Сызба. Экономикалы жйеде ресурстарды, німдерді жне табыстарды толы айналымы

Экономикалы теорияда й шаруашылыы деп бірлесіп тратын жне орта бюджеті болатын бір немесе бірнеше адам жргізетін шаруашылы ынылады. й шаруашылыы оам-ды ндірісте шылданатын жне шылданбайтын барлы жалдамалы жмыскерлерді, ірі жне майда капиталдар, жер, баалы ааздар иелерін біріктіреді.

й шаруашылыын жргізу отбасыны ндірістік ызметіні нысаны болып табылады. й шаруашылыында осы отбасыны мтаждарын анааттандыруа арналан ызметтер мен нім ндіріледі. Рынокта сату жне ткізу шін й шаруашылыында здіксіз нім ндіру дара ебек ызметімен шылданатын отбасын, ал ауыл шаруашылыы німін ндіру тауар баыттылыы бар жеке осалы шаруашылыты сипаттайды.

«й шаруашылыы» термині жиі экономикалы дебиетте «отбасы» терминіне сас термин ретінде пайдаланылады. Біра отбасынан айырмашылыы й шаруашылытары туан-туыс-андарды ана кіріктірмейді, бір, екі жне одан кп мшелерден де тра алады.

й шаруашылытарыны аржысы, ттас аланда оам аржысы сияты, шаруашылы мшелеріні материалды жне леуметтік жадайларын жне оларды дайы ндірісін амтамасыз ету масатында ашалай орларды алыптастыру жне пайдалану жніндегі экономикалы ашалай атынастар болып табылады. Жеке отбасы дегейінде аржы жйесінде буын бола отырып, ол оамны леуметтік-экономикалы ры-лымыны бастапы элементі болып келеді. Ішкі жалпы нім мен лтты табысты нын жасауда, алашы блуде жне пайда-лануда шешуші манызы болатын коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысынан айырмашылыы й шаруашы-лытарыны аржысы аржы жйесіні басым буыны болан емес жне аржылы атынастарды жалпы жиынтыында манызды боланымен баынышты рл атарады.

й шаруашылытары аржысын «адами капиталды» дамуы трысынан арастыран манызды. «Адами капитал» тжырымдамасы ткен жз жылдыты 60-жылдарыны басында тныш рет Т.Шульц сынды.*«Адами капитал» деп жмыскерлерді абілеттілігін, білімін жне іскерлігі тсініледі, олар жмыскерлерге леуметтік жне экономикалы салаларда белсенді іс-рекет етуге ммкіндік береді. Бл сапалар, бірінші кезекте, лтты білім жне денсаулы дегейімен айындалады. Адами капиталды негізгі элементтеріне, Г.Беккерді ** сынылымына сй-кес мыналар жатады:

білім капиталы (жалпы жне арнаулы білімдер);

ндірістегі даярлы капиталы (біліктік, машы, ндірістік тжірибе);

денсаулы капиталы;

экономикалы мнді апараттара ие болу (баалар мен табыстар туралы

апараттылыы);

кші-он капиталы (жмыскерлерді жмылдырылыштыын амтамасыз

етуші);

экономикалы ызметті уждемесі.

Осыдан «адами капитал жмсалатын инвестиция» яни адам дамуына аражаттар жмсау, ызметті тандамалы сферасында шеберлікті арттыру, адами трмысыны рухани жне табии жатарын жетілдіру ымы дамыды. Адами капиталга жмсалатын инвестицияларды жалпы экономикалы сипаттамасы оларды рентабелділігі наты капиталдаы пайдалылытан лдеайда кп болып табылатындыына. Бл тжырымдар дамыан капита-листік елдерде аарту жне кадрлар даярлау сферасын тендесі дамуы шін теориялы негіздеу болды. Адами капитал бірнеше принципті манызды аидаларын бліп крсетуге болады:

адами ресурстарды сатау жне дамыту оамны за мерзімді экономикалы дамуы шін негіз болып табылады;

адами капиталды сапасы лтты білім, ылым, мдениет жне денсаулы дегейімен айындалады;

адами капитал дайы ндірілетін капиталды кез келген баса нысаны сияты, тозуы ммкін жне траты олдауды талап етеді;

адами капитал нсызданады, егер оны сапасына (білім, денсаулы, ылым жне басалары) сер ететін факторлар нашарласа.

Ішкі ммкіндіктермен амтамасыз етілетін й шаруашы-лытарыны едуір луеті жнінде ІЖ-дегі й шаруашылы-тары жасайтын нім мен ызметтерді салыстырмалы жоары жне рдайым кбейіп отыран лесі растайды (17,6%, соны ішінде: 16,9% й шаруашылытарыны секторы бойынша жне 0,7% й шаруашылыына ызмет крсететін коммерциялы емес йымдарыны секторы бойынша). ІЖ-ні наты тпкілікті ттынуа пайдалануда й шаруашылытарыны секторы 50,7 % - ды алады.

й шаруашылытары аржысыны мні зіні крінісін функцияларда табады. Г.Б. Полякты *** пікірі бойынша ол екі негізгі функцияларды орындайды: отбасыны ажеттіліктерін ашалай аражаттармен амтамасыз ету; блу.

Бірінші функция бл отбасы мшені мір сруіні натылы жадайларын жасайды. Рынокты атынастарды дамуы бл функциянын кріну нысанына айтарлытай сер етті.

Тауар-ашалай атынастарды, рыноктын пайда болуыны, онан кейін оны лаюыны нтижесінде мыналар болды: 1)отбасыны материалды, леуметтік, мдени жне зге ажеттіліктеріні кбеюі; 2) й шаруашылыыны ашалай аражаттарыны жасалуы жне суі; 3) ашалай орды – материалды игіліктермен амтамасыз етуге арналан отбасы бюджетіні пайда болуы.

й шаруашылытары аржысыны блгіштік функциясы лтты табысты алашы блуді жне отбасыны алашы табыстыны алыптасуын амтиды.й шаруашылыыны аржылы атынастары мынадай екі топты кіріктіреді:

1) осы шаруашылы бірлігімен аржы жйесіні буындары арасындаы мемлекетті аржысымен – бюджетпен жне бюджеттен тыс орлармен жне коммерциялы йымдар мен ксіпорындар аржысы арасындаы атынастар, нтижесінде жалаы, зейнетаылар,жрдемаылар жне т.б. тріндегі алашы табыстар жасалады.

2) й шаруашылыы мшелеріні арасындаы атынастар, бл кезде ошауланан ашалай орларды жасай отырып, аражаттар блінеді жне ошауланады. й шаруашылыы ішінде аражат-тарды ошаулануы р трлі баламалылыты жоа шыара отырып, меншік иесін згертпейді.

Бл функция ш дйекті баспалдаты кіріктіреді: ашалай орларды алыптастыру, блу жне пайдалану.

й шаруашылыы аржысыны екі функциясы зара байланысты жне бірін-бірі толытыра отырып бір уаытта іс-рекет етеді.

 

_____________

 

* Schulz Th. W. Investment in Human Capital/ The Role of Education and Research/ The Free Press/-N/ Y, 1971

** Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги). Воздействие на заработки инвес-тиций в человеческий капитал. // США: экономика, политика, идеология. 1993

*** Финансы. Учебник для вузов/ По.ред. Г.Б. Поляка. – М.:ЮНИТИ– ДАНА,2004