Леуметтік сатандыру

леуметтік сатандыру деп детте ебек ету абілетін жоалтан жне (немесе) жмысынан айырылан жадайларда азаматтарды материалды олдау жне оларды денсаулыын орау шін оамды нім нын айта блу жніндегі экономикалы атынастарды жйесін айтады.

азастан Республикасы кіметіні 2001 жылы 27 маусымдаы №886 аулысымен малдаан азастан Республикасында Халыты леуметтік орауды тжырым-дамасы мемлекетті, жмыс берушілерді жне азамат-тарды ммкін болатын леуметтік атер туан жадайда халыты леуметтік орауды кпдегейлі жйесін алыптастырудаы баыттарын айындап берді. Рынокты экономика жадайында леуметтік амсыздандыру мен леуметтік кмектен баса халыты леуметтік орауды басым трлеріні бірі леуметтік сатандыру болып табылады.

азастанда 2005 жылды 1 атарынан бастап міндетті леуметтік сатандыру жйесіні енгізілуіне 2004 жылды 27 апанында мамандандырылан институт – Мемлекеттік леуметтік сатандыру орыны рылуы себеп болды.

леуметтік сатандыру оамды игілік туралы аморлы идеясына негізделген жне мемлекеттік леуметтік саясатты бір блігін рады. Ол, бір жаынан, осы саясатты іске асыру механизмі ретінде, халыты леуметтік орауды йымдас-тыруды негізі ретінде; баса жаынан, объектісі жалпы бкіл халы, сол сияты леуметтік туекелдерді болу критерийлері бойынша блінген жекелеген леуметтік топтар болып табылатын артайан, денсаулыты, мліктік мдделерді орау жадайында азаматтарды материалды амтамасыз ету жйесі ретінде болып келеді. Мемлекеттік леуметтік сатандыруды аржылы механизм леуметтік салытар мен саты жарналары есебінен саты орларын алыптастыруа негізделген.

леуметтік сатандыру тым жалпы жйе – леуметтік амсыздандыру нысандарыны бірі болып табылады. Алайда бл екі жйені арасындаы айырмашылы азаматтарды ебек ызметіне атысты жне ебекке жарамсыздар шін орларды алыптастыру дістерімен аланан (13.3 параграфты араыз).

леуметтік сатандыру ебек ету абілеттігін уаытша немесе немі жоалтан азаматтар шін саты дісін олданумен орды алыптастыруа жне пайдалануа байланысты пайда болатын атынастарды білдіреді. Бл ретте жмыс істеген немесе уаытша ауру себепті жмыс істемейтін азаматтарды контингенттерін ойа алу; сйтіп, леуметтік сатандыруды маызды ерекшелігі сол, оны бгінгі немесе брыны жмыскерлерді ебек ызметімен тікелей байланысты болып табылатындыы.

леуметтік амсыздандыру ебек ету абілеттігін немесе оан иелік етуден айырылан азаматтарды олдау шін, яни барлы азаматтар шін ебек ызметіне оларды атысуына арамастан орлар алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты атынастарды білдіреді, бл шін айтылан орларды алыптастыруды бюджеттік дісі пайдаланылады.

леуметтік амсыздандыру жне леуметтік сатандыру категорияларыны іс-рекетіні объективті ажеттігі лаймалы дайы ндіріс дерісіні, атап айтанда, оны рамды бліктері біріні – жмыс кшіні дайы толытырылуыны талаптарынан туындайды. дайы ндірісті бл трі шін аражаттарды негізгі кзімен – ебекаы, баса жекеше табыстарды орымен атар леуметтік амсыздандыру жне леуметтік сатандыру орлары жмыс істейді.

леуметтік арналым орларын алыптастыруды екі аидаты бар:

рпатар ынтыматастыыны негізінде; жмыс істейтін рпа жмыс істемейтіндерді амтамасыз етеді, ал, з кезегінде, ебекке жарамдылытан айырылуына арай оларды ебек ызметіне кірген жаа рпа ауыстырады. Бл аидата негізделген жйе азастанда 1998 жыла дейін олданылды;

леуметтік орлара, кбінесе леуметтік ора азаматтарды дербес аударымдарыны негізінде; бл аидатты іс-рекеті кезінде тлемаыларды млшері наты тланы бкіл жмыс істеген кезіндегі салан сомасына байланысты болады. Бл аидатты іс-рекетіне негізделген жйе азастандаы зейнетаы реформасыны негізіне ойылан.

