Й шаруашылытарыны ашалай шыыстары жне оларды сыныптамасы

й шаруашылытарыны ашалай шыыстары – адамны мір сруін жаластыру шін ажетті материалды жне рухани ажеттіліктерге жмсалатын іс жзіндегі шыындар, олар зіне ттыну шыыстарын жне ттынумен тікелей байланысты емес шыындарды кіріктіреді. Бл шыындар й шаруашылыыны жекелеген мшелеріні жмыс кшін дайы толытыру жнінде те манызды рл орындайды.

й шаруашылыы бюджетіні шыыстары елдін экономи-касында айтарлытай рл атарады. зіні табыстарын пайда-лана отырып, отбасы тауарлар мен ызметтер рыногын алып-тастырып, дамытуды амтамасыз етеді. зіні орланымдары мен жина ашаларын ткізе отырып, ол баалы ааздара деген сранымды кбейтеді, сйтіп ор рыногын кеейтеді. Мнан баса аса маызды ндірістік ресурстар – ебек пен ксіпкерлік ызмет сынымыны субъекті ретінде й шаруашылыыны маызы зор. Аырында, балаларды трбиелеумен айналыса отырып, отбасыны мшелері мемлекет аржыландыратын леуметтік-мдени сфераны басты ттынушылары болып табылады.

й шаруашылытарыны мшелері здеріні аражаттарын жмсай отырып, сан алуан ажеттіліктерді анааттандырады. Бл екі жолмен ммкін болады:

1) ашалай табыстарды тауарлар мен ызметтерді сатып алуа пайдаланумен;

2) шаруашылыты жекелеген мшелеріні здеріні ебек ызметі есебінен болып жататын натуралды зін-зі амтамасыз етумен.

й шаруашылытарыны ашалай шыыстары мыналарды кіріктіреді: ттыну шыыстары; салытар, алымдар, саты жне зге тлемдер; борыштарды, алименттерді тлеу, айыпплдар, кредитті теу, туысандара кмек; жылжымайтын млікті баалы ааздарды, шетел валютасын сатып алу; отбасыны ндірістік ызметімен байланысты шыыстары (бизнесті жргізу шін шикізат, материалдар отын, электр уаты тым, мал, жем-шп жне т.б. сатып алу) жне ттынумен байланысты емес басадай шыыстар.

Ттыну шыыстары – ттыну тауарлары мен ызметтерді сатып алуа баытталан халыты ашалай шыыстарыны бір блігі. Таамды азытарды, азы-тліктік емес тауарлар мен алкаголды ішімдіктерді сатып алуды, сонымен бірге ызметтерді тлеуді кіріктіреді. Пайдалану трлері бойынша бл шыыстарды дегейі мен рамы ттыну шыыстарыны рылымын анытайды.

й шаруашылытарыны ттыну шыыстары айтарлытай дрежеде уаытты мезгілдері бойынша едуір былатын ттыну бааларыны дегейіне байланысты болады.

Тпкілікті ттынуа й шаруашылытарыны жмсайтын шыыстары й шаруашылытары жасайтын ттыну тауарлары мен ызметтерге жмсалатын шыыстардан трады, олар мыналардан алыптасады:

а) жекеше бюджет есебінен ттыну тауарларын сатып алуа жмсалатын шыыстардан (йлер мен птерлерді сатып алудан баса, оларды пайдалануды затыына арамастан);

) ттыну ызметтерін сатып алуа жмсалатын шыыстардан;

б) зіні ттынуы шін ндірілген тауарлар мен ызметтерді ттынудан;

в) шетелдегі резиденттерді ттыну тауарлары мен ызметтерді сатып алуа жмсалатын шыыстардан;

г) елді экономикалы аймаындаы бейрезиденттерді ттыну тауарлары мен ызметтерді сатып алуа жмсалатын шыыстардан.

Ттыну ызметтерін сатып алуа й шаруашылытарыны жмсайтын шыыстары мынадай ызметтерге жмсайтын шыыстардан алыптасады: денсаулы сатау, білім, клік, байланыс, трын й-коммуналды, трмысты, аржылы, мдениет мекемелеріні, мейрамханалар мен онайлерді ызметтеріне. Мемлекеттік жне мемелекеттік емес йымдардан аржылы емес ызметтерді сатып алуа й шаруашылы-тарыны жмсайтын шыыстары бл салалар бойынша шыарылымдардан мемлекеттік бюджет аражаттарынан (мемле-кеттік басару органдарыны шыыстары) жне й шаруашы-лытарына ызмет крсететін коммерциялы емес йымдар аражаттарынан аржыландырылатын блікті шегерумен аныталады.

й шарушылытарыны тпкілікті ттыну шін ндірген тауарлары мен ызметтерін ттыну:

й шарушылытары (шаруа немесе фермер шаруашылы-тарында жне жекеменшіктік осалы шаруашылыта) ндірген ауыл шаруашылыы німін;

й шаруашылытарына атысты корпоративтік емес ксіпорындарда ндірілген тауарларды нерксіптік жне баса трлерін;

трын йлер иелеріні зіні ттынуы шін ндірген трын й ызметтерін кіріктіреді.

