Сырты (халыаралы) кредит

зіні шыындарын жабуа мемлекет ше­тел­дік­ кре­дит­тер­ді де тартады. Сырты экономикалы байланыстарды арындап суі халыаралы мемлекеттік кредитті тез дамуына жеткізіп, соны негізінде сырты берешектерді шапша суіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер зіне ажет аржылы ресурстарды жмылдыру шін лтты шекарадан тысары жерлердегі бос аша кздерін баран сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-а р трлі елдерді мемлекеттік органдары кредиттік ммілелерді атысушылары болып отыр.

Сырты ­(ха­лы­а­ра­лы)­ кре­дит – бл біратар елдер мемлекеттеріні, банктеріні, сондай-а баса заи жне жеке тлаларыны баса елдерді мемлекеттеріне, банктеріне жне зге де заи жне жеке тлаларына берілетін арыздары.

Сырты экономикалы байланыстарды дамуына байланысты халыара-лы кредит сферасында мына валюта-кредит йымдары баран сайын маызды орын алып отыр: Халыаралы валюта оры (ХВ), Халыаралы айта ру жне даму банкі (ХДБ) (Дниежзілік банк) жне оны йымдары – Дамуды халыарылы ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігіні кпжаты агенттігі, Халыаралы аржы корпорациясы, Европа айта ру жне даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі жне басалары. Халыаралы валюта оры валюта баамдарын реттеу нормаларын белгілеу жне оларды сатауа баылау жасау, атысушы-елдер арасында валюталы шектеулерді жою, олара тлем баланыстарын реттеу шін аражаттар беру арылы халыаралы сауда мен валюталы ынтыматастыа жрдемдеседі. Дниежзілік банк пен оны йымдары елдерді экономикалы дамуын олара техникалы кмек крсету мен елдерді экономикалы луетін іске асыруа абілетті жобаларды аржыландыру арылы олдап отырады.

* німдерді анааттандырылуы басталатын е тменгі дисконтталан баа.

 

Ха­лы­а­ра­лы­ мем­ле­кет­тік­ кре­дит – халыаралы экономикалы атынастар сферасында елдерді материалды ресурстарыны озалысы, мемлекет лемдік аржы рыногында борышкер немесе кредитор ретінде болатын атынастарды жиынтыы. Бл атынастар сырты мемлекеттік арыздар нысанын абылдайды жне ішкі арыздар секілді олар да айтарымдылы, мерзімділік жне аылы жадайында беріледі. Алынан сырты арыздар-ды сомасы есептелген пайыздармен бірге елді мемлекеттік борышына осылады. Мемлекеттік сырты арыздар ашалай жне тауар нысанында беріледі. Кредит субъектілері мемлекеттік укілетті органдар арылы елдер болып саналады.

зіні мні жаынан халыаралы мемлекеттік кредит лаймалы дайы н-дірісті амтамасыз ету ралдарыны бірі болып табылады, біратар жадайда дамушы елдерге экономикалы кмек крсетуді ралы болып саналады.

Халыаралы кредитті ажеттігі экономикалы задарды бкіл жиынты-ымен айындалады.

Халыаралы кредитті дамуы мына факторлара байланысты болады:

1) ебекті халыаралы блінісіні тередеуі жне экономикалы бірігу;

2) ндірісті мамандандырылуы, ауымдасуы;

3) елдерді табиат ресурстарымен жне жмыс кшімен р трлі амтамасыз етілуі;

4) жеке елдерді экономикалы дамуыны біркелкі еместігін жеіп шыуды ажеттігі;

5) дамушы елдерге экономикалы кмек крсетуді ажеттігі;

6) дамушы елдерді дамыан елдермен сауда-экономикалы ынтыматастыы.

