Оны іс-рекет сфералары

 

Сатандыру – оамны экономикалы атынастарыны айрыша сферасын бейнелейтін кне категорияларды бірі. Сатандыру сферасы адам міріні, ндірістік жне леуметтік-экономикалы ызметті барлы жаын амтиды. Сатандыруа трткі болатын басты себеп – бл ндіріс пен адам міріні ауіп-атерлі сипаты. оамды-экономикалы атынастар адам мен табиатты объективті арама-айшылытарыны болуымен, оамды ндірісті атерлі сипатымен байланысты, бл атынастарды кездейсоты, кп жадайларда брын ойда болмаан сипаты болады. оамды ндіріс дерісінде белгілі бір ауіп-атерді болуымен байланысты сатандыру кезінде ашалай айта блгіштік атынастар пайда болады. оамды ндіріс здіксіздігіні объективті талаптары, бір жаынан, орану, осы трізді жадайларды намсыз салдарларынан сатану жне баса жаынан, бл былыстардан болан шыасыларды теу ажеттігін тудырады. Сондытан ндірістік дерістерді жаластыру, азаматтарды жекелеген санаттарыны мір тіршілігі мен л-ауатын олдап отыру масатында оларды сатып алу шін оамны, жеке ндірушілерді, оларды топтарыны (салалы немесе ауматы аспектілерде) натуралды-заттай босалы орларын да немесе резервтерін де, сондай-а ашалай ресурстарды да кіріктіретін ажетті аражаттары болуы тиіс. Мндай ашалай аражаттар детте резервтік жне саты орлары трінде алыптасады.

олайсыз табии, длей кштерді, кездейсо жадайларды, ндірістік факторлары жне ашалай жарналарды есебінен залал шыасылардан шеккендерді теу іс-рекетімен байланысты экономикалы атынастар дербес сатандыру категориясына блінеді.

Сатандыруды масаты оамды дайы ндірісті здіксіздігін амтамасыз ету шін азаматтарды, мліктерді, ндірістік дерістерді оамды жне жымды орау болып табылады.

Сатандыру категориясы шін мына белгілер (ерекшеліктер)оан тн болып келеді:

1) атынастарды ытималды сипаты;

2) атынастарды ттенше (жай емес) сипаты (кез келген ауымдa мемлекеттік, ірлік дегейде, ксіпорын немесе оны блімшесі, жеке адам дегейінде).

Сатандыру категориясыны аржылы категориямен орта згеше белгілері бар:

саты атынастарыны ашалай сипаты;

сатандыруды оамды німні нын айта блуге атысуы;

оны іс-рекеті ашалай орларды жасап, пайдаланумен осарланып отырады;

саты атынастарыны бір блігіні міндетті сипатыны болуы;

ашалай орларды жасап, пайдалану кезіндегі саты баламалыы барлы жадайда бола бермейді (атынастарды баламасыздыы).

Сатандыру шеберінде мемлекет саты ресурстары меншігіні субъекті болып келетіндіктен сатандыру жалпы мемлекет аржысыны рамды блігі болып табылады, алан барлы жадайларда саты ісін (ызметті, бизнесті) экономикалы жйе шеберіндегі айрыша сатанушы немесе оны айта блу дерістерін жзеге асыратын арнаулы аржы-кредит институты ретінде арауа болады.

Сатандыруды экономикалы мні барлы атысушы-ларды тлемдері есебінен оыс оиаа шыраана кмек крсетілетіндігінде. Демек, сатандыруды олайсыз былыстар мен ктпеген оиалар болан кезде жеке жне заи тлаларды мліктік мдделерін орау жне олара материалды залалды тлеу шін масатты ашалай орларды ру жне пайдалану жніндегі айта блгіштік атынастарды айрыша сферасы деп араан жн.

Сатандыруды экономикалы мніне бл категорияны оамды арналымыны крінісі ретінде оны блу, темдік, жинаты жне баылау функциялары сай келеді.