Бірінші аидата негізделген жне азастанда 1998 жыла дейін олданылан жйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

зейнетаымен амсыздандыруа мемлекеттік монополия;

2) леуметтік амсыздандыру орларына тсетін міндетті зейнетаы жарналарыны топтастырылуы;

3) жйе ішінде аражаттарды айта блу.

Мндай жйе жоспарлы директивалы экономика, ебекке абілетті халыты жмыспен толы амтылуы, мемлекет тарапынан жан-жаты баылау, зейнеткерлерге жмыс істейтін халыты жоары ара атынасы жадайында тиімді болды. мір срген жйе азаматтарды трлі ксіптік жне леуметтік санаттарына арналан жеілдіктерді кптеген трлеріні болуымен сипатталады.

90-жылдарды басы мен ортасындаы экономиканы дадарысы леуметтік сатандыру жйесіні де дадарысына озау салды, бл жарналарды тлеуді базалы крсеткіштеріні лдырауына да, сондай-а леуметтік орлара оларды толы жне уатылы аударып отыруа тлеушілер мдделігіні болмауы да леуметтік сатандыруа тленетін жарналарды жиналымдылыыны тмен дегейінде крінетін еді; бл зейнеткер мен жрдемаылар алатындар алдында берешекті лкен клеміне жеткізді; леуметтік орлар аражаттарыны инфляциялы нсыздануы зейнет-керлерді кнкрісті е тмегі дегейіндегі ажеттіліктерін амтамасыз етпеді жне орлар аражаттарыны аса шектеулілігі жадайында леуметтік тлемаыларды нбойы индекстеп отыру ажеттігін тудырады.

азастанда жргізіліп жатан зейнетаы реформасыны негізіне ойылан екінші аидатты іс-рекетіне негізделген жйе мыналармен сипатталады.

1) зейнетаымен амтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;

2) зейнетаы орын алыптастыруа атысан 30 жастан тмен емес азаматтар шін кнкрісті е тменгі дегейін сатау жніндегі мемлекетті кепілдіктері;

3) зейнетаы жина ашасын жне леуметтік амсыздандыруды баса нысандарын межелеу;

4) зейнетаы орланымдарын алыптастыруа ебек етуге абілетті жастаы барлы азаматтарды міндетті атысуы;

5) ебек етуге абілетті азаматтарды артайанда зін зейнетаымен амсыздандыруы шін жеке жауапкершілігі;

6) инвестициялауды тиімділігін жне зейнетаы жина ашасыны ауыпсіздігін амтамасыз ету;

7) жинатаушы зейнетаы орларындаы орланымдара азаматтарды мралану ыын белгілеу;

8) осымша ерікті зейнетаымен амсыздандыруа азаматтара ы беру;

9) зейнетаы жина ашасын экономикаа инвестициялау, бл оны дамуына жрдемседі.

Міндетті мемлекеттік леуметтік сатандырудан баса мемлекеттік емес зейнетаылы сатандыру – зейнетаылы келісімшарта сйкес жмыскерлерді жне (немесе) оларды жмыс берушілеріні ерікті жарналары есебінен осымша зейнетаы алыптастыру арылы жне мамандандырылан мемлекеттік емес зейнетаы орлары арылы зейнетаылар тлеу жолымен азаматтарды леуметтік орау атынастары олданылды.

орланымдарды ынтыматасты негізіндегі жйесінен дербес орланымдар жйесіне тпелі кезе зейнеткерлерді ебек сіірген зейнетаыларын алу ытарын сатау ажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындаы жасы келген азаматтарды кбіні мемлекеттік емес зейнетаы жйесінде жеткілікті зейнетаылы жинатауды ммкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондытан зейнеткерлер боландара мемлекеттік зейнетаы орларынан алатын зейнетаылары млшеріні саталуын мемлекет кепілдендіреді. Зейнетаы реформасы басталаннан кейін зейнеткерлікке шыан азаматтарды мемлекеттік зейнетаылырыны млшері оларды мемлекеттік емес зейнетаы жйесінде ммкін болан атысуыны жылдар санына йлесімді трде ысартылады.

