Фискалды саясатты нсалары
аржылы реттеуді басты мазмны фискалды саясатты – бюджеттік (мемлекетті шыыстары) жне салыты саясатты жргізуді амтамасыз етуде затталады. Тікелей аржылы реттеуді дерісін жргізе отырып, лтты табыстара ксіпорындарды, ірлерді лесін кбейту немесе азайту арылы мемлекет оларды дамуын ктермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік аражаттара аса зерек ндірістік емес сфераны жай-кйі де осындай тртіппен реттеледі.
Мультипликаторларды іс-рекеттеріні жоарыда баяндалан ммкіндіктерін ескере отырып, экономикалы циклды сипатына арай дискредициялы фискалды саясатты нсалары тжырымдалады. лдырау кезінде мыналарды арастыратын ынталандырушы фискалды саясат жргізіледі:
1) мемлекет шыыстарыны кбеюі;
2) салытарды тмендеуі;
3) мемлекетті шыыстары артуыны лкен нтижесін ескере отырып фискалды саясатты бл баыттарыны йлесуі.
Арты сраныммен жне инфляциямен шарттасылан тежеушілік фискалды саясат кері баыттарды амтиды:
1) мемлекет шыыстарыны азаюы;
2) салытарды кбеюі;
3) бл баыттарды йлесуі.
Тежеушілік фискалды саясат бюджет артыына жетуге бадарлануы тиіс.
Дискредициялы емес фискалды саясат акцентті рынокты зін-зі реттеуге оя отырып, мемлекетті аржы дерістеріне аз араласуын йарады.
Дискредициялы емес фискалды саясат автоматты, яни кіріктерме тратандырыштарды (кіріктірме тратылы) механизмі негізінде іс-рекет етеді. Бл жадайда экономикалы циклді р трлі фазаларында салыты алынымдарды сомасы лтты німні млшеріне тепе-те трінде трленеді: рлеу кезінде сранымды шектей отырып, салы тсімдері седі жне автоматты трде экономикалы суді тежейді; лдырау кезінде, керісінше, лтты ндірісті азаюын жеілдете отырып, салыты тсімдер тмендейді. 20.2 сызбада мемлекетті шыыстары млшеріні (G сызыы) тратылы жадайы кезіндегі бл згерістер (Т сызыы) крсетілген.
Автоматты тратандырыштарды іс-рекетіні маызды ерекшелігі бюджет тапшылытары мен артыын реттеу болып табылады: бюджет тапшылыы рлеу фазасында ысарады, одан кейін жоалады жне бюджет артыы пайда болады, бл инфляцияны тежеуге жрдемдеседі, йткені лтты німні жоары дегейі инфляциямен жаласады; лдырау фазасында лдырауды жоюа ынталандыратын бюджет тапшылыы біртіндеп се бастайды.
Практикада тепе-тедік моделдерде аралан туелділіктер осымша факторларды серін бастан кешіреді:
1) фискалды саясатты абылданатын шараларыны уаыттылыы (уаытты кешеуілдеуі);
2) ыыстыру серіні іс-рекеті, бл аша рыногында пайызды млшерлемелерді суімен байланысты кімет шыыстарыны кбеюі кезінде жекеше инвестициялар элементтеріні ысаруында крінеді;
3) сранымды ынталандыру жиынты сыныма сер етеді, бл бааларды инфляциялы кбеюіне серін тигізеді жне жиынты шыыстарды кбею серін тмендетеді;
4) ашы экономикада лтты ндіріс жиынты шыыстарды элементі ретінде таза экспортты млшерін згертетін валюта баамдары згерістеріні ыпалын бастан кешіреді.
Сондытан ынталандырушы фискалды саясатты шаралары жоарыда айтылан факторларды іс-рекетінен лсіреуі ммкін. Сйтіп, кейнсшілдік тауарлар мен ызметтер крсетуге болатын сранымды экономиканы реттеуді негіз алаушы факторы ретінде бліп крсетеді: мемлекет жиынты сранымды ынталандыруа ммкіндік туызады, ресурстарды амтылу дегейіні артуына ыпал етеді, мемлекеттік сатып алуды клемін кеейтеді, кредитті нын реттейді. Кейнстік шаралар салытарды тмендетуді, шыыстарды кбейтуді, инвестицияларды ынталандыруды (пайызды млшерлемелерді тмендетуді кмегімен) йарады.