Блу функциясы: бл функцияны згешелігі айта блгіштік функция ретінде крінуі. Сатандыру кезінде оамды ндіріс дерісінде белгілі бір ауіп-атерді болуымен байланысты ашалай айта блгіштік атынастар пайда болады. Блу функциясы алдын алу функциясы, мысалы, алдын алу шараларын аржыландыру жолымен саты жадайыны болу ммкіндігін жоюа бгіледі, яни иіп келінеді. Жеке басты сатандыруда блу функциясы сатандыруды тиісті трлеріні жинаты функциясына бгіледі (иіледі).

Баылау функциясы саты тлемдерін жмылдыруды жне саты орын ата масатты пайдалануды амтамасыз етуге байланысты болатын тараптарды наты атынастарында крінеді.

Соы уаытта біратар зерттеушілер сатандыру экономикалы категориясын сипаттау шін туекелдік функциясын арауды сынады, йткені саты туекелі сатандыруды негізгі арналымымен – олайсыз оиалардан болан залалды орнын толтырумен байланысты.

Саты атынастарыны бір блігіні салыстырмалы жалпы баыттылыы мен (ке арналымдаы резервтік орларды пайдалана отырып) оамды орауды жйесі арылы тиісті ашалай аражаттарды арналымы болады. Бл атынастар мен орлар байланан жне жалпылтты сипаты бар ттенше уаиаларды ескертуге жне жоюа баытталан. Мндай жадайларда траты жмыс істейтін орлардан баса (жалпымемлекеттік материалды резервтерден, кіметті резервтік орларынан) ксіпорындарды, йымдарды, халыты ерікті айырымдылытары есебінен осымша аражаттар жмылдырылуы ммкін. Бл орлар халыа, ндіріс пен инфрарылымны объектілерін жаыртуа, экологиялы тепе-тедікті алпына келтіру жніндегі шараларды жзеге асыруа келтірілген залалды теуге пайдаланылады.

атынастарды екінші блігіні біршама тар арналымдаы орларды – леуметтік сатандыру мен леуметтік амсыздандыру орын жасап, пайдалана отырып, азаматтарды леуметтік жадайын орауа баыттылыы болады. Бл атынастарды іс-рекеті халыты леуметтік орауды ажеттігімен байланысы.

шінші блік атынастарды тйы аясын пайдалана отырып жне оларды осы жиынтыы шегінде бл атынастарды баламалылыына жете отырып, адамдарды денсаулыы мен л-ауатын, оларды млкін, сонымен бірге шаруашылы жргізуші субъектілерді млкін саты орау жніндегі атынастар болып табылады. Бл – азаматтарды млкін жне жеке басын сатандыру жне шаруашылы жргізуші субъектілер шін мліктік сатандыру.

Сатандыруды жалпы жйесіні салыстырмалы дербес блігі медициналы сатандыру болып табылады.

Сатандыру кезінде саты резервтері мен орларын алыптастыруды екі негізгі дісі олданылады, олар: бюджеттік жне саты дістері.

аржыларды алыптастыруды бюджеттік дісі бюджет-терді аражаттарын, яни бкіл оамны аражаттарын пайдалануды болжайды.

Саты дісі орларды шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты жарналары есебінен жасауды алдын ала арастырады; жарналарды млшері жне оларды тлеуді тртібі сатандыруды тріне арай немесе замен не саты атынастарыны атысушылары арасындаы арнайы келісімшартпен аныталады.

Саты атынастарыны бірінші блігінде – оамды орауда бюджеттік діс пайдаланылады, екінші блікте – леуметтік сатандыруда – ос діс, шінші блікте – мліктік жне жеке басты сатандыруда тек саты дісi пайдаланылады.

Ірі катастрофаларды жне апаттарды зардаптарын жою жніндегі шараларды аржыландыру шін айырымдылы айыр крсету алымы немесе белгілі бір уаиа шалмаан атысушылар арасында аражаттарды блу сияты кмекші дістер олданылуы ммкін. Сонымен бірге, зін-зі сатандыру негізінде яни, бір шаруашылы жргізуші субъектіні немесе азаматты шегінде, ашалай аражаттарды немесе материалды босалы орларды алыптастыру дісі де болуы ммкін. Мндай діс ауыл шаруашылыында (босалы орлар – жем-шп, тым, отын жне т.б. орлар), материалды ндіріс сферасыны ксіпорындарында (шикізатты, шала фабрикаттарды, баса материалдарды босалы орлары) олданылады; азаматтарды жекеше жина ашалары оларды саты босалы орлары ретінде аралуы ммкін.

