Й шаруашылытарыны табыстары жне оларды рамы

й шаруашылытарыны табыстары – ндіріс дерісінде жасалатын жне шаруашылы мшелеріні материалды жне рухани ажеттіліктерін анааттандыруа арналан лтты табысты бір блігі. Бл табыстар адамдарды ндіріс дерісіндегі ебек шыындарын теуі тиіс. Алайда азіргі оамда лтты табысты біркелкі блінбеуінен й шаруашылытарыны жекелеген санаттарында ресурстар ажетті дегейде тіршілікті олдап отыруа жетіспейді. Сондытан мемлекет бюджет пен бюджеттен тыс орлар есебінен й шаруашылытарыны аражаттарын толытырып отырады.

й шаруашылытарыны жалпы табыстарында *ашалай аражаттарды клемі болып табылатын ашалай табыстар басым болады, олармен й шаруашылыы зіні шыыстарын амтамасыз етеді. Ашалай табыстар мына кздерді есебінен алыптасады:

1) жалдаанда ебектік келісімдерді орындау кезінде алынан й шаруашылытары мшелеріні ебекаысы, сондай-а сыйлытар, жалаыа траты стемелер, леуметтік-мдени масаттара жмыс берушілерді тлемаылары: жрдемаылар, клік ызметтеріні, жолдамаларды аысы жне с.с.

2) пайда, дивидендтер, баалы ааздар мен салымдар бойынша пайыздар нысанындаы ксіпкерлік ызметтен тскен табыстар, жалдау аысы жне басалары;

3) мемлекеттік леуметтік тлемаылар (трансферттер): зейнетаылар, жрдемаылар жне бюджеттен жне бюджеттен тыс леуметтік орлардан тленетін баса тлемдер;

4) басадай тсімдер (саты темдері, млікті сатудан тсетін табыстар жне басалары).

Бл ш кздін арасындаы ара салма ала бтен згеріп отырды: мемлекеттік меншігі бар кімшіл-міршіл жйе

__________________

* й шаруашылытарыны жалпы табысы – бл ашалай табыстар, таамды азы-тліктерді натуралды тсімдеріні жне натуралды тлаланымдаы мемлекет пен ксіпорындар крсеткен жеілдіктерді, жрдемаржыларды, сыйлытарды (ордаланан жинаашаларды есеп-темегенде) ны.

жадайларында й шаруашылытарыны негізгі табыстары жалаы мен бюджеттен тленетін тлемаылар болды. Рынокты атынастарды дамуына арай екінші кзді рлі арта бастады.Алайда бгінде де ебекке аы тлеу басты табыс болып алуда. Натылы отбасы кзіні жекелеген тріні маызы оны леуметтік рамымен айындалады. Мселен, ебекке аы тлеу ашалай табысыны 100%-ы дерлігін райтын й шаруашылытары бар, мысалы балалары жо жмыс істейтін ерлі-зайыптылар. Ашалай табысы тек мемлекеттік леуметтік трансферттер есебінен ралатын й шаруашылытары бар. Мысалы, жас немерелерін трбиелеп отыран ерлі-зайыпты зейнеткерлер. й шаруашылытары табыстарыны рылымына трылыты жері – алада немесе ауылды жерде труы сер етеді.

азастанда ебек ызметінен алынатын ашалай табыстар жалпы ашалай табыстарда 2001 жылы 77%, 2005 жылы 76,9% , 2007 жылы 81,6%-ды рады: ебек ызметінен алынан табыс-тар клемінде жалдамалы ебектен алынан табыс 2007 жылы 70,2%-ды, зіндік ызметтен - 11,4 %-ды, леуметтік трансферт-тер 13,9 %-ды, зге табыстар 3,9 %-ды райды.

Бдан баса, й шаруашылытарыны ашалай табыстары натуралды тсімдерді есебінен толыады (мысалы, осалы шаруашылытарда ндірілген німдерден немесе зіні ттынуы шін орындалан ызметтерден, сонымен бірге жмыс берушілерден немесе мемлекеттен ктермелеулер трінде алын-ан тауарлар-материалды ндылытардан).

й шаруашылытарыны ашалай табыстары деп й шаруашылытары мшелеріні жалаысы, жеке-дара ебек пен ксіпкерлік ызметінен алынан табыс, зейнетаылар, стипен-диялар, жрдемаылар, темдік жне баса тлеулер (ізгіліктік кмекті оса) пайыздар, дивидендтер, рента жне меншіктен алан баса табыстары, жеке осалы шаруашылытын німін сатудан алан аражаттар жне зге ашалай тсімдер трінде алан ашалай аражаттарды сомасын айтады.

Жалдамалы жмыспен амтудан тсетін табыс – жалаы; ктермелеу аысыны барлы трлері, жалаыа стемелер; аламаылар; сыйлыаылар; пайдадан тленетін, сыратты паратар бойынша, демалысты жрдемаылар тлемдері; жмыс берушіден аша жне натуралды нысандарда медици-налы шыыстар шін алынатын темаылар.

зін-зі жмыспен амтудан тсетін табыс – ксіпкерлік ызметтен аша жне натуралды нысандарда тсетін табыстар.

леуметтік трансферттер – зейнетаылар, стипендиялар, жрдемаылар, темдік тлемдер, осымша жеілдіктер, айырымдылы кмек.

Меншіктен тсетін табыс – акциялар мен баса баалы ааздар бойынша дивидендтер мен тыстар; салымдар бойынша, борыш трінде берілген сомаларды пайдалананы шін пайыздар; салымдар бойынша тыстар; трын йлерді, клік ралдарын, техниканы, жер учаскелерін жала беруден тсетін табыстар.