леуметтік сатандыруды азастанды моделіні мынадай негізгі ерекшеліктерін атап туге болады.

1. азастандаы леуметтік сатандыру жйесіне атысуды міндетті сипаты.

леуметтік аударымдарды леуметтік салы тлейтін жмыс берушілер мен зін-зі жмыспен амтыан тлалар тлейді.

Сонымен атар тленген леуметтік аударымдар сомасына тлеушілер леуметтік салы сомасын азайтатындытан леуметтік сатандыруды енгізу салы ауыртпалыын тсірмейді. Бл жадайда леуметтік салы аражаты масатты трде леуметтік ажеттіліктерге баытталады. Сонымен бірге леуметтік аударымдар міндетті сипат алатынын атап ткен жн. Бл ретте леуметтік атер туан жадайда леуметтік тлемдерді жйеге атысушылар, яни леуметтік аударымдар тленген тлалар ана алады жне леуметтік тлемдерді млшері тленген леуметтік аударымдар клеміне байланысты болады.

2. леуметтік сатандыруды азастанды моделіні келесі бір маызды ерекшелігі – Мемлекеттік леуметтік сатандыру орыны рылуы болып табылады.

ор леуметтік аударымдарды шоырландыра отырып акционерлік оам нысанындаы коммерциялы емес йым ретінде рылан.

орды акционерлік оам нысанында рылуы бірнеше масатты ала ойды.

Е бастысы заи тла мртебесіні болуы ора мемлекеттік бюджетке салма салмай леуметтік тлемдер бойынша міндеттемелерге жауаптылы жктейді. Бл ретте леуметтік аударымдарды леуметтік тлемдерге тленуі, орды ызметін баылау жне адаалау, оны ызметіні коммерциялы емес сипатын, жеке бухгалтерлік есепті жргізуін, инвестициялы ызметтердегі жне баса шектеулерді ескере отырып ордаы аражатты саталуын амтамасыз ету бойынша мемлекеттік кепілдіктер занамалы шаралар жйесі арылы жзеге асырылады.

Сонымен атар тиісінше аржылы жне баса есептеме орды акционерлік оам нысанында жмыс істеуі леуметтік тлемдер алушылар алдындаы кез келген міндеттемелерді ескермеуге ммкіндік бермейді.

Соы жадай сондай-а леуметтік сатандыруды отанды моделіні аржылы ерекшеліктерімен зара байланысты.

3. Резервтерді алыптастыру – леуметтік сатандыруды аржыландыру дісі.

лемдік тжірибеде леуметтік сатандыруды аржыландыруды екі негізгі дісі алыптасан.

Ынтыматасты аржыландыру («pay-as-you-go» немес «бірден тле» деген маынаны білдіреді) – бл жйеге тленетін аымдаы жарналар аымдаы жрдемаыны тлеу шін пайдаланылатын аржыландыру дісі.

олданыстаы жйені бастапы кезеіндегі жарна млшері жоары болмайды, одан рі леуметтік тлемдер алушылар саныны біртіндеп суі себебінен жарналар жылдам арынмен кбейеді. Сонымен бірге, алашы кезеде, сіресе, экономиканы ктеру кезеінде осы тсілмен аржыландырылатын леуметтік сатандыру «арзан» болып крінуі ммкін. за мерзімді леуметтік тлемдерді алушылар (мысалы, мгедектігі, асыраушысынан айрылуы бойынша жрдемаылар) саныны суіне арай экономикалы лдырау кезедерінде аымдаы жарналарды азаюы себебінен жне леуметтік тлемдер бойынша за мерзімді міндеттемелерді болуынан жйені аржылы тратылыына байланысты мселелер туындайды. Бл діс лемдік тжірибеде кеінен олданылады, біра жоарыда айтылан мселелер атар жреді.

Резервтік діс – бл аымдаы жарналардан активтер алыптастыру шін олданылатын аржыландыру дісі, бдан болашата алушылара леуметтік тлемдер тленеді.

Бл дісті ерекше сипаттарына жарналарды траты дегейін, жйені аржылы тратылыыны бзылу туекелділіктерін уаытында баалау ммкіндігін жатызуа болады.