Саты орлары – оамны лтты шаруашылыындаы сан алуан, алдын ала болжануы ммкін емес жайттардан сатандыруа арналан оамны резервтік орлары жйесіні ажетті рамды блігі, материалды-заттай иелері, саты атынастарды негізі. Олар оамды дайы ндірісті элементтері, саты атынастары атысушыларыны жарналары, мемлекеттік бюджет аражаттары, аражаттарды ерікті аударымдары, айыр крсету жне саты атынастары атысушыларыны тарапынан болатын біратар баса айрышалыты тлемдер есебінен алыптасатын ашалай немесе материалды аражаттарды резервтері болып табылады.

Мліктік мдделерді орауды, материалды залалдан сатандыруды жне оны орнын толтыруды сатандыруды жзеге асыратын саты орлары материалды немесе ашалай орлар нысанында жасалады. Саты орларында оам мшелеріні жымды жне жеке мдделері оралады, оларды тіршілік рекетіні сан ырлы экономикалы жне леуметтік аспектілері крінеді.

Саты орлары сатандырушыны оперативтік-йымды басаруында болады. Саты орлары сатандыруда атысушы тараптарды саты мдделерімен амтамасыз етілген.

Саты орларыны баса орлардан ерекшелігі: олар алдын ала ттыну орларына да, жинатау орларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде ттынылмайтын жне орлануа міндетті ызмет етпейтін табыстарды бірден-бір блігі. Іс жзінде ол орлану оры болып ызмет ете ме немесе тек дайындірістік кемістіктерді жаба ма – жадайа байланысты болады. Саты орлары лтты шаруашылытаы саналуан клдене йлесімсіздікдерді ескертуге арналан оамны резервтік орларыны анарлым ке жйесіні ажетті рамды блігі болып табылады. (18.1 блімді араыз). Саты ор саты тлемдері деп аталатын шаруашылы жргізуші субъектілерді жне халыты жарналары есебінен рылады.

Рынокты экономикада саты атынастарыны едуір блігі коммерциялы атынастар болып табылады. Е алдымен бл жалпы сатандыру мен мірді сатандыру категориясына атысты, бларды ызметтері згеше саты ызметтеріне трленеді жне мндай ызметтерді еркін рыногында сынылады. Бл ызметтерді баасы саты тарифтері мен жарналары трінде болады. Саты ызметтеріне сраным оларды сапасымен жне бааны дегейімен аныталады.

Клиенттерді тарту шін саты йымдары клиентураа ызмет крсетуді жасартады, ызметтерді ассортиментін кеейтеді, ысыраптар мен залалдарды теу жніндегі кепілдіктерді арттырады.

Сатандырылушыларды жарналары есебінен жасалынатын саты орлары белгілі бір уаытта тікелей арналымында – саты тлемдерін тлеу шін (саты жадайыны болу немесе ытималды сипатына арай оны пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы ммкін. Мндай жадайларда саты орларыны аражаттары осымша табыс алу шін коммерциялы айналыма жіберілуі ммкін. з кезегінде, бл табыстарды бір блігін клиенттерді тарту шін саты ызметтеріні баасын тмендетуге баыттаан орынды. Саты йымдарыны осыан сас операциясы саты рыногында пайдалыра шарттарда олайсыз трлі жадайларды салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан ашысы келетін клиенттерді тарту жніндегі бсекені пайда болуына жрдемдеседі.

Экономиканы рынокты атынастара кшуі, ксіпкерлік ызметті дамуы, тауар мен айырбас шеберіні, шаруашылы жргізуші субъектілер арасындаы зара келісімшарт міндеттемелеріні кееюі сатандыру арылы болатын кепілдіктерді берік жйесін талап етеді. Тек сатандыру негізінде ана материалды игіліктерді ндіру, блу, айырбастау жне ттыну дерісінде пайда болатын оамды жне жеке мдделерді орау ммкін болады.

тпелі экономика жадайындаы сатандыру институтыны ерекше маыздылыы біратар факторлармен айындалады.

