Жалпы сипаттамасы мен сыныптамасы.

Мемлекет тарапынан экономикалы дерістерді реттеу кез келген оамды жйені, соны ішінде аржыны басаруды ажыраысыз элементі болып табылады.

Экономиканы реттеу детте екі нысанда – зін-зі реттеу жне мемлекеттік реттеу нысанында жргізіледі. Біріншісі оамды ндірісті трлі буындарында аржы базасын алыптастыруды шаруашылы жргізуші субъектілерді здері жасап, пайдаланатын дістерімен сипатталады. Екінші нысан оамды ндірісті даму дерісіне мемлекетті сан алуан экономикалы тетіктері, соны ішінде аржылы тталар арылы араласуын бейнелейді. Экономиканы мемлекеттік реттеуге аржы жйесіні барлы сфералары мен буындары атысады, оны стіне аржы жйесіні р буыны ыпалыны згешеліктері болады, айталы, лтты экономика ара атынастарыны (дайы ндірістік, салалы, ірлік жне т.б.) сан алуан трлері реттеледі.

Экономиканы мемлекеттік аржылы реттеу бл макроэкономикалы тепе-тедікке жне экономиканы жмыс істеуіні рбір натылы кезеінде оны демелі дамуына сер ету шін, сондай-а аржылы ресурстарды шебер пайдалануды кнделікті дерісін амтамасыз ету шін шаруашылы жргізуші субъектіге мемлекетті аржылы ыпал жасауыны нысандары мен дістерін масатты жне дйекті олдану дерісі ретінде сипатталады. Мндай реттеуді ажеттігі мемлекет тарапынан оамды ндірісті дамуын керек баытта тзетіп отыруды талап ететін ндірісті сипатымен аныталады.

Мына бастапы негіздемелер мемлекеттік аржылы реттеуді жзеге асыруды алышарттары болып табылады:

1. оам дамуыны объективті экономикалы задарыны рекетін есепке алу. аржылы реттеу дерісі аржылы саясатты субъективті трде белгіленген баыты жне оны шаруашылыты практикаа асыру механизмі бойынша тетіндіктен, экономикалы задар мен олара сйкес келетін экономикалы категорияларда бейнелеп крсетілген шаруашылы жргізуші субъектілерді мдделері нерлым толыыра ескерілсе, бл саясат пен механизмні шаралары солрлым шынайы рі практика талаптарына жауап беретін болады. Ал олай болмаан кнде натылы экономикалы мірде аржылы механизмні нысандары мен дістерін кшпен алу реакциясы пайда бола бастайды.

2. оамны барлы мшелеріні тпкі мдделерін білдіретін оам дамуыны ылыми негізделген стратегиялы бадарламасын зірлеу. Бадарлама мемлекет пен оны тменгі рылымдарыны нормативтік актілерін амтамасыз ететін ттас, за мерзімді баыт ретінде аныталады; ойда болмаан жадайлара байланысты тактикалы сипаттаы тзету жасалуы ммкін.

3. Кзарастарды білдіретін демократиялы жйені болуы жне халыты барлы жіктеріні, леуметтік, лтты топтарыны мдделерін еркін білдіруді ммкіндіктеріне арналан оларды демократиялы институттарыны болуы. Басарманы автократиялы нысаны шешімдерді волютаризмін, оларды оамны абылдамауын жне олардан айыруын, брмалама орындалуын, мемлекеттік рылымдар жмыстарыны тмен тиімділігін: игілікті сырт крінісі кезінде оам тоырауа шырайды, леуметтік-экономикалы мешеулікті жне азындауды тудырады.

4. Шаруашылы ызметте ылыты нормасы мен ережесінен шегіністі айын жне жедел сезінетін елде жасы жола ойылан занамалы жйені болуы. Сзді ке маынасында занамалы жйе сері оны занамада келісілген таза зады жауапкершілік шегінен шыып кететін нормалар, соны ішінде шешімді атару шін билік рылымдарыны жауапкершіліктері шін оамда «негелі климатты» алыптастыруа ммкіндік туызуы тиіс, яни басару сапасы, зырлылы жне басаруды бкіл иерархиялы рылымындаы тртіп йарылады. Бл аиданы 3 тарматаы тжырымдалан алышартты рекетінсіз жзеге асыру ммкін емес.

Аталан алышарттарды 3,4 тарматары жалпы азаматты оамны, яни оамны барлы мшелеріне арналан тіршілік рекеті шін те ммкіндіктер жасайтын, оларды мдделері мен луетін ескеретін, бірдей ыты оралуы мен жауапкершілігін амтамасыз ететін ркениетті оамды рылысты болуын крсетеді.

