Экономикалы реттеу теорияларындаы аржы
аржылы реттеу теориялары экономикалы теориялы тжырымда-маларды, ылыми мектептер аымдарыны рамында дамыды. Ттас аланда
теориялы тсініктерді не оларды хронологиясы бойынша, не экономикалы жне аржылы ызметте мемлекетті атысу дрежесі бойынша, яни тиісті дерістерге оны араласуында арастыруа болады.
Реттеу тсімдері (сызбалары) – тоталитарлы жйелердегі кімшіл-міршілден демократиялы рамалардаы либералдыа дейін – оамны, мемлекетті, экономиканы жай-кйі мен міндеттеріне арай дістерді, нысандарды сына отырып, биліктерді, саясатшыларды іс-рекеттерін тсіндірді, атады, негіздеді, баыттады.
Экономика здіксіз згеріп отыратын жне дамушы материя болып табылатындытан, аржылы-экономикалы реттеуді барлы елдер мен рылымдар шін бірыай, мгі- баи берілген, олайлы моделі болуы ммкін емес. Реттеу теорияларыны, оларды трлендірілуіні сан алуандыы, натылы пайдалану шін жекелеген постулаттарды натылау ажеттігі осымен айындалады.
Тменде алдыны блімде баяндалан кейнстік теорияа осымша ретінде е белгілі теориялар аралып отыр.
«Неоклассикалы синтез» тжырымдамасында фискализмні кейнстік идеялары ашалай-кредит саясат арылы экономиканы реттеуді арастыратын неоклассиктерді тжырымдамасымен біріктірілді. Бл теория жатаушыларыны (П.Самуэльсонны, Дж. Хиксті) пікірлері бойынша сранымды реттеу мемлекетті шыыстары немесе салытары саласындаы згерістерді негізінде ана емес, сондай-а пайызды есептік млшерлемесіні шамасымен айла-шары жасаумен жне ашы рынокта тиісті операцияларды жргізумен де жзеге асырылуы тиіс.
лтты табыс суін зерделеуді кейнстік тсілдемесін бааларды, жалаыны, пайданы озалысын талдап жне толытырып, «неоклассикалы синтез» зерттеуді макроэкономикалы дістерін микроэкономикалы дістермен біріктіреді. Мемлекеттік монополиялы реттеуді жаа теориясында лтты німді блу мселелеріне, бдан жне халыа трансферттік жрдемаылар жйесін зірлеуге жне оны леуметтік функцияларымен байланысты мемлекет шыыстарыны суіне айрыша кіл блінген.
П. Самуэльсон «мемлекет шыыстарыны таза теориясыны» авторы болып табылады, бл теория XІX-XX . басында маржианалистік мектепті кілдері жасаан «мемлекеттік ызметтер» тжырымдамасын дамыту теориясы деп саналады. Ол айналыма «оамды тауар» терминін кіргізді. «Мемлекеттік ызметтер» теориясы экономиканы мемлекеттік жне жекеше секторлары арасында оамны аржылы ресурстарын блу туралы мселе ойды. Мемлекет пайдасыз немесе жекеше сектор шін пайдалыы тмен экономикалы жне леуметтік инфрарылымды аржыландыруы тиіс. «оамды тауарлар» саласындаы аржылы саясатты міндеті оларды сынымын реттеу болып табылады, ал араласуды негізгі масаты – мемлекет шыыстарыны отайлылыына жету.
Мемлекет араласуындаы отайлылыа жету болса тек оамды л-ауат дрежесі туралы жне оамны рбір мшесіні артышылы сферасы туралы кімет апаратыны болуы кезінде ана ммкін. Мндай сипаттаы апарат мемлекет шыыстарыны клемі мен рамын анытау шін олайлы болары екі талай.