Біріншіден, мемлекет тарапынан кзделген шараларды сипаты мен клеміне арамастан, сатандыру халы пен йымдарды трлі мдделерін осымша орауа ммкіндік береді. азіргі кезде табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайларды жою жніндегі шыыстарды негізгі ауыртпалыы ммкіндігі объективті трде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке тседі.

Екіншіден, сатандыру механизмін азіргі жадайда пайдалану елдегі ксіпкерлік ызметті жедел дамытуды, азастан экономикасыны негізгі саласыны ерекшеліктерін, оны климаты мен географиялы орналасуын, экологиясыны денгейін ескере отырып, ндіріс технологиясын жетілдіруді амтамасыз етеді.

Саты жйесі ел экономикасыны сенімді рі орныты дамуына, халыты леуметтік орауды арттыру шін осымша негіз жасауа, азаматтар мен шаруашылы жргізуші субъекті-лерді млкін сатандыруа ыпал етуге тиіс. Сатандыру мселесі, медициналы сатандыруды оса аланда, леуметтік амсыздандыруды проблемаларына тікелей атысты.

Сатандыру табыс (пайда) тсіру масатымен коммерцияны шектес сфераларына аражаттарды инвестициялау жніндегі саты йымдарыны ызметі саты ісі ретінде болады.

«Саты ызметі туралы» заа сйкес сатандыру деп саты йымы з активтері есебінен жзеге асыратын саты тлемі арылы сатандыру келісімшартында белгіленген саты жадайы немесе зге оиалар туындаан кезде жеке немесе заи тлаларды зады мліктік мдделерін орауа байланысты атынастар кешенін айтады.

Сатандыру дерісі сатандыру келісімшарты негізінде не зара сатандыру оамына мшелік негізінде жзеге асырылады.

Сатандыру келісімшарты бойынша бір тарап (сатанушы) саты сыйаыларын тлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сатандырушы) саты жадайы пайда болан кезде сатанушыа немесе оны пайдасына келісімшарт жасалан зге де тлаа (пайда алушыа) келісімшартта белгіленген соманы (саты сомасыны) шегінде саты темін тлеуге міндеттенеді.

Саты ісі жне саты ызмет, Саты тлемдеріне кепілдік беру оры – саты (айта сатандыру) йымыны сатандыру (айта сатандыру) келісімшарттарын жасау мен орындауа байланысты азастан Республикасы занама-ларыны талаптарына сйкес укілетті органны лицензиясы негізінде жзеге асырылатын ызмет.

Сыныптауды критерийлері сатандырушылар санаттары, саты жауапкершілігіні клемі жне сатандыруды йымдастыруды замен белгіленген тртібі ескерілген сатандыру объектілеріндегі айырмашылытар болып табылады.

Саты ісін жне саты ызметін, Саты тлемдеріне кепілдік беру орын йымдастыру жне мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жзеге асыру шін сатандыру салалара, сыныптара жне трлерге блінеді. Саты йымыны саты ісі жне саты ызметі «мірді сатандыру» саласы жне «жалпы сатандыру» саласы бойынша жзеге асырылады.

«мірді сатандыру» саласы ерікті сатандыру нысанында мынадай сыныптарды кіріктіреді: мірді сатандыру; аннуитеттік* сатандыру; мірде белгілі бір оианы басталуынан сатандыру; сатандырушыны инвестициялы табысына сатанушыны атысуымен мірді сатандыру.

мірді сатандыру – азаматтарды мірін, денсаулыын, ебек абілеттілігін жне жеке басына байланысты зге мдделерін залалдан орауды нысаны, ол жеке басты сатандыру жне леуметтік сатандыру ызметтеріні кмегімен жзеге асады.

мірді сатандыру сатандырылушы айтыс болан немесе ол сатандыру мерзімі біткенге дейін не сатандыру келісімшартында белгіленген жаса дейін мір срген жадайда саты тлемді жзеге асыруды кздейтін жеке басты сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

мірді сатандыруды сан алуан трлері бар: мірді аралас сатандыру, балаларды сатандыру, некені сатандыру, шаруашылы жргізуші субъектілер есебінен оларды жмыскерлерін сатандыру, уе, темір жол, теіз, ішкі су жне облысаралы, халыаралы автомобиль клігіні жолаушыларын сатандыру жне т.с.с.

