Сызба. Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлы зара байланыстар

Мемлекеттік борышты пайда болуы мен суіні себебі мемлекеттік бюджетті траты тапшылыы болып табылады. Ол бюджетті шыыс блігіне атысты 2007 ж – 8,0%-ды, 2008 ж – 9,8%-ды рады. 2009 жылы республикалы бюджет осы жыла жоспарланан ІЖ-ге атысты 3,1% тапшылыпен атарылды.

Алайда борышты бл тріні тзілу себептеріндегі, дістеріндегі жне жмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылы елеулі болады. Дамыан елдерде мемлекеттік борыш жне оны тудыран бюджет тапшылытары экономикалы циклге экономиканы тратандыру мен оны дамытуды кiріктірілген фактор- лары болып табылады. Халытан, корпорациялардан, банктерден, баса аржы жне кредит мекемелерінен арыза алынан ашалары німді пайдаланылады жне аталан арыз алушыларды активтері ретінде аралады. Мемлекеттік борыш «лтты зіне зіні арызы» ретінде аралады жне лтты жиынты байлыыны жалпы млшеріне сер етпейді. Ішкі борышты басару жніндегі пайызарды тлеу ажеттігі тріндегі оны белгілі бір теріс зардаптары инвестициялара немесе елді экономикасын дамытуа осымша аржылы ресурстарды жмылдырудан болатын отайлы нтижелермен жабылады. Ішкі борышты суі кезінде лтты табыс пен байлы кемімейді, мны зі, рине, табыстарды айта блінісімен байланысты болатын біратар келесіз салдарларды жоа шыармайды, олар мынаан саяды:

1 Берешекті теу мен пайыздарды тлеу бюджет аражаттары есебінен, яни салы тлеушілер есебінен жргізіледі, сйтіп, табыстар мемлекеттік баалы ааздар иелеріне, деттегідей, оамны дулетті жіктеріне аылады.

2 Салытарды кбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жніндегі мемлекетті іс-имылы кезінде макроэкономикалы туекелдер осылады, жиынты сранымны ысаруы тепе-теді таза лтты німні азаюына рындырады, ксіпкерлер тарапынан аражаттарды жмсалымына деген ынталандырмалары тмендейді, экономикаа аражаттарды инвестициялау ысарады.

3 Жекеше ксіпкерлерді «ин­вес­ти­цияла­рын­ ыыс­ты­ру» нтижесі іс-рекет етеді. Бл былыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет тапшылыын немесе борышты жабу масатымен несие рыногына шыа отырып, аша рыногында бсекені кшейтеді, мны нтижесінде ашалай капиталды пайызды млшерлемелері артады. Бл жекеменшік секторды инвестицияларды бір блігінен айырады, ал инвестициялы шыыстарды тмендеуі тепе-теді таза лтты німді азайтады.

Егер мемлекет аша рыногыны ошауландырылан аражаттарын ттыну масаттарына емес инвестициялы тауарлара баыттаса, егер экономика жмыспен толы емес амтылан жадайда жмыс істесе мндай іс-рекетті келесіз нтижесі шектелуі ммкін.

азастан практикасында бюджет тапшылытары мен мемлекеттік борыш аржыландыру нысандары жне туындайтын зардаптары бойынша айтарлытай ажыратылады. Мемлекеттік борышты едуір блігі мем­ле­кет­тік­ а­зы­на­шы­лы­ мін­дет­те­ме­лер­ бой­ын­ша­ бе­ре­шек­ нысанында крсетіледі. Мемлекетті олданыстаы жоары дисконта арыз алан сомасы екінші дегей банктері мен баса коммерциялы рылымдарды табысына айналады.

Ішкі мемлекеттік борышты баса нысандары мыналар болды: бюджет тапшылыын жабу шін брын алынан кредиттер бойынша лт­ты­ банк­ке­ бе­ре­шек; облигациялар жне баса баалы ааздар шыарумен ресімделген ха­лы­тан,­ ша­ру­ашы­лы­ жр­гі­зу­ші­ суб­ъек­ті­лер­ден­ алын­ан­ а­рыз­дар­ бой­ын­ша­ бо­рыш.

азастанда оны дербес дамуыны басынан ішкі мемлекеттік борышты айрыша нысандары болды:

ауыл шаруашылыы німіне, жеіл нерксіп шін шикізата баалардаы айырманы орнын толтыру жне ауыл шаруашылыы німіне сатып алу баала- рына сараланан стемаы тлеу бойынша бюд­жет­ті­ шы­а­рыл­ан­ бе­ре­ше­гі, бл блуді кімшілік дістері жадайларындаы баа сйкессіздіктеріні нтижесі болып табылады;

банк­тер­ді­ не­сиеле­рі ­бой­ын­ша ­су­ ша­ру­ашы­лы­ы­ны ­ауыл­ ша­ру­ашы­лы­ы ­к­сі­по­рын­да­ры­ мен ­йым­да­ры­ны ­шыарылан берешегі – ырсыздыты, кредиттеу аидаттарыны жне шаруашылы жргізуді шаруашылы есебіні бзылуыны салдары;

«директивалы кредиторлар» деп аталатындар нысанындаы, сондай-а іш-кіреспубликалы есепке алу міндеттемелеріне ызмет крсету жне теу бойынша ордаланан берешек. Директивалы кредиттерді дадарыс жадайларында ксіпорындар мен салалара оларды шаруашылы ызметін олдап отыру шін аржы министрлігіні кепілдігімен лтты банк беріп отырды. Ішкі Республикалы есепке алу дебиторлы жне кредиторлы берешектер бойынша ксіпорындар мен йымдарды зара борыштарын теу шін жргізілді. Дерективалы кредиттер мен зара есепке алуларды пайдалануды нтижелері бойынша жаымсыз салдарларына байланысты ішкі кредиттеуді бл нысандары мнан былай олданылмайды.

Мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­а ­ыз­мет­ кр­се­ту деп уаытты белгілі бір кезеінде арыз алу шарттарынан туындайтын сыйаы, комиссиялы, айыпплдар жне зге тлемдерді жиынты тлемаыларын айтады.

а­рыз­а­ ыз­мет­ кр­се­ту – бюджетті атару жніндегі орталы укілетті ор- ганны немесе арыз алушыны шоттарындаы арызды аражаттарды пайдалануды есебі бойынша банкті жне арыз шарттарына сйкес арыз алушыны сыйаы, комиссиялы жне зге тлемдерін жзеге асыру ызметі.

Бо­рыш­ты­ теу – арыз алушыны арызды алынан сомасын кредиторлармен келісімшарттармен белгіленген тртіппен айтаруы, борышты баса рамды блігіні белгіленген тртібі мен міндеттемелерді орындауы.