Негізгі ерекшеліктерінде П. Самуэльсон зірленген «Мемлекет шыыстарыны таза теориясын» Р.Масгрейв дамытты. Ол «саяси шешімдер абылдауды дерісі» абтракттік моделін толытырды жне мемлекетті шыыстарын салыты механизммен йлестірді. «Шыыс-салыты мезанизм оамды ажеттіліктер шін белгілі бір ресурстар блуге жне осы уаытта бл ызметтерді нын здеріні ажеттіліктерін анааттандырылуын ажет ететін жеке-дара тлалара жктеуге керек». Сондытан оамды тауарлармен амтамасыз ету бюджет арылы жзеге асырылуы тиіс* деген пікірді айтты. Масгрейвті пікірінше оамды тауарлара оамны барлы мшелері бірдей мдделі, шындыында бл – арама-айшылы, йткені, мысалы, скери шыыстарды кбеюіне тек аса ірі монополиттер мдделі. Р.Масгрейвті теориясына сйкес, салы тлеушілер з еркімен зіне ауыртпалы салады. Р.Масгрейв фискалды шаралармен жне жмыспен толы амтылуа жету шін кімет жзеге асыруы тиіс шаралар арасындаы, сонымен, бірге жмыспен толы амтылуа жетудегі автоматты жне дискредициялы шаралар арасындаы айырмашылыты анытады.
* Galbraith J. Th New Industrial State. - Boston, 1967, p. 227.
Неолибералды баыт «аралас экономика» мен «жалпыа орта береке мемлекетіні» тжырымдамаларын біріктірді, бл тжырымдамаларды кілдері тиімді капиталистік ндіріс аидаттарын табыстарды блудегі ділдікпен штастырды. Олар шаруашылыты негізгі салалары жекеше сектора жататын болса, ал мемлекеттік меншікте экономикалы жне леуметтік инфрарылымдар шоырлананда «аралас» трпат экономикасы е тиімді экономика болуы тиіс деп санады. Бдан баса лтты табысты блуде мемлекеттік аржылар лкен рл атаруы тиіс, олар «табыстардаы теестіруге» ммкіндік туызуы тиіс.
Неолиберализм (Дж. Гэлбрейт) оамны жиынты сранымына мемлекет ыпалыны ажеттігі туралы кейнстік идеяны мойындайды, мемлекетті араласуын индустриялды жйені етене талабы ретінде арастырады. Бл теория ндіргіш кштерді дамуы шаруашылыта жоспарлы негізді енгізуді талап етеді деген орытындыа жаындап келеді. Сранымды реттеуде салы жйесіне маызды рл беріледі, салытар «циклдік саясата арсы» рал болып табылады. «Бл реттеу тек салытар жиынты оамды німні едуір блігін раанда ана елеулі болады»*.
Салытарды суін Дж. Гэлбрейт сранымды реттеу ралы ретінде шыыстарды аржыландыру ажеттігімен байланыстырады. Ол экономикалы сімні арындарын кп жаынан айындайтын классиктерді «адами капитала жмсалымдар» туралы тжырымдамасын дамытты. Неокейнсшілерден айырмашылыы, ол бюджет тапшылыыны ас дшпаны, йткені бл оны «балансталатын экономика» идеясымен йлеспейді. Ол инфляцияа да арсы, йткені ол кедейлікті асындырады. Дж. Гэлбрейт скери шыыстарды сатауды жатайды, йткені олар салыты табыстарды бір блігін жеп ояды. Ол капиталистер кірістеріні жоары дегейін салы жеілдіктерін жою жне салы задарындаы салы іліктерін жою арылы ысарту керек деп санайды.
Егер кейнсшілер нтижелі сранымды экономикалы тепе-тедікке жетуді басты ралы деп санаса, неоконсерваторлар сынымды санайды, егер кейнсшілер мемлекет аржысыны сферасын кеейтуді, жатаса, неоконсерваторлар оны ысартуды жатайды, егер, кейнсшілерді пікірінше мемлекет шыыстарын арыздар шыарымымен аржыландыруа болады десе, неоконсерваторлар мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарын баланстау міндетін ояды. «сыным экономикасыны» теориясы экономикалы сімні бастапы басталан жері ретінде адамдарды мінез-ылыын арастырады. Кейнстер айтан «нтижелі сраным» емес, аырыда ндіріс дамуын зіні ажеттіліктерімен жне ынтасымен адам айындайды. Неоконсерваторлар мемлекетке жне оны аржы жйесіне шаруашылыты рылымды айта ру жне ылыми-техникалы прогресті ынталандыру жнінде біратар міндеттер жктейді. Мемлекеттік реттеу дістемелерінде неоконсерваторлар ашалай-кредиттік айла-шарыа, яни айналыстаы аша массасыны су арындарын реттеуге баытталан монетарлы (ашалай) саясата басымды береді.