мірді сатандыруды аталан трлері жолаушыларды сатандырудан басасы ерікті нысанда жргізіледі. Міндетті нысанда сондай-а клік ралдары иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін, скери ызметшілерді жеке рамы, ішкі істер органдарыны, лтты ауіпсіздік, салы службасы жмыскерлері сатандырылады.

Аннуитеттік сатандыру – сатандырылушы белгілі бір жаса жеткен, ебек абілетін (жасына байланысты, мгедектігіне байланысты, науастыына байланысты) жоалтан, асыраушысы айтыс болан, жмыссыз алан жадайларда немесе сатандырылушыны жеке табыстарыны кемуіне немесе одан айырылуына келіп соан зге жадайларда зейнетаы немесе рента трінде келісімшартта белгіленген мерзім ішінде немесе мір бойы кезе-кезеімен саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін жинатаушы сатандыру трлеріні жиынтыы. Аннуитеттік сатандыру келісімшарттары бойынша кезе-кезеімен саты тлемдерді жзеге асыру жадайы саты тлемдерді млшерін айындаумен, натылаумен жне растаумен байланысты емес.

мірде белгілі бір оианы басталуынан сатандыру сатандырылу-шыны мірінде алдын ала ескерілген оиа (неке ию немесе бала туу) басталан жадайларда тіркелген сомада саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін жинатаушы сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Мліктік жне туекелдер (ауіп-атерлер) азаматты-ыты жауапкершілікті оса аланда, олара байланысты мдделерді сатандыру жалпы (мліктік) сатандыруа жатады. Мндай сатандыру кезінде млікті жоалу (жойылу) аупі (туекелі), жетіспеуі немесе блінуі жне зге мліктік игіліктер мен ытар сатандырылады.

Сатанушыны немесе пайдаланушыны мліктері сатандыруа мддесі болмаан жадайда жасалан мліктік сатандыру келісімшарты жарамсыз болады.

Жалпы сатандыру саласы ерікті сатандыру нысаныда мынадай сыныптарды кіріктіреді: жазатайым жадайлардан сатандыру; ауыран жадайдан сатандыру; клік ралдарын (автомобиль, темір жол, уе жне су кліктерін ) сатандыру; жктерді сатандыру; млікті залалдан сатандыру (клік ралдары мен жктерді сатандыруды оспаанда); клік ралдары иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін сатандыру; автомобиль, уе жне су кліктері иелеріні жауапкершілігін оспаанда, азаматты-ыты жауап-кершілігін сатандыру; арыздарды сатандыру; ипотеканы сатандыру; кепілдік пен кепілгерліктерді сатандыру; баса аржы шыындарынан сатандыру; сот шыыстарынан сатандыру.

Жазатайым жадайдан* жне аурудан сатандыру (ауыран жадайдан сатандыру осылмайды) сатандырылушы жазатайым жадайды, ксіби ауруды салдарынан айтыс болан, ебек ету (жалпы немесе ксіби жаынан) абілетін (толы немесе ішінара) жоалтан немесе оны денсаулыына зге залал келтірілген жадайларда оны шыыстарын тіркелген сомада жне (немесе) ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемін жзеге асыру кзделетін жеке басты сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

*Аннуитет [нем.Annuitat< кеже лат. Annuitas жыл сайыны тлем] сатандыру ісінде рентаны немесе зейнетаыны сатандыру жніндегі тлемдерді шамасын крсетеді.

*Жазатайым жадай деп адамны ерік-жігеріне арамастан басталан, сатандырылушыны организміне сырттан оны денсаулыына зиян келуіне, мертігуіне не ліміне келіп соан механикалы, электрлік, химиялы немесе термикалы сер етуі салдарынан кенеттен болан, ыса мерзімді оиа(жадай) ынылады.

Ауыран жадайдан сатандыру (жазатайым жадайдан сатандыру осылмайды) – сатандырылушыны ауруына жне денсаулыыны зге бзылуына байланысты оны шыыстарын тіркелген сомада жне (немесе) ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы.