Халыаралы тжірибелерге жасалан талдауларды ескере отырып, азастанны леуметтік сатандыру жйесін аржыландыруды моделін жасанда басымды резервтік діске берілді.

Мемлекеттік леуметтік сатандыру оры ызметіні тжірибесінде бл діс былайша жзеге асырылады:

Ебек ету абілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу бойынша орды алушыларды алдындаы міндеттемесі за мерзімді сипатта болады. Мысалы, ебек ету абілетінен айрылу жадайында тленетін леуметтік тлемдер алушы зейнеттік жаса толанша тленуі ммкін; з кезегінде асыраушысынан айрылу жадайында тленетін леуметтік тлемдер асырауында болан балалар кмелеттік жаса толанша тленеді, не олар оу орындарыны кндізгі блімінде (колледждерде, жоо-ларда) оуларын жаластыран жадайда сол оу орнын бітіргенше тленеді.

орды актуарлары алушыларды болаша леуметтік тлемдеріні келтірілген нын крсететін провизияларды есебін немі жргізіп отырады. орды аржылы тратылыыны жадайын сипаттайтын крсеткіш орды активтері мен провизияларыны айырмасы ретінде айындалатын ор резервіні млшері болып табылады. азастан Республикасы кіметіні 2006 жылы 11 маусымдаы № 654 аулысымен аржы жылыны басында есептелетін резервті е тменгі млшері ор провизиясыны 10 пайызынан кем емес дегейде айындалды. Бл крсеткіш зінше «оранды» білдіреді, яни оны маынасына арап орды аржылы тратылыы туралы саралауа болады. Егер резервті млшері рсат етілетін е тменгі млшерлерден тмен болса, бл жйеге аымдаы аударымдар есебінен леуметтік тлемдер алушыларды алдындаы орды міндеттемесін орындауа байланысты алда тран мселелер туралы алдын-ала (екі-ш жыл брын) берілген белгі болып табылады. Сондай-а орда, укілетті орган – азастан Республикасы Ебек жне халыты леуметтік орау министрлігінде, азастан Республикасыны кіметінде леуметтік аударымдар млшерлемесін арттыру, не уаытша аржылы кмек жне т.б. алдын алу шараларын абылдау шін уаыт жеткілікті болады.

4. леуметтік сатандыруды азастанды моделіні таы бір ерекшелігі міндетті леуметтік сатандыру жйесіні атысушылары арасындаы ызметтерді блу болып табылады.

азастан Республикасы Ебек жне халыты леуметтік орау министрлігіне орды ызметіне баылау жне адаалау жмыстары бекітілген.

ора – леуметтік аударымдарды шоырландыру, леуметтік тлемдерді аржы-ландыруа Зейнетаы тлеу жніндегі мемлекеттік орталыты (ЗТМО) тінішін уаытында орындау, леуметтік аударымдара, леуметтік тлемдерге мониторинг, лтты банк арылы инвестициялы ызмет бекітілген.

ЗТМО-а зейнетаы тлеу жніндегі мемлекеттік орталы – ЖК базасында леуметтік аударымдарды дербес есепке алу, жйедегі тлемдер трансферттері, ауданды блімшелер жйесі арылы леуметтік тлем алушылара тікелей ызмет крсету бекітілген. Бл жерде Ресей Федерациясыны леуметтік сатандыру оры (С) ызметінен айырмашылы бар, оларда леуметтік сатандыру жйесінен тленетін леуметтік тлемдерді жмыс берушілер тлейді де соан сйкес саты жарналарын азайтады, яни «есеп беру дісін» олданады. Сондай-а саты жарналарын жинау бойынша СЖ-а баылау ызметтері жмыс берушілерден блінген.

азастан Республикасында леуметтік аударымдарды уатылы жне толы тленуін баылау ызметтері аржы министрлігіні салы органдарына жктелген.

орды активтерін сенімді басару оларды аржылы ралдара инвестициялау жолымен азастан Республикасыны лтты банкінде жргізіледі.

азіргі уаытта орды жне леуметтік сатандыру жйесіні барлы атысушыларыны арасында азастан Республикасы азаматтарыны леуметтік оралу дегейін арттыру жне леуметтік жадайын жасарту масатында леуметтік сатандыру жйесіні барлы мшелерімен бірігіп жйені жетілдіруді жаа міндеттері тр.