Кесте.Сырты борышты салыстырмалы параметрлері
| 3. Жалпы сырты борышты тауарлар мен ызметтерді экспортына атынасы (%-бен, фирмааралы берешекті шыара отырып). | 18-ден азыра | 18-30 | 30-дан жоары |
| 4. Сыйаы тлемдеріні тауарлар мен ыз-меттерді экспортына атынасы (%) | 12-ден азыра | 12-20 | 20-ден жоары |
лемдік практикада мемлекеттік борышты млшерін салыс- тырмалы сипаттау шін арнайы крсеткіш – борыша ызмет крсету коэффициенті пайдаланылады. Ол борышты тлем- дерді елді валюталы тсімдеріне атысы ретінде есептеп шы- арылады. Мндай атынасты ауіпсіз дегейі 25 пайыз болып саналады. Біра, азастан борышыны жоспарлы сіп отыранын, ал оны экспортыны керісінше тмендеп отыранын ескерсек ахуалды нашарлауы ммкін.
Елді жиынты сырты борышыны едуір блігін мем- лекет кепілдендірмеген жекеменшік секторыны борышы, соны ішінде фирмааралы берешек алып отыр. Борышты бл блігі несиелік капиталды сырты рыноктарында эко- номикалы субъектілерді кредиттік зара атынастарыны кееюімен байланысты. Фирамааралы берешек азастанда жмыс істеп тран еншілес ксіпорындара шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан берілген кредиттер бойынша зара атынастарды білдіреді. Бл трізді берешек ел экономикасы мен аржылары шін бейтарапты берешек деп санауа болмайды. Жекеменшік секторды сырты кредиттері валюта баамыны намсыз ауытуларын туызады, монетарлы биліктерді ашалай-кредиттік саясатыны тадап алынан баыттарын жргізуде проблемаларды тередете отырып, валюта рыногында алыптасан тепе-тедікті бзуы ммкін, аша айналысыны тратылыына сер етеді. Егер фирмааралы берешек лкен клемдерге жетсе немесе пайыздарды жоары млшерлемелерімен ресімделсе, онда шыындара кіріктіріле отырып, салыты тлемдерді азаюына сотыра отырып, салыты шегерімдерді млшерін ктеріп жібереді. Жне ттастай аланда кредиттік, лизингтік жне соан сас ммілелерді ресімдеу (детте, сырт кріністе) шетелдік субъектілер шін керекті тсінікте экономикалы ызметті аиатты нтижелерін брмалауа алып келеді.
Сырты борышты болуы жасалынан німні бір блігін елден тыс жерге беруді ажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайызды тлемдерді тез су рдісі бар. Мндай тлемаылар болаша экономикалы дамуды тежейді жне реципиент-ел бюджетіні тапшылыын лайтады.
Сырты борышты суі сонымен атар реципиент-елді халыаралы абройын тмендетеді жне ел кіметіні саясатына халыты сенімін кетіреді.
Ірі жне созылмалы тапшылытарды жне мемлекеттік борышты болуыны келесіз зардаптары микроэкономикалы тратылыты бзылуымен бірігеді.
Инвестицияларды «ыыстыру серінен» баса, мемлекеттік баалы ааздар бойынша пайызды жоары дегейі шетел капиталын тартады, біра аражаттарды мндай аыны сырты борышты суін білдіреді. Шетел инвестицияларын отанды баалы ааздара жмсауды артышылыы лтты валютаа сранымды арттырады жне халыаралы валюта рыногында оны баамыны суін тудырады. Валюта баамыны артуы экспортты ымбаттауына жне импортты арзандауына жеткізеді, мны нтижесінде экспорт ысарады, ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоа саяды. Таза экспорт жиынты сранымны компоненті болатындытан, оны ысаруы немесе теріс сальдосы лтты ндіріске тежеушілік ыпал жасайды.
Осыан байланысты мемлекетті зіні кілдікті органы арылы аралан дерістерге бюджет тапшылыы мен мемлекеттік борышты шегін белгілеу жолымен занамалы араласуы бюджет шыыстарыны жеке баптары бойынша тиым салу ыын белгілеуі ммкін.
1992 жылы брыны КСРО-дан мра болып алан азастан- ны сырты борышы 3,2 миллиард АШ долларын рады. 1993 жылды аяында Ресей Федерациясымен брыны КСРО-ны сырты борышындаы азастанны лестік борышы мселесін реттеген «нлдік нсаны» келісімге ол ойыланнан кейін жне берешекті бір блігін мемлекеттік борыша айта ресімдегеннен кейін азастанны сырты борышы 1.9 миллиард. долларды рады. Бл борыш экспортты ммкіншілігі бар азастан Республикасы шін кп емес еді. 1995 жылды аяында Халыаралы валюта орынан сатымды ресурстарды оса жалпы сырты борыш 3,09 миллиард. долларды рады (шамамен ІЖ-ні 19%). 1999 жылды аяында жалпы сырты борыш е жоары млшерге – 8,0 миллиард доллара жетті (IЖ-ні 50,5 %), соны ішінде тура мемлекеттік жне кімет кепілдендірген сырты борыш – 4,0 миллиард доллар, кімет кепілдендірген сырты борыш– 2,8 миллиард доллар. Ішкі жалпы борышты жылды экспорта атынасы 115,3%-ды, ал берешекке ызмет ету сомасыны экспорта атынасы 27,3%-ды, халыты жан басына шаандаы ішкі жалпы борыш 533,8 долларды рады. Бл уаытта сырты борыш статистикасында жекеше секторды борышын, соны ішінде фирмааралы берешекті бліп крсету басталды(17.2 кестені араыз).