Халыаралы кредитке берілетін мемлекетті кредиттік ресурстары:

1) орланым орларына жататын мемлекеттік бюджеттерді аражаттары-нан; 2) жымды несие орларынан (лтты жне халыаралы банктерді меншікті жне тартылынды (тартылан) аражаттары); 3) мемлекеттік ксіпорындар мен йымдарды аражаттарынан(коммерциялы кредиттер бергенде) трады.

Халыаралы кредит ашалай нысандаы лтты валюталарда жне еркін айырбасталымды валюталарда беріледі.

Ха­лы­а­ра­лы­ кре­дит­ті­ функ­циясы мемлекеттерді сырты экономикалы ызметі дерісінде мерзімділік, аылы жне айтарымдылы жадайында оларды тауар­ ж­не­ а­ша­лай­ ре­су­рс­тар­ды­ айта­ б­лу болып табылады.

Халыаралы кредитті пайдалану экономиканы дамуын тездетуге, экономикалы дамуды дегейлерін теестіруге, сырты сауданы суіне, экономикалы интеграцияны тездетуге жрдемдеседі.

Халыаралы мемлекеттік кредитте тараптар арасындаы уадаласты детте кредиттік желілер – кредиторды (донорды) арыз алушыа (реципиентке) келісілген лимит шектерінде шарт- тасылан мерзім ішінде кредиттер беру міндеттемелері ретінде ресімделеді. Ашы кредиттік желілер шектерінде жекелеген кре­дит­тік ­ке­лі­сім­дер жасасылады, мны негізінде несиелер сериялармен – транш­тар­мен беріледі. Кредиттік желілер нысанын пайдалану несие капиталдарыны лемдік рыногында конъюнктураны згеруі кезінде арыз алушы шін де, сондай-а кредитор шін де кредиттік атынастарда орнытылы пен сенімділікке жетуге жадай жасайды.

Халыаралы кредитті негізгі нысаны сырт­ы а­рыз­дар болып табылады. Бл арыздар кезінде арызгерге арыз берушіні ашалай аражаттарды шарттасылан сомасын (не осы сомаа тауарлар немесе ызметтер) мерзімге беру орны болады, мерзім біткеннен кейін арызгер кредитора пайыздарымен (кейде оларсыз) алынан соманы айтаруа міндеттенеді. арызды аражаттар сырты сауда ммілелерін жзеге асыру немесе экспорт пен импорта жрдемдесу – сырты сауданы несиелендіру шін пайдаланылады. Сырты сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану жне теу елдерді тиісті бадарламалары мен бюджеттерінде арастырылады, мны зі олара здеріні міндеттемелерін толы рі бгетсіз орындауына ммкіндік береді.

Халыаралы кредит нысандарында экономикалы дамуды олдау масатымен шетел мемлекеттері мен кпжаты йымдар (ХДБ, ЕДБ, АДБ) беретін да­му­а­ рес­ми­ к­мек ерекшеленеді. Рынокты шарттарда берілетін арыздардан айырмашылыы кмек беру масаттарыны коммерциялы емес сипаты болады, яни кпжаты валюта-кредит йымдары здеріні пайдасын барынша кбейтуге мтылмайды, керісінше, рылымды жаыртуды жне экономикалы суді амтамасыз ететін сфераларды аржыландырады. Мысалы, Халыаралы валюта орыны кредиттері азастана макроэкономикалы тратандыруды жне рылымды реформаларды бадарламаларына, тегені баамын олдауа беріледі, мны зі баса халыаралы йымдар арыздарыны елге тсу шарттарыны бірі болып табылады.

Халыаралы экономикалы атынастар практикасында сондай-а экс­порт­ты­ не­ме­се­ «бай­лау­лы­ кре­дит­тер»­ нысаны олданылады. Мндай кредиттерді беру арыз алушы-елге натылы тауарларды сатып алуа берілетін кредит оларды жеткізілімімен «байланады». детте байлаулы кредиттер жеілдік жадайларда беріледі, мны зі з еліндегі сранымы жеткіліксіз тауарларды баса елдерді рыноктарында озауды ажеттігінен туады.