аржылы-экономикалы реттеуде фискалды жне монетарлы саясаттарды зара рекеттерін арастыру ажет.
Монетарлы саясат зге рамдас бліктерден баса лтты валюта баамына – тмен (арзан ашалар) жне жоары (ымбат ашалар) – ыпал жасау бойынша шаралар жргізуді кіріктіреді.
ндірісті лдырауы, жмыссызды жне ндірістік уаттарды жеткіліксіз пайдалану кезінде монетарлы кіметтерге арзан ашалар саясатына жргінуі керек. Арзан ашалар саясаты кредитті арзан жне жеіл олжетерлік етеді. Ашалай сынымды кбейту шін орталы банк белгілі бір рамдастырымда мынадай іс-рекеттерге кіріседі:
1) ашы рынокта банктер мен халытан мемлекеттік баалы ааздарды сатып алу;
2) резервтік норманы тмендету;
3) айта аржыландыру млшерлемесін (есептік млшерлемені) тмендету.
Нтижесінде коммерциялы банктер жйесіні арты резервтері кбейеді. Егер солай болса арты резервтер кредиттеу арылы коммерциялы банктерді ашалай сынымын кбейтуді негізі болып табылады, елде ашалай сынымны артуын ктуге болады. Ашалай сынымны кбеюі инвестицияларды суін жне тепе-теді Т-ні кбеюін тудыра отырып, пайызды млшерлемені тмендетеді. Т сетін шама инвестициялар сіміні жеке дрежесіне жне табыстар мультифликаторыны млшеріне байланысты болады.
Керісінше, егер ашалай сынымны кбеюі сраным инфляциясын тудырса, орталы банк ымбат ашалар саясатына иек артады. ымбат ашалар саясаты кредитке олжетерлікті азайтады жне оны шыындарын кбейтеді. Орталы банк біратар рамдастырымда мынадай іс-рекетке кіріседі.
1) ашы рынокта депозит мекемелері мен халыа мемлекеттік баалы ааздарды сату;
2) алдын ала жазып ойылатын резервтік норманы кбейту.
3) айта аржыландыру млшерлемесін (есептік млшерлемені) кбейту.
Мны салдарынан пайызды млшерлемені артуын тудыра отырып, ашалай сыным ысарады. Пайызды млшерлемені суі жиынты шыыстарды азайта отырып жне сраным инфляциясын шектей отырып, инвестицияларды ысартады.
Ашы экономика жадайларында бл себептік-салдарлы байланыстар мынадай тсіндірме алады.
лдырауды лсіретуге баытталан арзан ашалар саясаты ел ішінде пайызды млшерлемені азайтады. Бл елге аржылы капиталды аынын азайтады. Демек, шетелдік валюта рыноктарында оны нсыздануын тудыра отырып: шетелдік валютаны сатып алу шін лтты валюта кбірек ажет болады, лтты валютаа сраным тседі. Бл ел азаматтары шін шетел тауарларыны ымбат бола бастаанын жне керісінше, шетелдіктер шін отанды тауарларды арзан бола бастаанын білдіреді.
Нтижесінде импорт ысарады, ал экспорт лаяды, немесе таза экспорт жиынты шыыстар мен тепе-тенді Т кбейеді.
Пайыз млшерлемесі сетіндіктен (мемлекеттік бюджетті тапшылыы сетіндіктен жне салытар ысарады; мемлекеттік бюджет арыздар есебінен аржыландырылады; кімет тарапынан аржылы ресурстара сраным пайызды млшерлемені кбейтуді тудырады), Таза экспортты тмендететін ынталандырушы фискалды саясаттан айырмашылыы – тсіл кері баытта – млшерлемелерден бастай отырып, іс-рекет етеді.