Монетаризм (америка экономисі М.Фридмен) аша айналысын экономикалы дерістерді реттеуді басты ралы деп мойындайды. Бл ретте рыноктар-бсекелесті болады жне макроэкономикалы тратылыты жоары дрежесін амтамасыз етеді деп болжанады. Экономиканы жмыс істеуіне мемлекетті араласуын азайту жнінде курс жргізіледі. Аша экономикалы дерістерді жанама реттеуді шешуші факторы ретінде аралады. Айырбасты тедеуіне салынан аидат пайдаланылады:
М х V = Р х Q
Тедеуді сол жа блігінде сатып алушыларды ндірілген игіліктерді клемін сатып алуа жмсалатын шыыстарды жалпы саны, ал о жаындаы блігінде бл клем сатушыларыны тсім-ашасы крсетілген.
Монетаризм аша жылдамдыы траты дегенге сйенеді (траты экономика шін бл ттас аланда шындыа сйкес келеді). Онда ндіріс клемін згерту арыны айналыстаы аша саныны згеру арынымен тура келеді жне егер мемлекет ндіріс клемін кбейткісі келсе, ол бан аша массасын тиісті млшерге кбейтумен жетеді.
Егер міндет инфляцияны жеіп шыуда (баалар дегейін тмендетуде), болса онда бан P=M x V : Q туелділігіне сйкес аша массасыны ажетті млшеріне азайту жолымен ол жетеді, егер ндіріс клемі траты болса, онда бааларды тмендету арыны аша сынымын азайтуа тгелдей байланысты болады.
Монетаристерді тратандыру бадарламалары мыналарды кіріктіреді:
1) бюджет тапшылыын ысарту (мемлекеттік инвестицияларды, леуметтік шыыстарды, субсидияларды секвестрлеу, мемлекеттік секторды
ызметтеріне бааларды арттыру, салытарды кбейту);
2) ттыну сранымын усыруа баытталан жалаыны суін шектеу;
3) шектеулі кредиттік-ашалай саясат, ашалай эмиссияа жне Орталы банктегі мемлекеттік арыздара лимиттер енгізу, банктік пайыз млшерлемесін кбейту;
4) бааа жне экспортты-импортты операцияа баылауды лсірету,
экономиканы экспортты секторына ресурстарды айта йылымын ктермелеу;
5) тлем балансын сауытыру шін лтты аша бірлігін девальвациялау*;
Біра бл шін мына шарттарды орындау ажет:
1) аша массасына бааларды жоары икемділігі;
2)лемдік бааларды озалысына ішкі бааларды жеткілікті икемділігі;
3) бааларды озалысына тауарларды ндіруді (сынуды) жоары икемділігі;
4) экономикалы ресурстарды едуір зара алмасушылыы (сынымны згергіштігімен байланысты).
* Musgrave R.A. Fiscal sistem. – Jale Universit Press, 1969, p10
Монетаризм теориясыны жатаушылары кейнсшілерді фискалды теориясы капиталистік экономиканы, сіресе аша айналысыны жайкйін нашарлатып жіберді деп санайды. Айналыстаы аша массасы бл крсеткіш згерісіні атам заманы рдісіне сйкес жыл сайын 3-5%- а суі тиіс, сондытан ашалай саясаттаы автоматизм экономиканы зін-зі реттеуіне ммкіндік туызады. М.Фридмен ашалай саясат іскерлік белсенділікті ыса уаытта лдырауынан сатап ала алмайды, ал оны баяу лдырауы тіпті пайдалы, йткені олар рентабелділігі тмен, бсекеге жарамайтын шаруашылытарды жоюа жеткізеді деп пайымдайды. М.Фридмен кейнсшілдер сынан «дл кйге келтіру» аржылы саясатын сынайды. Бл саясат конъюнктуралы жадайлара туелді болады жне циклді рбір фазасында згеріп отырады. Алайда кіметті іс-шаралары немі кешіктіріледі жне мысалы, дадарысты фазаа есептелген олар рлеу фазасында немесе, керісінше, жзеге асырылады. Ал бл дадарыстарды леуметтік-экономикалы салдарларын рдайым кшейтіп отырды, лтты табыс клеміндегі жне жмыспен амтылуды ауытуын, экономиканы «зін-зі реттеуін», «зін-зі кйге келтіруін» иындатты.