Экспортты кредиттерді пайдалануды елді сауда балансына ыпал жасайтын зардабы болады. осымша аржыландыруды есебінен импорт седі, ал бл сауда балансыны тапшылы- ын тудырады немесе кбейтуі ммкін. Бдан баса, экспортты кредиттер реципиент-елдегі экономикалы суге ыпал жасайды, йткені, біріншіден, тиісті аражаттарды ндірістік сфераа салуа ммкін болар еді жне болашата аымдаы ажеттіліктерді мезеттік анааттандыруды орнына табыс келер еді, екіншіден, импортталатын тауарлар нерлым сапалы жне арзан тауарлар ретінде отанды тауарларды ыыстырады немесе оларды ндіру- ді жаншиды.

азіргі жадайларда жабдыты, материалдарды, азы-тлікті сатып алу кезінде дамыан елдерде сырты сауда йымдары мен сырты экономикалы банк конт­ракт­тар­ мен­ ке­лі­сім­дер,­ со­ны ішін­де­ тем­дік­ ке­лі­сім­дер негізінде бл елдерді банктері мен фирмаларынан алатын банктік жне коммерциялы кредиттерді пайдаланады. темдік келісімдер – бл сырты сауда келісімде- ріні трі, бл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оны нын баса тауарлар жеткізілімімен тлейді. темдік келісімдер, деттегідей, шетел банктерінен за мерзімді кредиттер алуды арастырады, бл кредиттерді есебінен шетелдік фирмалара белгілі бір объектіні салу шін олардан сатып алынатын тауарлар тленеді. Жеткізілім нын теу салынан объектілер німіні экспорты есебінен берілген кредитті сомасын пайыздарды оса толы жабатын клемде жргізіледі.

Мемлекеттік сырты арыздарды масаттары республика- лы бюджетті тапшылыын аржыландыру жне тлем балан- сын олдау болып табылады. кіметті сырты арыздар бойынша алан аражаттары республикалы бюджетке есепке алынады жне бюджетті атарылуы ретінде пайдаланылады, ал лтты банкті алан арыздары ашалай-кредиттік саясатты жзеге асыру масаттарына пайдаланылады. Бл аражаттар масатты арналымына арай тікелей теусіз пайдалануа баытталуы немесе ішкі (тпкілікті) арыз алушыа айтарылатын негізде берілуі ммкін. теусіз пайдалану бюджеттік жмсау (аржы блу) немесе лтты банкті аражаттарды пайдалануы арылы жзеге асады. Ішкі (тпкілікті) арыз алушылар шін аражаттарды кредиттік келісімшарттар бойынша арыз берушілер болып табыла- тын кімет немесе лтты банк береді. арызды аражаттарды масатты пайдалануа баылау жасауды занама мен кредиттік келісімшарта сйкес арыз беруші жзеге асырады, ал келісілген шарттар саталмаан кезде тиісті санкциялар олданылады.

Соы жылдары азастан Республикасы шетелдерден едуір кредиттер алды. Сондытан валюталы аражаттарды тымды, немді жмсауды маызы арта тсуде. Олар бірінші кезекте ттынуа арналан тауарларды шыаратын ксіпорындарды ру жне жаырту жне басым ндірістерді, яни экономиканы сауытыру шін белгіленген рылымды саясатты ескере отырып дамыту шін пайдаланылуы тиіс.

Кредитті теу абілетін баалау шін рейтинг агенттіктері елді несие рейтингін зірлейді, бл ретте мына аспектілерге назар аударылады:

1.Демократиялы саяси жйені жасаудаы прогресс; мны демократиялы саяси институттарды тиімділігі, шешімдер абылдау дерісіні ашытыы, экономикалы реформаларды жргізуге саяси жолды стаушылы жне оларды практикалы жзеге асыруа абілеттілік деп тсінеді.

