сайын 25, 50, 500 мы теге млшерінде 4 рет ойналады. арызды шарттары бойынша 1982 жылы одаты арыз бойынша облигацияларды боналара айырбастау жолымен кімет міндеттемелер абылдады.

1996 жылы азастан Республикасында резидент жне бейрезидент-заи жне жеке тлалар арасында номиналы 1000 тегеге, айналым мерзімі 364 кнге те мемлекеттік баалы ааздар болып табылатын Мем­ле­кет­тік­ іш­кі­ а­ры­зы­ны­ лт­ты­ жи­на­ об­ли­га­цияла­рын тарату басталды. лтты жина облигацияларына жзбелі табысты пайыздары есептеліп, олар тосан сайын тленіп трады.

Шартты мемлекеттік кредитте ке­піл­дер­ мен ке­піл­гер­лік­тер ны­сандар­ болып табылады.

Елді арыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде тлемеген жадайда кіметті берешекті толы немесе ішінара теуге арыз берушіні алдындаы міндеттемесі осы елден мемлекеттік (кіметтік, егеменді) кепілдігі (мемлекеттік кепілдік) болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер арыз берушілерге осы ел резиденттеріні здері алан мемлекеттік емес арыздар бойынша міндеттемелерін орындауды амтамасыз етуі ретінде беріледі.

кіметті кепілгерлік шартына сйкес концессиялы шарт шеберінде тартылан, арыз бойынша арыз беруші алдындаы арыз алушыны борышын толы немесе ішінара теу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып табылады.

Кепілгерлік бойынша міндеттемелер арызды негізгі сомасын жне ол бойынша сыйаыны кіріктіреді. Сйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын арызды аражаттар. Концессия объектілерін руа ана пайдаланылады.

Мемлекеттік кепілдік жне кепілгерлік бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган мен арыз беруші арасында жазбаша келісімшарт жасасу арылы беріледі.

Кірістер тспеген немесе жеткіліксіз тскен кезде арастырылан шараларды бюджеттен аржыландыру кезінде ашалай ресурстардаы ыса мерзімді ажеттіліктерді жабу шін кредитті мем­ле­кет­тік ­а­зы­на­шы­лы­ мін­дет­те­ме­ле­рі ­(ММ ) сияты нысаны пайдаланылады. ММ аазсыз (заттандырылмаан) нысанда заи тлалара – коммерциялы банктерге, ксіпорындара, фирмалара арналып ш, алты, тоыз, он екі ай мерзімге шыарылады. стаушылар арасында ММ-ді орналастыру аукционды сауда-саттыта жргізіледі, онда міндеттемелерді кезекті шыарылымыны дисконтталан баасы белгіленеді. Айналыс мерзімі ткеннен кейін аржы министрлігі оларды крсетулі ны бойынша сатып алады, бл баалы аазды атаулы (номи-налды) ны мен дисконтты баасы арасындаы айырма инвесторды табысын райды. Мемлекет ММ-а конъюнктураны ескере отырып, алыптасып отыран рынокты баалар бойынша шаруашылы операциялар бойынша олара есеп айырысу жне тлемдер ралыны мртебесін бере отырып, ММ-ны орнытылыына кепілдік береді.

ММ бюджетті «кассалы алшатытарын» жабуды прменді ралы болып табылады, біра бір мезгілде ММ-ды сатып алу кезінде мемлекетті белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконтты шамасына те болады, ал оны млшері – ММ - ны табыстылыы – инвесторларды ММ-ды сатып алуа ызытыру шін банктік пайызды олданыстаы шамасынан асып тсуі тиіс. Бл аспектіде ММ згеше «аржылы пирамида» болды, ол мемлекетті бюджеттік аражаттары есебінен болатын траты аржылы олдауды арасында орнытылыын сатайтын.

Мемлекетті шыыстарын аржыландыру шін ха­лы­ты­ мем­ле­кет­тік банк­тер­де­гі­ са­лым­да­ры­ бой­ын­ша­ ал­ды­та­ры­ны ­бір ­б­лі­гін мем­ле­кет­тік­ а­рыз­дар­а­ ай­нал­ды­ру – мемлекеттік кредитті брын олданылан нысаны. детте бл жина банкілері арылы жргізіледі жне егер, оларды капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану туекелдері бойын-ша мемлекет жауап береді; жина банкіні (акционерді) капиталына мемлекет атынасан жадайда банк мекемелеріні (акционерлерді) пікірлеріне сйкес тартылан аражаттарды тиімді пайдалану нсаларыны проблемалары пайда болады.