Неконсерваторларды «аз мемлекет жне кп рынок» раны мемлекетті араласуын тыртуды емес, біра мемлекет пен рынок арасында жаа шекараларды белгілеуді білдіреді.
Неоконсерватизм теоретиктері шаруашылыты капиталистік жйесін шамадан тыс мемлекет шыындарынан німсіз сипаттаы босатуды сынады. Практикада мемлекет шыыстарын ысарту аидаты леуметтік баптар есебінен жргізіледі, скери шыыстар болса жептуір айтарлытай болып алуда.
Мемлекеттік зейнетаылар мен жрдемаылар оама ірітіп-шірітетін рекет етендіктен неоконсерваторлар леуметтік шыыстарды жалпы дегейін ысарту ажет деп санайды. Неоконсерваторлар «тапшы аржыландыруды» кейнстік тжырымдамасын сынай отырып, «сауыты аржылар» аидатын сынады. Олар мемлекеттік бюджетті тапшылыын мемлекеттік борыштар мен инфляция суіні факторы ретінде арастырады жне бюджеттегі тепе-тесіздіктер инвестицияа жекеше ксіпкерлерді жинаашаларын ысартады, ал ашалай капитала сранымны артуы несиелік пайызды суін туызады деп санайды.
Стагфляцияны* жеу шін сыным экономикасыны жатаушылары сынан шаралар жарамды. Тжырымдаманы мнісі – ндіріс шыындарын
тмендету жніндегі аржылы жне ашалай саясат шараларыны кешені есебінен сыныма нысаналы ыпал ету, бл рынок субъектілеріні инфляциялы болжамдарын тмендетуге жеткізеді. сынымды ынталандыру
жніндегі шаралар мыналарды кіріктіреді:
* Девальвация – ашалай реформа дістеріні бірі, занамалы тртіппен елді ашалай лшеміні рамындаы ресми алтынды азайту немесе баса елдерді валюталарына атынасы бойынша оны баамын тмендету арылы жзеге асырылады; бір нрсені ндылыыны, маызыны жоалуы, нсыздану.
* Стагфляция – инфляциялы рдістерді бір мезгілде дамуы кезінде тоыраумен сипатталатын ел экономикасыны жай-кйі.
1) ндіріс шыындарына осылатын салытарды ысарту;
2) ебекке аы тлеуге жмсалатын шыындарды тежеу (ебек німділігіні су арынын оан аы тлеуді су арынынан озы жруі);
3) ндіріс ауымын арттыру жніндегі йымды-техникалы сипаттаы шаралар (жабдыты тиелімін, оны жмысыны ауысымдылыын арттыру, бос трып алуларды азайту, ндірісті ыратылыына жету);
4) ндірісті техникалы жаынан жетілдіру жніндегі инновациялы бадарламаларды енгізу.
ндірісті суі тепе-тедік сызбасындаы (20.2сызба) сыным сызыын оа жне тменге ауыстырады, бл лтты ндіріс клеміні кбеюін, бааларды дегейі мен инфляцияны тмендеуін білдіреді. Бл баытта задылыа сйкес Филлипс ауытымасы бойынша аныталандай тратандыруа жне инфляцияны тмендетуге жмыссыздыты суі есебінен жетуге болмайды.
«сыным экономикасыны» жаа постулаттарыны бірі экономикалы дерістерге мемлекетті араласуын азайту жне жекеше бастама мен ксіпкерлікті ынталандыру болып табылады. Бл ретте мемлекеттік аржылара айрыша рл беріледі, атап айтанда, салытарды ысарту, мемлекет шыыстарын ысарту, айналыстаы аша санын азайту арастырылады. Осы масатпен айналыстаы ашаны белгілі бір сімін белгілеу ажет, ол лтты табысты, жмыспен амтылуды, бааларды жне тлем балансы сальдосыны орташа суіне сай болуы тиіс. Бл монетаристік мектеп сыныстарына сйкес жзеге асырылады. сыным сранымды басып озуы тиіс. Жаа салыты теорияны авторлары (Р.Хол, Г.Талок, И.Броузон, М.Ротбот, Л.Лаффер) екі «кіл анааттанатын тйінді тжырымдады:
1) салы салуа жатпайтын ызмет сфераларына жекелеген индивидті ебек сііруге мтылысын кбейтеді.