Нтижелікке, яни мемлекеттік аржылы реттеуді натылы орытындысына оны жзеге асыруды белгілі бір шарттары саталан кезде ол жетеді. Мндай шарттара мыналар жатады:

а) технологиялы айта блістер бойынша ндірістерді ммкін болатын лкен жинаталымын біртіндеп дамыта отырып, экономиканы рылымды жаынан айта ру;

) басаруды барлы дегейлерінде жне меншікті барлы нысандарында шаруашылы дерістер мен рылымдарды монополиясыздандыру;

б) рынокты бастамаа, коммерциялы ызметті, задаы ескертпелерден баса ызметті бірдей барлы трлеріне еркіндік беретін барлы шаруашылы жргізуші субъектілер меншігіні бкіл нысандарыны шынайы тедігін жасау негізінде бсекені, ксіпкерлікті дамыту;

в) жоарыда айтылан шарттардан туындайтын мемлекет шеберінде де, халыаралы кооперация мен ебек блінісіні артышылыынан шыатын ынтыматастыты дамыту жніндегі экономикалы одаа бірігетін бірнеше елдерді бірыай интеграциялы кеістігі шегінде де салалар, ндірістер, ауматар арасында ндірісті згермелі факторларыны (р трлі нысандаы капиталдарды, жмыс кшіні, технологияларды, апаратты, меншік ытарыны жне т.б.) еркін кедергісіз ауысу ммкіндігі.

аржылы реттеуді кмегімен мемлекет халыты тлем абілеттігіні сранымына, орлануды арынына, тауарлар мен ызметтерді ткізуге, елдер арасындаы тауарлар мен капиталдарды озалысына, макроэкономиканы салалы жне ауматы рылымына ыпал етеді.

Сонымен бірге аржылы тталарды кмегімен мынадай негізгі мселелер шешіледі:

материалды ндіріс сферасында жмылдырылатын аржылы ресурстарды жалпы дегейін реттеу;

ндірістік сферадаы монополиялы ызметті экономикалы шектеу;

ксіпорындарды, йымдарды сырты экономикалы ызметін реттеу, оларды ыты жне келісімшартты тртібін амтамасыз ету;

ксіпорындарда, йымдарда, фирмаларда ндірісті дамытуды материалды жаынан ынталандырып отыру;

ксіпорындарды, йымдарды, фирмаларды ашалай ресурстарын блуді ішкі ндірістік ара атынасын реттеу;

ел, ір, сала, ксіпорын, йым, фирма клемінде инвестициялы жне инновациялы дерістерді реттеп отыру. Сйтіп, ндірісті аржылы реттеу мен ынталандырып отыруды негізінде жалпы аланда елді экономикалы дамуыны рдісіне аржылы тталарды кмегімен ыпал жасалады.

детте реттеу дерісі объективті жне субъективті факторларды, экономиканы жмыс істеу шарттарыны р алуандыымен, р трлі категорияларды, оларды элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондытан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеу жйесін ажыратуды, трпаттара, трлерге, нысандара жне дістерге сыныптауды маызы зор.

Реттеуді екі трпаты бар: ол экономикалы (оны: аржылы, баалы, кредиттік,валюталы, ебекке аы тлеу бліктерімен) жне кімшілік реттеу.

аржылы реттеуді трлері салыты, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталы-аржылы, шаруашылы ішіндегі (фирма ішіндегі, ксіпорын, йым, корпорация шегіндегі жне т.б.) реттеуді амтиды.

Реттеу нысандары аталан трлерде аатын аржылы осалы категорияны тиісті трі шін сипатты, сондай-а барлыы шін орта дерістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік трде – аржыландыру (субвенциялар, субсидиялар, трансферттер), салыта – тура жне жанама салы салу, валюта-аржыда – сырты инвестициялау, сырты арыздар, сырты борыш. Блар – аржылы реттеуді негізгі нысандары. Мемлекеттік-кредиттік тріндегі нысандар сан алуан.

Орта нысан жоспарлау (болжау) болып табылады.

Реттеуді айрыша нысаны мемлекеттік сатып алу болып табылады.

Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік органдарды, мемлекеттік мекемелерді, сонымен бірге мемлекеттік ксіпорындарды, заи тлаларды жне олармен аффиландырылан заи тлаларды оларды арамаындаы ашаларды есебінен тауарларды, жмыстарды жне ызметтерді сатып алуы.

Мемлекеттік сатып алуды дерісі мыналарды кіріктіреді:

сатып алынатын тауарларды, жмыстарды жне ызметтерді номеклатурасы мен клемдерін алыптастыру;

жеткізушіні тадау, онымен мемлекеттік сатып алу туралы келісімшарт жасасу;

мемлекеттік сатып алу туралы келісімшартты атарылуы.