Мемлекеттік кредитті исынды нысаны – бл ел­ді ор­та­лы­ эмис­сия­лы бан­кі­сі­ні­ а­ра­жат­та­рын­ тар­ту­ болуы ммкін. Бл нысан, тіпті егер мндай арыз алу коммерциялы негіздерде, яни несиелік пайызды олданыстаы нормасын ескере отырып жзеге асырылса да, айналыстаы аша массасыны инфляциялы нсыздануымен абаттаса жреді, бл экономикаа ашаны едуір біржолы йылуымен байланысты, ал оны алу (егер бл болан жа-дайда) заа созылуы ммкін. Мемлекет бл нысана мемлекеттік кредитті р трлі келесіз себептерден – дадарысты жадаяттардан, мемлекеттік баалы ааздара сенімні жоалуынан, ттенше жадайлардан туатын баса нысанда-рын пайдалану ммкіндігі болмаан жадайда иек артады.

кіметті, жергілікті органдарды арамаына ашалай ара- жаттарды тартуа арама-арсы мемлекетті операциялары олар жаынан заи жне жеке тлалара кредиттер беру болып табы- лады. Кредитті бл нысаны мем­ле­кет­тік­ (а­зы­на­шы­лы)­ не­сиелер деп аталады жне бл нысан шаруашылы жргізуші субъектілерге немесе бюджеттік аражаттар есебінен мемлекеттік билік пен басару органдарыны халыа аржылы кмек крсету жніндегі ашалай атынастарын білдіреді жне ксіпорындарды, йымдарды аржылы иындытар немесе дамуа аражаттарды жеткіліксіздігі кезінде оларды ашалай ресурстара кезек кттірмейтін жадайында олдауа арналан.

Бюджеттік кодекске сйкес арыз алуды мынадай трлері болады: кіметті арыз алуы, жергілікті атарушы орган-дарды арыз алуы жне мемлекет кепілдік берген арыз алу.

кіметті арыз алуы республикалы бюджетті тапшылыын аржыландыру масатында жзеге асырылады. Жергілікті атарушы органдарды арыз алуы бюджеттік инвестициялы жобаларды (бадарламаларды) іске асыру масатында жергілікті бюджетті тапшылыын аржыландыру шін кіметтен арыз алу трінде жзеге асырылады.

арыздар бойынша азастан Республикасыны атынан кепілдіктер беруге кіметті айрыша ыы бар.

азастан Республикасы лтты банкісіні, жергілікті атарушы органдарыны арыздар бойынша азастан Республикасыны атынан кепілдіктер беруге ыы жо.

азастан Республикасыны кіметіні тапсыруымен мемлекеттік кепілдіктер беруді аржы министрлігі жзеге асырады.

азастан Республикасы кіметіні жне жергілікті атарушы органдарды арыз алуы, мемлекет кепілдендірген арыз алу азастан Республикасыны бюджет занамасына сйкес жзеге асырылады.

азастан Республикасы лтты банкіні арыз алуы «азастан Республикасыны лтты банкі туралы» азастан Республикасы заына сйкес жзеге асырылады.

азастан Республикасы кіметіні жне жергілікті атарушы органдарды жне азастан Республикасы лтты банкіні арыз алуы мемлекеттік арыз алу болып табылады.

Мемлекеттік емес арыз алуды азастан Республикасыны резиденттері кез келген млшерде, кез келген валютада жне кез келген нысанында азастан Республикасы занамасында белгі- ленген шектеулерді ескере отырып, з бетінше жзеге асырады.

Мемлекеттік емес арыздарды зады тлалар мемлекеттік кепілдікпен жне мемлекет кепілгерлігімен тарта алады. Жедел басару ыында млкі бар заи тлалара мемлекеттік емес арыз алуды жзеге асыруа тыйым салынады. Бюджеттік кодексте мемлекеттік арыздарды мынадай трлері мен нысандары карастырылан;

1. Мемлекеттік арыздар арыз алушыа атысты аланда:

азастан Республикасы кіметіні арыздары;

азастан Республикасы лтты банкіні арыздары;

жергілікті атарушы органдарыны арыздары болып блінеді.