2) салы ауыртпалыы жинаашаларды млшерлерін азайтады.
Сйтіп, «сыным экономикасы» теориясыны орытындылары экономикалы рлеуді реттеуді басты амалдарыны бірі салытарды азайту болып табылатындыын паш етіп крсетті.
«сыным экономикасыны» теориясы мселені шешуді – экономикаа мемлекетті араласуын азайтуды, инфляцияны бседетуді жне салытар мен мемлекет шыыстарын бірдей ысарту жолымен экономикалы сімні арындарын кбейтуді йарады.
Институционализм – оам мен экономика дамуын леуметтік-психологиялы трылардан тсіндіретін экономикалы ылымдаы жетекші баыттарды бірі.
Институционализмні пайда болуы, е алдымен, Т.Вебленні жмыстарымен байланысы, ол жмыстарында «институттар» ымын сынды, оларды шыуын зерттеді, институттарды даму жолдары мен нысандарын талдады. Институционализм экономиканы оны барлы негізгі рылымдары траты барлы леуметтік згерістерге шыраан тепе-тесіз жйе ретінде арайды. Бл теория бойынша экономикалы дамуды сипаты мен баытын рынок здігінен айындамайды, айта стемдік рып отыран экономикалы институттарды бкіл жйесі айындайды.
леуметтік бадарламалар, индикативтік жоспарлау жне мемлекеттік араласуды баса нысандары оамды дамуды ажетті элементтері ретінде аралады. Институционализмні кптеген идеялары біратар жетекші капиталистік елдерді экономикалы саясатына негіз ретінді алынды.
Институционалды зерттелімдер Дж. Гэлбрейтті. Г.Мюрдалды жне баса алымдарды жмыстарында 1960-1970жж. жаластырылды. Олар экономикалы жйелерді жмыс істеуіне жне азіргі леуметтік-экономикалы проблемалара тере талдау жргізді. Талдауды бастапы нктесі ретінде экономикалы жйені кейпін анытайтын йымды жне леуметтік-мдени нысандар тадалынды.
арастырылып отыран баытты жатаушылары оны деттегідей емес жне те ыса мерзімді жай-кй ретінде арастыра отырып, неоклассикалы теорияны аса маызды постулатын – экономиканы тепе-тедігіне мтылуын теріске шыарады. Жйені тепе-тедікке жаындауа ммкіндік туызатын факторларды сері жйеде згерістер дамуды шексіз дерісіні жай-кйін тудыратын анарлым уатты сырты жне ішкі кштермен жабылып бітеді. Сондай басты эндогендік механизм – жиынтыты себептілік.
Институционалды-эволюциялы талдауды ерекшеліктері экономикалы згерістерді отайлы нтижелерді амтамасыз етуіні ішкі рдістеріні болмайтынын крсетеді, сондытан мемлекеттік араласу о сер етуі ммкін.
Неоинституционализм классикалы емес теорияны жаласы жне дамуы ретінде 1950-1960 жылдарда пайда болды. Неоинституционализм институттар зерттелімінде зара тиімді айырбасты жасау жне пайдалану кзарасы трысынан – тымды тадау моделіні негізінде институттарды алыптасу дерісін талдай отырып, ресурстарды орналастыру тиімділігімен жне экономикалы дамумен байланысты аспектілерге ерекше кіл аударады. Неоинституционализм леуметтік жне саяси дерістерді адамны экономикалы ылыыны зінше тсінілуі ретінде арастырады. Адамдар арасындаы кез-келген атынастар бл жерде зара тиімді айырбасты зін арамай, клекесі арастырылады, ал мндай тсілді контрактты (келісімшартты) парадигма деп атайды. Институционалды теорияны бл баытын талдау сферасы те ке. Оан адамны дара ылыы, институттар мен йымдар, контракттар, меншік ыы, оамдаы мемлекетті рлі жне басалар кіреді.
азастанда шаруашылы жргізу мен басаруды аидатты жаа жйесіне кшу экономикадаы институционалды ортаа мемлекетті белсенді ыпалын йарады. азастанда болып жатан институционалды айта рулар формалды жне формалды емес институттарды «келісімсіздігімен» сипатталады.