Клік ралдарын (автомобиль, теміржол, уе жне су кліктерін) сатандыру клік ралын иеленуге, пайдалануа, оан билік етуге байланысты тланы мліктік мдделеріне, соны ішінде айдап кетуді немесе рлауды оса аланда , сондай-а оны заымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Жктерді сатандыру жктерді, соны ішінде багажды, тауарларды жне німні баса барлы трлерін оса аланда иеленуге, пайдалануа, оан билік етуге байланысты тланы мліктік мдделеріне жктерді тасымалдану дісіне арамастан оны заымдануы, жойылуы, жоалып кетуі салдарынан келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Мліктік сатандыру – млікті иеленуге, пайдалануа, оан билік етуге байланысты тланы мліктік мдделеріне (автомобиль, темір жол, уе немесе су кліктерін, жктерді оспаанда) оны заымдануы немесе жойылуы, рлануы салдарынан келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы.

Азаматты-ыты жауапкершілікті сатандыру барлы туекел-дерді сатандыру салдарынан шінші тлалара келтірілген залалды теу міндетіне байланысты тланы мліктік мдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

арыздарды сатандыру сатандырушыны (арыз алушыны) кредитор алдындаы міндеттемелерін орындамауы салдарынан кредитора шыын келтірілуі кезінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Ипотекалы сатандыру – ипотекалы трын й арызы бойынша кепілдік млік болып табылатын трын йді рынокты ны тмендеген жадайда арыз алушыныипотекалы трын й арызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді орындамауы салдарынан кредиторды мліктік мдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трі.

Ипотекалы, кепілдіктер мен кепілдемелерді баса аржы шыындарыны туекелдерін сатандыру келісімшарттары бойынша сатандыру шыысты зіні ана туекелі жне оны пайдасына ана шешілетін туекел сатандырылуы ммкін.

Кепілдіктер мен кепілдемелерді сатандыру берілген кепілдіктер мен кепілдемелерді орындау міндеті салдарынан кепілдік немесе кепілдеме берген тланы мліктік мдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе толы темі млшерінде сатандыру тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Баса аржы шыындарынан сатандыру аржы шаруашылы ызметін жзеге асыру нтижесінде жмыстан айырылу, кірісті жоалту, олайсыз табии былыстар, здіксіз, болжанбаан шыыстар, рынокты нын жоалту жне баса да шыындар салдарынан шыын келтіру кезінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы болып табылады.

Сот шыыстарын сатандыру – сатанушыны (сатандырылушы-ны) сотты істі арауына байланысты оларды ктерген шыыстары салдарынан шыындануы кезінде саты тлемдерін жзеге асыру кзделетін сатандыру трлеріні жиынтыы.

азастан Республикасыны аумаында саты йымыны ызметі «мірді сатандыру» саласы бойынша лицензия немесе «жалпы сатандыру» саласы бойынша лицензия негізінде сатандыруды лицензияда крсетілген тиісті сыныптары шегінде жзеге асырылады.

«Жалпы сатандыру» саласындаы ызметті:

1) «мірді сатандыру» саласындаы ызметпен біріктіруге;

2) жинатаушы сатандыру нысанында жзеге асыруа болмайды. «мірді сатандыру» саласындаы ызметті «жалпы сатандыру» саласындаы ызметпен, сонымен бірге сатандыруды міндетті нысынындаы тиісті сыныптарды біріктіре алмайды.

Саты йымы, зінде сатандыруды тиісті сыныптары крсетілген жне сатандыру занамасында белгіленетін сатандыру сыныптарын біріктіру жніндегі шектеулер ескерілген лицензия болан жадайда, сатандыруды екі жне одан да кп сыныптарыны белгілері мен мазмнын штастыратын сатандыру трін зірлеуге ылы.

Саты йымдарыны сатандыру сыныптары шеберінде туекелдерді сатандыру жніндегі, сондай-а сатандыру сыныптарыны мазмнын осымша ашу жніндегі ызметті жзеге асыру кезінде зіні аржылы тратылыын амтамасыз етуіне байланысты талаптар укілетті мемлекеттік органны нормативтік ыты актілерімен белгіленеді.

Сатандыруды экологиялы трізді трі жіктемеде аралы жадайда болады: ол жеке басты жне мліктік, міндетті жне ерікті болуы ммкін.