Салытар, алымдар, тлемдер – табыс салыы, жылжымай-тын млік салыы, алымдар, айыпплдар, сімплдар, жарналар; йлерді, птерлерді, клік ралдарын, техниканы жалдау шін тлем.

Жылжымайтын млікті сатып алу – йлерді, птерлерді,сая-жай жне жер учаскелерін сатып алу. Басадай шыыстар – айырымдылы орларына аудару, алименттер тлеу, туысан-дара, таныстара кмек.

оамды ндірісті жалпы лдырауы кезінде натуралды жне жартылай натуралды шаруашылы айта дами бастады. мір сру шін отбасылы жымдар жекеменшіктік жне й іргесіндегі учаскелерде нім ндіре отырып, дара-ебектік жне ксіпкерлік ызметпен, соны ішінде жанбасылы саудамен айналысады; р трлі аылы ызметтер орындайды.

Натуралды жне жартылай натуралды шаруашылытар оамдытара араанда нтижелері шамалы боланымен жне барлы тауарлар мен ызметтерді толы жиынын амтамасыз етуге абілетті болмасада, біра олар отбасылы бюджетті ажетті е тменгі дегейін олдайды жне й шаруашылы-тарын кедейлік пен айыршылытан сатайды. Натуралды зін-зі амтамасыз ету соы жылдары сті, ал натуралды нысандаы мемлекеттік леуметтік трансферттерді есепке ала отырып, й шаруашылыы ттынуыны трттен біріне жуыын алады. Алайда ашалай шыыстар тпкілікті ттынуды жалпы клемінде басты рл орындайды.

азіргі жадайларда натылы шыыстарды халыты белгілі бір топтарыны табыстылыыны азаюына байланысты, баса факторлармен атар, оамда сапалы згерістерге: халыты денсаулыыны нашарлауына, мір затыыны ысаруына, бала туылымы дегейіні тмендеуіне келді.

й шаруашылыыны ашалай шыыстарын р трлі белгілер бойынша сыныптауа болады:

1) тратылы дрежесі бойынша:

траты шыыстар (тамаа; киім-кешекке, клікке, комму-

налды ызметтерге жне басалара); бір жолы шыыстар (емделуге, за пайдаланатын тауарлара).

2) ажеттік дрежесі бойынша: тамаа, киім-кешекке жмсалатын бірінші кезектегі (ажетті) шыыстар;

медицинаа;

екінші кезектегі (ажет) шыыстар (білім алуа, саты жарналары жне т.с.с.);

басадай шыыстар (аландары);

3) пайдалану масаттары бойынша:

ттыну шыыстары (тауарлар сатып алуа жне ызметтерді тлеуге);

салытар мен баса міндетті тлемдерді тлеу;

салымдардаы жне баалы ааздардаы орланымдар мен

жина ашалар; шетел валютасын сатып алу;

халыты олдарындаы ашаларды сімі. Тауарлар сатып алу мен ызметтерді тлеу – бастысы болып табылатын ттыну шыыстары барлы ашалай шыыстарды трттен шін райды. Оларды млшері мыналара байланысты: ашалай табыстарды клеміне, ажетті жеке жне отбасыны ажет-тіліктерін анааттандыруа; блшек сауда бааларыны дегейіне; мірді климатты жне географиялы жадайларына жне баса факторлара.

Статистика жніндегі агенттікті мліметі бойынша 2007 жылы азастанда й шаруашылытарыны ашалай шыыс-тарыны рылымы мынадай болды:

ттыну шыыстары – 94 %;

оны ішінде: азы-тлік тауарларына – 39%;

азы- тлік емес тауарлара – 30 %;

аылы ызметтерге – 25 %;

салытар тлеу – 0,2 %;

басадай ашалай шыыстар – 5,8 %, соны ішінде кредит пен борышты теу – 2,8%.

й шаруашылыы шыыстарыны рылымы тама нім-деріне жмсалатын шыыстар лесіні басымыра екенін крсетеді. Оны стіне алада бл лесі жоары. Ауылды жерде й шаруашылытары штен біріне жуыын натуралды шаруа-шылы есебінен здерін амтамасыз етеді. Азы-тліктік емес тауарлар (киім-кешек, ая киім, жиаз, трмысты техника) алада 29 %-ды, ауылда 31 % райды.

ызметтерге жмсалатын шыыстарды лесі немі суде. аладаы отбасыны шыындары сіресе трын йге, коммуналды ызметтерге, дрілерге, сондай-а оамды клікпен жріп-труа кбейді. ызметтерді жекелеген трлеріні ымбаттааны соншала олар тіпті атардаы азамат-ты бюджетінен тсіп алды (мысалы, киім тазалау, оамды кір жуу жне басалары). Алайда аылы ызметтерді жаа трлері (денсаулы сатау, білім беру) пайда болды, олар отбасы шыындарыны лкен лесін ала бастады.