1 аржылы тратылыа жне экономикалы суге жетудегі жетістіктер. Олар зіне мыналарды кіріктіреді: фискалды жне монетарлы саясатты тиімділігі, лтты валютаны тратылыы мен айырбасталымдыы кезінде инфляцияны тменгі дегейін стап тру.

2 Рынокты экономикаа кшудегі прогресс: экономикадаы жеке меншік секторды рлі (мемлекеттік секторды жекешелендіруді дрежесі, жеке меншік компанияларды жетістіктері, ксіпорындарды рылымын згерту, корпорациялы басаруды тиімділігі, оамны салы салуа атысындаы згерістер жне тлем тртібі, экономикалы ызметті ырытандыру (баа белгілеуді еркіндігі, жаа отанды жне шетелдік компаниялар шін рыноктарды ашытыы, сырты сауда мен инвестициялы ызметтегі ашыты), аржы секторыны ахуалы (банк секторыны дамуы жне оны реттеу, аржы делдалдыыны дамуы, ор рыногыны жне банктік емес аржы мекемелеріні дамуы), рыноктык институттарды дамулыы (тиімді инфрарылым мен занаманы болуы).

3 Сауда аындарын айта бадарлау. Экспорт пен импортты су серпіні мен рылымы, халыаралы экономикалы сауда йымдарына атысу, аржыландыруды кзі ретіндегі шетелдік тура инвестицияларды рлі, менеджментті дегейі, технологияларды беру арылы бааланады.

 

17.4. Мемлекеттік борыш

Мемлекеттік кредит ызметіні нтижесінде мемлекеттік борыш тзіледі. Мем­ле­кет­тік­ бо­рыш – бл алынан (игерілген) жне телмеген мемлекеттік арыздарды, белгілі бір кнге, сондай-а борышты міндеттемелерді белгілі бір кнге сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды оса). Мемлекеттік борыш лаймалы дайы ндірісті жне оамды ажеттіліктерді анааттандыру шін ашалай ресурстарды тарту нысандарыны бірі ретінде мемлекеттік арыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджетті аражаттары есебінен тейді. Орналастыру рыногына, арыз валютасына жне баса сипаттамаларына арай мемлекеттік борыш ішкі жне сырты ­мемлекеттік борыш болып блінеді. Іш­кі­ мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­ –­ кіметті, лтты банкті жне жергілікті атарушы органдарды азастан Республикасыны резиденттері алдындаы ішкі мемлекеттік арыздары мен баса борышты міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышыны рамдас блігі. Сырт­ы­ мем­ле­кет­тік­ бо­рыш – кімет пен лтты банкті азастан Республикасыны бейрезиденттері алдындаы сырты мемлекеттік арыздары мен баса борышты міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышыны рамдас блігі. Сондай-а крделі жне аымдаы мемлекеттік борыш болып блінеді.

Сондай-а атар крделі жне аымдаы мемлекеттік борыштарды ажыратады.

Кр­де­лі­ мем­ле­кет­тік­ бо­рыш деп мемлекетті шыарылан жне телмеген борышорлы міндеттемелеріні бкіл сомасын (бл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды оса) айтады. Аым­да­ы­ бо­рыш­– бл мемлекетті барлы борышорлы міндеттемелері бойынша кредиторлара табыс тлеу жне мерзімі келген міндеттемелерді теу жніндегі шыыстар.

Мем­ле­кет­ ке­піл­ден­дір­ген­ бо­рыш – азастан Республикасы- ны мемлекеттік кепілдіктері* бар белгілі бір кнге алынан ж- не телмеген мемлекеттік арыздарды сомасы.

* азастан Республикасыны мемлекеттік (кіметтік, егемендік) кепілдігі – аза-стан Республикасыны арыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде тлемеген жадайда берешекті толы немесе ішінара теуге кіметті арыз берушіні алдындаы міндеттемесі.