2.­Не­сие­ ка­пи­та­лы­ны ­ры­нок­та­ры ­бой­ын­ша ­мемлекеттік арыздар:

сырты мемлекеттік арыздар;

ішкі мемлекеттік арыздар болып блінеді.

3. арыз­ алу ­ны­са­ны ­бой­ын­ша ­мем­ле­кет­тік ­а­рыз­дар:

мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздар шыару;

арыз келісімшарттарын жасасу болып блінеді.

4.­Мем­ле­кет­тік­ эмис­сия­лы­ ба­а­лы ­а­аз­дар­ ол­да­ны­лу­ мер­зі­мі­ бой­ын­ша :

айналыс мерзімі 1 жыла дейін, ыса мерзімді;

айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жыла дейін, орта мерзімді;

айналыс мерзімі 5 жылдан арты, за мерзімді болып блі-неді.

5. Мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздар шыару масаттары бойынша:

бюджет тапшылыын аржыландыру масатында шыарылатын;

борышты ралдарды ішкі рыногын дамытуа жрдемдесу масатында шыарылатын болып блінеді.

Мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздар жаттамалы жне жаттамалы емес нысандарда, ал сынушыа арналып тек жаттамалы нысанда ана, атаулы жне дисконтталан ны бойынша сыйаыны тіркелген жне тіркелмеген (былмалы) млшерлемесімен шыарылуы ммкін.

Мемлекеттік емес арыз – кіметті, лтты банкті жне жергілікті атарушы органдарды оспаанда, азастан Республикасыны резиденті- арыз алушы болатын арызды атынастар.

Мемлекеттік кредитті дістері сан алуан жне баяндалан нысандара сай келеді. Мемлекеттік арыздарда – бл аражаттарды тартуды жне оларды кейін айтаруды амалдары, тсілдері. Олар арыздарды шыаруды келісімшарттарымен аныталады: табыстылыты анытауды жне табыс алуды дістерімен, іс-имылды мерзімімен, орналастыру амалдарымен(облигацияларды, боналарды еркін сатып алу жне сату, жазылу, мжбрлеме орналастыру), теу амалымен (облигациялар бойынша тыстар, ордаланан пайызды кірісі бар облигацияларды тлеп сатып алу, мерзімсіз арыздарда – пайызды кірісті кезедік тлеу).

арыздардаы дістерге сондай-а мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­ты­ бас­а­ру­ діс­те­рі­ де­жатады (ары арай араыз: жа­ыр­ту,­ мер­зім­ді ­зар­ту,­сй­кес­тен­ді­ру,­ айта­ ар­жы­лан­ды­ру).

Мем­ле­кет­тік­ а­зы­на­шы­лы­ мін­дет­те­ме­лер­де­ мы­на­лар­ діс­тер болып табылады: дис­конт­ты ­мл­ше­рі, ­ке­сіп­ тас­тау ­ба­а­сы**,­ кр­се­ту­лі ­­ны ­бой­ын­ша ­ММ­-ды ­теу, ­теу ­мер­зі­мі, ­аук­ци­он­дар­ды­ т­кі­зу­ді­ тр­ті­бі­ (ре­ті).­

Мемлекеттік кредитті нысандары кезінде – мемлекеттік банктерді депозиттік ресурстарыны алдытарын пайдалану кезінде – мндай пайдалануды шарттары дістер болып табыла- ды: мем­ле­кет­ті­ ар­жы­лы ­ре­су­рс­та­ры ­ре­тін­де ­тартылатын­ ре­су­рс­тар­ды ­ле­сі, ­айтару ­мер­зі­мі, ­та­быс­ты­лы­ нор­ма­сы. Елді орталы эмиссиялы банкісіні аражаттарын тарту келісімшарттары – дістері сас болады, бл дістер мндай арыз алуды инфляциялы ыпалын азайтуы тиіс.

Мемлекеттік несиелер нысанындаы дістер кдуілгі банк кредитіні дістеріне сас болып келеді.