Бдан баса, мына критерийлер бойынша сатандыруды нысандарын айырады:

міндеттілік дрежесі бойынша – ерікті жне міндетті;

сатандыру объектісі бойынша – жеке басты жне мліктік;

саты темді жзеге асыру негіздері бойынша – жинатаушы жне жинатаушы емес.

Ерікті сатандыру – тараптарды еркін білдіруіне орай жзеге асырылатын сатандыру.

Ерікті сатандыру нысанындаы сатандыруды жекелеген сыныбын (трін) жргізу жадайлары бойынша осымша талаптар, оны ішінде сатандыруды жекелеген сыныптары (трлері) шеберіндегі пруденциялы нормативтер укілетті органны нормативтік ыты актілерімен белгіленеді.

Міндетті сатандыру – занамалы актілер талаптарына орай жзеге асырылатын сатандыру. Ол сатанушыны есебінен жзеге асырылады. Міндетті сатандыру кезінде сатанушы сатандырушымен осы саты атынастарды реттейтін ыты актімен белгіленген жадайларда келісімшарт жасасуы міндетті. Міндетті сатандыруды келісімшарты зіні ызметтерін сынан кез келген сатандырушымен жасалуы ммкін. Мемлекеттік саты йымы шін мндай келісімшарт жасасу оны міндеттілігі болып табылады. Міндетті сатандыруды рбір трі сатандыруды жеке (блек) сыныбы болып табылады. Міндетті сатандыру нысаны бойынша рбір сыныпты мазмны жне оны жргізу жадайлары бойынша осымша талаптар сатандыруды осы сыныбын реттейтін занамалы актілермен белгіленеді.

Жеке басты сатандыру – жеке тланы міріне, денсаулыына жне жеке адам ретінде сатандырушыны да, сондай-а шінші тлаларды да баса асиеттеріне атысты оны (жеке тланы) мддесін сатандыру. Жеке басты сатандыруды арналымы азаматтарды мірінде белгілі бір уаиа болан кезде олара шарттасылан ашалай соманы тлеуде болып табылады.

Мліктік сатандыруды арналымы р алуан млікке длей апаттар мен баса жазатайым уаиалар келтірген залалдарды теуде болады. Демек, сатандыруды объекті р алуан материалды ндылытар жне олармен байланысты мдделер болып келеді.

Мына негіздемелерді: сатандыру келісімшартымен белгіленген кезені туі бойынша, не саты жадайы болан кезде кез келгені бойынша саты тлемін жзеге асыруды арастыратын сатандыру жинатаушы болып табылады. Жинатаушы емес сатандыру тек саты жадайы болан кезде саты тлемді жзеге асыруды арастыратын сатандыру болып табылады. Сатандыру трі саты йымы сатанушыа сатандыру келісімшартын жасасу арылы сатандыруды бір немесе бірнеше сыныбы шеберінде зірлейтін жне беретін саты німі болып табылады.

Шетелдік азаматтар, азаматтыы жо адамдар шетелдік заи тлалар, соны ішінде з ызметін азастан Республикасыны аумаында жзеге асыратындар сатандыру арылы оралу ыын азастан Республикасы азаматтарымен жне заи тлаларымен бірдей пайдаланады.

Заи тланы немесе оны ошауланан блімшелеріні азастан Республикасы аумаында орналасан мліктік мдделерін жне азастан Республикасыны резиденті болып табылатын жеке тланы мліктік мдделерін сатандыру тек ана саты йымы – азастан Республикасыны резиденті жзеге асыра алады.

азастан Республикасыны бейрезидент саты йымдарымен, жмыс істеу, оу, емделу немесе демалу масатында азастан Республикасынан тысары жерлерде уаытша болатын жеке тлалармен – азастан Республикасыны резиденттерімен азастан Республикасынан тысары жерлерде уаытша болу кезеіне ана сатандыру келісімшарттарын жасасуа жол беріледі.

азастан Республикасыны екінші дегей банктеріне жне банктік операцияларды жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдара жеке жне заи тлалардан – азастан Республикасыны резиденттерінен азастан Республикасыны бейрезиденттеріні пайдасына саты сыйлыаыларын (жарналарын) тлеуге байланысты тлемдер мен аша аударымдарын жзеге асыруа тиым салынады.