Арзан ашалар саясаты экспортты кбеюі есебінен сауда балансын жасартады (тапшылыты тмендетеді). ымбат ашаларды кері нтижесі болады: импорт кбейеді, экспорт ысарады, сауда тапшылыы седі. Сондытан баламалы тадау туындайды: ел ішінде экономикалы тратылыа жету шін монетарлы саясатты пайдалану немесе халыаралы саудадаы тепе-тедіктер.
Теорияда тіркелген айырбас баамы сатып алу немесе зіні резервтерін сату арылы, сйтіп лтты валютаны бірдеме тіркелген баамын белгілей отырып, банк валюталар паритетіне (тепе-тедігіне) араласанда орталы банкті саясаты ретінде аныталады. Тиісінше, жзбелі айырбас баамы кезінде орталы банк бл дерістерге араласпайды. рине, таза трінде бл екі жай-кй жиі байалынбайды, біра жалпы оны кп не аз дрежесінде орталы банкті валюталы басыншылытар жасауына арай ел тіркелген немесе икемді айырбас баамын стайды деп саналады.
Микроэкономикалы моделдеу масаттары шін лтты валютаны тіркелген немесе жзбелі айырбас баамына ай экономикалы саясат – монетарлы немесе тіркелген саясат нтижелі (немесе нтижесіз) екендігі туралы тсінік беретін Манделла-Флеминг моделі олданылуы ммкін.
Моделді олдану шарттары мыналар болып табылады:
экономиканы ашытыы;
капиталды жмылыштыы, яни пайызды тмен млшерлемелері бар экономикалардан анарлым пайдалысына кете отырып, елден елге кедергісіз аыла алады;
экономика шаын болуы тиіс, яни елді жалпы лемдік экономикалы параметрлерге сер ететін ммкіндігі болмауы тиіс.
Тіркелген айырбас баамы кезінде монетарлы саясат абсолютті тиімсіз бола бастайды, ал фискалды саясат, керісінше, экономикалы крсеткіштерге тиімді сер етуі ммкін деген аида Манделла-Флеминг моделіні басты тйіні болып табылады. Жзбелі айырбас баамы кезінде крініс керісінше згереді: монетарлы саясат те тиімді бола бастайды, ал фискалды саясат олай болмайды. Баса сзбен, тіркелген баам кезінде ашалай сынымны параметрлерін алай болса солай згертуге болады, біра ндіріс пен сраныма бл сер етпейді. Баса жаынан, фискалды саясаттаы згерістер (мысалы, мемлекет шыыстарыны суі немесе салытарды тмендеуі) ндіріс клеміне, табыстара (бл жадайда, кбейту) жне баса ілеспе крсеткіштерге дл тікелей сер етеді.
Мемлекет шыыстарыны суін ысарту жне тіпті абсолюттік тлаланымдаы шыыстарды азайту инфляциялы дерістерге сер етпейді, тек экономикалы сімге ысым крсетуді тудырады. Оларды ысарту табыстара, андай бір дрежеде импортты азайтуа сер ететін болады. Алайда табыстарды азаюы елдегі экономикалы белсенділікке ысым крсететіндіктен, тиісінше, экономикаа банктерді кредиттік салымдары азая тседі, бл, з кезегінде, оларды шетелден арыз алуын азайтады. Бл тлем балансын теестіреді, яни валюта жылыстауыны азаюы импорт арылы банктерді шетелдік арыз алулары арылы валюта йылымын азайтумен темделетін болады. Бл жадаятта монетарлы биліктерден андай да бір іс-имылдар жасау талап етілмейді, яни ашалай сыным згеріссіз алады жне инфляция параметрлері де тиісінше, згеріссіз алады.
за мерзімді перспективада мндай саясат, едуір дрежеде экономикаа зіне-зі ызмет крсетуге мжбр ететіндіктен, ылыми-техникалы прогресс пен аламдану пайдаларынан елді салыстырмалы ошаулауа жеткізеді.