Мемлекеттік сатып алу дерісін реттеу мына аидаттара негізделеді:сатып алуа пайдаланатын ашаны отайлы рі тиімді жмсау; барлы луетті жеткізушілерге мемлекеттік сатып алу дерісіне атысу шін те ммкіндіктер беру; луетті жеткізушілер арасында ділетті бсеке; мемлекеттік сатып алу дерісіні жариялылыы

Сыныптауды е кп элементтері реттеу дістері болып табылады, олар сондай-а жекелеген нысандар шін (мысалы,салытардаы млшерлемелер дісі, арыздардаы жаырту) айрышалыты сияты болуы, немесе бірнеше нысандарда (мысалы, бюджеттерде жне шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы жоспарларында теестіру, бл нысандарда резервтер жасау дісі, р трлі нысандар мен трлер шін индекстеу дісі жне т.б.) олданылуы ммкін. дістер дербес амалдара, тсілдерге ажыратылады жне реттеу жйесіні нерлым жылжымалы, згермелі элементтері болып табылады. Мысалы, салы салуда – салытарды млшерлемелері, салы салу жніндегі жеілдіктер мен санкциялар, табыстарды, млікті, активтерді малмдамалау, авансты тлем жне басалары; бюджеттен аржыландыру кезінде – шыыстарды нормалау,аражаттарды пайызды аударымдары, бюджет тапшылыын аржыландыруды дістері,бюджет артыын пайдалану жне т.б.

Мемлекеттік кредиттерді дістері оулыты 17-тарауында баяндалан.

Мемлекеттік аржылы реттеу проблемасыны екінші жаы бюджеттен аржыландыруды пайдалану тиімділігіні дрежесі болып табылады.

Валюталы аржылы реттеудегі негізгі дістер мыналар болып табылады: валюта баамы, ашалай капитала пайызды млшерлемелер, халыаралы тлем аражаттары мен баалы ааздарды баамдары, валюталы туекелдерді сатандыруды сан алуан дістері.

Реттеуді ішкішаруашылыты трінде коммерциялы немесе шаруашылы есеп, аражаттарды нормалау дістері, аржылы орлара аударылатын аударымдарды нормативтері жне оларды пайдалану олданылады.Сонымен бірге экономика мемлекеттік аржылы ыпал жасауды брін тегіс амти алмайды. Ол, детте, лшеулі жне экономиканы реттеуді осымша нысандары мен дістерін ажет етеді.

Мемлекеттік сатып алуда мыналар дістер болып табылады: ашы конкурс,жабы конкурс,баалы сыныстарды, бір дереккзден, ашы тауар биржалары арылы срау салуын пайдалана отырып жеткізушіні тадау.

аржылы реттеу жйесіні элементтері – трлері, нысандары, дістері абылданан баытта экономиканы йлестірілген траты дамуын амтамасыз етуге жрдемдесуі тиіс. Рынок жадайларында реттеуді жанама дістеріне кп кіл блінеді.

Мемлекет шаруашылы дерістерді барлы атысушылары шін ызметті орта шарттарымен ережелерін, ызметті басым сфералары шін оларды преференциалдытарын (жеілдіктерін) белгілейді; бл салытар, оларды млшерлемелері, аражаттар аударымдарыны млшерлемелері, субвенциялар, жеілдіктер, тарифтер, тіркелген баалар, аша-кредиттік, валюталы, кедендік жне леуметтік реттеуді нормативтері. Ыпал жасауды осы негізгі индикаторларыны негізінде сраным мен сыным сйкестігіні сипатымен сынылатын реттеуді айталама, рынокты-бадарланан элементтері алыптасады: еркін баалар, кредиттер шін пайызды млшерлемелер, валюта баамы, трлі орларды алыптастыруды жне шаруашылы жргізуші субъектілерде оларды пайдалануды нормативтері.

Алайда реттеуді жанама элементтеріні іс-рекеті сіресе дамуды белгіленген курстан едуір намсыз ауытулары кезінде мемлекет тарапынан тура,директивалы дістермен толытырылуы ммкін.

олданылатын элементтер – реттеуіштер бірыай экономикалы механизмде крделі зара байланыста іс-рекет етеді (3.3 параграфты араыз); сондытан мемлекет аржылы, ашалай-кредиттік саясатты белгілей отырып, оамны экономикалы жадайы мен леуметтік жай-кйін мият ескеруі жне экономикалы-леуметтік мдделерге ыпал етуді белгілі бір трлерін, нысандарын жне дістерін тадау кезінде оамды дамуды стратегиялы жне оперативтік масаттарын дрыс анытауы тиіс.