Сатудан тсетін табыс – жылжымайтын млікті, р алуан бйымдар мен тауарларды сатудан; осалы шаруашылытан алынан тама німдерін сатудан; баса жаа крсетілген р трлі ызметтерден тсетін табыс.

Табысты басадай кздері – алименттер, туан-туыстар мен таныстардан тсетін тлемдер.

олдаы ашалай табыстар – міндетті тлемдер мен жарна-ларды шегергеннен кейінгі ашалай табыстар.

Натылы ашалай табыстар – ттыну бааларыны згеруі есепке алынан ашалай табыстар.

Натылы олдаы ашалай табыстар – ттыну бааларын ескере отырып міндетті тлемдер мен жарналарды шегергеннен кейінгі ашалай табыстар.

Ашалай табыстар атаулы (салытар мен міндетті тлемдерді тлегенге дейін) жне олдаы (крсетілген тлемдерді жзеге асыраннан кейін) табыстар болуы ммкін. Натылы ашалай табыстар – ттыну бааларыны згерісін оспаандаы ашалай табыстар. Ашалай табыстарды ттыну бааларыны индексіне блу жолымен есептелінеді. Натылы олдаы аша-лай табыстар – ттыну бааларыны згерісін оспаандаы міндетті тлемдер мен жарналарды шегергеннен кейінгі ашалай табыстар.

Табыстарды сыныптауды негізіне трлі белгілер ойылан:

1. Табыс кзіне арай олар былай блінеді: жалаы жне ебек ызметіні осымша ебекаысы; ксіпкерлік ызметтен тсетін табыстар; баалы ааздардан тсетін табыстар;

млікті уаытша пайдалануа бергені шін жалдау аысы;

саты темі;

млікті ткізуден тсетін табыстар;

мемлекетті ашалай орларына (бюджеттерден, бюджеттен тыс орлардан) тленетін тлемаылар;

басадай кздер.

2. Тсімні біралыптылыына арай табыстар былай ажыратылады:

траты ( ебекке аы тлеу, жалдау аысы жне басалары);

дркін-дркін (авторлы аламаы, баалы ааздар бойынша

табыстар жне басалары);

кездейсо немесе біржолы сыйлытар, млікті ткізуден тсетін табыстар;

3. Тсімні сенімділігіне арай табыстарды былай ажырады:

кепілденілген (мемлекеттік зейнетаылар, мемлекеттік арыздар бойынша табыстар); шартты-кепілденілген (ебекке аы тлеу); кепілденілмеген (аламаылар, комиссиялы сыйаы).

азастанда ттынуа пайдаланылан орта есеппен жан басына шаандаы табыстар бойынша едуір саралану байалады. Оларды е жоары жне е тменгі мніні ара салмаы ірлер бойынша бір жылы есеппен 2005 жылы 4,8 есе, 2008 жылы 3,2 есе болды. Сонымен бірге е тменгі кнкріс дегейіні саралануы жеткілікті боланымен – 1,4 есе – йтпесе едуір аз. Ттынуа пайдаланылан табыстарды сімі 2005 жылы 116,3%-ды, 2008 жылы 120,0 %-ды рады. Алайда е тменгі кнкріс дегейіні шамасы да 2008 жылы 44,7 %-га сті, яни ттынуа пайдаланылан табыстарды натылы сімі болан жо.

2005 жылы халыты жан басына шаандаы орташа айлы номиналды ашалай табыстары 15,8 мын тенгені, 2008 жылы 27,6 мын тегені рады, бл 2005 жылыдан 74,7 %-га жоары. Натылы ашалай табыстар 2008 жылы 1,7%-га сті. 2005 жылы бір жмыскерді орташа айлы номиналды жалаысы 34060 тенгені, 2008 жылы 59722 тегені рады жне 2005 жылмен салыстыранда 75,3%-га, натылы тлалауда 38,1%-га сті. Ауыл шаруашылыы жмыскерлеріні жалаысы немі тмен болып алуда – еліміз бойынша орташа жалаыны 47%-ын райды; аржы сферасы жмыскер-леріні жалаысы орташа республикалы дегейден 2,3 есе, ндіру нерксібін-дегіден 1,7 есе жоары; айырмашылы гендерлік аспектіде саталып отыр: ер адамдарды орташа жалаысы йелдердікіне араанда 1,6 есе жоары. Сондай-а ірлер бойынша да алматы айтарлытай – 1,5 есе болып отыр.

Экономикалы дамуды зіндік ерекшелігіне байланысты аланы жне ауылды й шаруашылытары табыстарыны дегейі мен рылымында айырмашылытар алыптасты: ауыл халыны ашалай табыстары алалыа араанда 1,8 есе тмен, кедейлік ауылды аудандарда кбірек таралан.

2005 жылы табыстар е тменгі кнкрістен орта есеппен 1,3 есе, 2008 жы-лы 1,9 есе асып тсті. Ебектік табыстар халыты барлы ашалай табыстарыны трттен шін дерлік райтынын, ал оларды ішінде штен екісінен артыы жалдамалы жмыскерлерді табыстары екенін ескерсек, жмыссызды табыстар млшерінде елеулі рл атаратынын мойындауа тура келеді. Жмыссызды дегейі мен халыты кедейлігі арасында е тменгі кнкріс дегейі жнінде корреляция коэффициенті бойынша елеулі байланыс болатынын есеп-исаптар крсетіп отыр. Жмыс-сыздыты 1 пайызды тармаа ысарту кедейлікті 3 пайызды тармаа ысартуды тудырады.