й шаруашылытарыны санды рамы да тпкілікті ттыну шыыстарыны рамына сер етеді. Бір адамнан тратын й шаруашылытары анарлым жасы жадайда болады. й шаруашылытары саныны суімен жадай нашарлайды. Оларда тамаа жмсалатын лес тмендейді жне жекеменшіктік осалы шаруашылытан жне баса тсімдерден тсетін натуралды німні лесі кбейеді.

Азы-тліктік тауарлара жмсалатын жалпы шыыстарды азаюы таамды азы-тліктерді сапалы рамында бейне-ленеді: фруктылар, кондитерлік бйымдар, ет жне ет німдері сияты німдерді лесі тмендейді, ал нан жне нан німде-ріні, картофель мен овощтарды лесі артады.

азастанда халытын р трлі топтарыны, материалды л-ауаты бойынша щыыстарды дегейі мен рылымында алыптасан айырмашылытар саталып отыр: кедей жне кедей емес й шаруашылытарыны орта есеппен жан басыны шы-ыстарындаы алшаты ш есені райды. Кедей й шаруашы-лытарыны бюджет шыыстарыны сипатты белгісі кедей емес й шаруашылытарындаы 35,4 %-а араанда таамды азы-тара жмсалан шыындарды лес салмаы негрлым жоары болып табылады – 47,8 %.

й шаруашылытарыны ашалай шыыстарыны екінші тобы – міндетті жне ерікті тлемдер. Міндетті тлемдерге салытар, алымдар, баждар, аударымдар жатады, оларды атарушы билікті органдары трлі дегейдін бюджеттеріне жне бюджеттен тыс орлара ндіріп алады. Ерікті тлемдерді й шаруашылытарыны жекелеген мшелері з бастамасы бойынша саты органдарына трлі туекелдерден (ауіп-атерлерден) сатандыру кезінде, мемлекеттік емес зейнетаы орларына, айырымдылы орларына тлейді. й шаруашы-лытарыны жалпы шыыстарындаы бл шыыстарды лесі шамалы.

азастан азаматтары ретінде й шаруашылыыны мшелері р трлі міндетті тлемдер тлейді, оларды саны 20-а жуы, е алдымен бл жергілікті салытар, алымдар жне тлемаылар. Олара: жеке тлалардан алынатын табыс салыы, жер салыы, жеке тлаларды млік салыы, клік ралдары иелерінен алынатын салы, мемлекетік баж, жеке тлалардан алынатын кедендік алымдар. Жергілікті салытарды арасында негізгілері жеке тлаларды млік салыы, жер салыы жне басалары болып табылады.

Ашалай нысанда, табысты алу кніне жиынты табыстан алынатын табыс салыы тлеушіге оны ауыртпалыы тры-сынан е бастысы болып табылады.

Шыыстарды шінші тобы – й шаруашылытарыны жина ашалары мен орланымдары.

Экономикалы реформаны жргізуді басында халыта кбінесе тауарларды тапшылыына байланысты сранымды кейінге алдыруды нтижесінде пайда болан жне жина кассаларыны шоттарында шоырланан едуір орланымдар болды. Алайда 90-жылдарды бірінші жартысындаы кшті инфляция барлы жинаашаларды тез нсыздандырды.

Рынокка кшу жне ксіпкерлікті еріктігі й шаруашы-лытарыны айрыша санаттары шін ымбат тратын ндылытарды (жерді,йлерді,клік ралдарын) сатып алу немесе баалы ааздара, банктік депозиттерге салу арылы капиталдандыру шін аражаттарды жинай отырып, оларды орландыруа ммкіндік жасады.

Банктерде шоырландырылан ашалай орланымдар мен жина ашалар кредиттік атынастарды кенейту кздері болып ызмет етеді. Ттыну кредиті й шаруашылытары мшелеріні ашалай табыстарын толытырады жне тауарлар мен ызметтерге деген тлем абілеті бар сранымды кбейтуге жрдемдеседі. Трмыс дегейі бір шама тмен, ал банк жйесіні кредиттік ммкіндіктері осымша капиталдарды ажет ететін азастан шін ттыну кредиті ерекше манызды.

й шаруашылыы аржылы шешімдерді тек экономикалы масаттарды (й шаруашылытары табыстарыны сімі, шыын-дарды немдеу жне т.с.с) ана емес, сонымен бірге леуметтік (балаларды трбиелеу, білім беру жне т.с.с.) масаттарды да негіздей отырып абылдайды. Бл жадайда экономикалы масаттар леуметтік масаттарды нерлым толы іске асыруа баытталан. Алайда леуметтік-экономикалы масат-тарды й шаруашылыы жиі формалды байланыстарды жйесі негізінде айындайды.

зірше й шаруашылытарыны аржысы аржы жйесіні басым буыны болмай отыр, біра дамыан рынокты атынастар жадайларында оларды рлдері кшейе тсуде, бл оларды барлы экономикалы дерістерге атысуымен амтамасыз етіліп отыр, оны стіне ХХІ жзжылдытын алашы жылдарында азастан экономикасында байалан он былыстар й шаруашылытарыны ызметін жандандыруа жеткізеді.