азастанда реформалар жылдары рынок пен мемлекет арасында зара іс-рекетті жне функцияларды шектеуді тиімді механизмдері пайда болмады. Мемлекетік билік оамны стінде трмай немесе одан тыс болмай оама ызмет етуі тиіс. Реформаларды нтижелері институттарды, адаммен мемлекетті алай зара іс-рекет етуіне байланысы болады. Сонымен бірге мемлекеттік билікті ныайтуды азіргі жадайларында оны органдары йымдар шін нерлым олайлы институционалды ортаны руа наты жрдемдесуге ммкіндік алады.
азастанда рынокты реформаны тиімділігін амтамасыз ету шін трансакциялы шыындар жиынты шыындарды азайту дерісіне ие болатын жне ысартуа жеткізетін реформаны алыпты институционалды шеберлерге енгізу керек. «Мемлекеттік реттеуді кбірек – мемлекеттік реттеуді азыра» баламасын «реттеуді шыындары – пайдалары» тсілдемесіні негізінде экономикалы жазытыа аударан орынды. Бл тсілдеме реттеу бадарламаларыны шыындарын да, сондай-а осы бадарламалардан болатын луеттік пайдаларды да безбендеуді йарады. Институционалды тсілдемеге сйкес мемлекет – бл ерекше йым, оны, рынокты ортада жмыс істейтін кптеген йымдар сияты йымдарды млшерлерін жне демек, оларды шекарасын айындайтын басаруды трансакциялы шыындары туралы пайымдалуы ділеттілік.
Мемлекеттік реттеуді тиімділігі шаруашылы жргізу субъектілеріні шыындарын азайтуа оны кмектесуіне байланысты болуы тиіс. Мемлекеттік реттеу экономикалы агенттер шін кшті институционалды шеберлер жасауы жне олара лемдік рынока сйкес те бсекелестік жадайлар жасауы тиіс. Фирмаларды, сондай-а баса экономикалы субъектілерді тымды болжалдарды есепке алуы азастан Республикасыны экономикасын мемлекеттік реттеуді міндетті элемені болуы тиіс.
Орныты даму теориясы. Рынокты экономиканы жне аржыларды басаруа дстрлі теориялы тсілдемесін зерттеу азіргі крделі леуметтік-экономикалы дерістерді оайлатылан баян етуде, оайлатылан моделдерді, соны ішінде, аржылы механизмде де пайдалануда крініп білінетін екі негізгі баыт (неолибералды жне кейнстік) белгілі бір шектеулілікпен сипатталады. ХХ асырды аяында халыаралы экономикалы ынтыматастыты дерістері макро жне микроэкономикалыа рынокты дерістерді блуді дстрлі сызбасынан ажыратылатын дамуды зіні задылытары бар экономиканы аламды дегейін алыптастыруа жеткізді. лтты экономикаларды крделенуі ірлерді, лтты экономика салалары мен сфераларыны ндірістік атынастарыны жиынтыы ретіндегі мезодегей блінуіні объективтік дерісіне жеткізді. «Сраным-сынымны», валюталарды жзбелі баамдарыны, баыланатын инфляцияны, бюджет жне тлем балансы тапшылытарыны жне згедей састарды моделдері оперативтік жне тактикалы масаттарды шешу кезінде жарамды болады. Аталан моделдерді іске асыру циклдік, рылымды, жйелік, аржылы, валюталы дадарыс арылы те-мте айшылыты трде теді. Нтижесінде экономикалы сім арындары біршама тмен болады жне ТП-ні жетістіктерін кешенді пайдалануды, басаруды йымдастыру дегейіні луетін бейнелеп крсетпейді. Оны стіне дстрлі доктриналар экономиканы жне батыс теориялы нсамаларыны моделдері белсенді (біра оны стіне дйексіз жне былыан) аныталан ТМД елдеріні социумдары о нтижелерге жеткізбеді.
Сондытан ХХ асырды аяында жаа теория – орныты даму теориясы алыптасты, онда азіргі кездегі жадайлар трысынан аламды экономикалы жне аржылы дерістер тсіндіріледі, крделі шаруашылы жйелерді траты эволюциялы дамуы жнінде сыныстар жасалынады.
Орныты даму теориясында траты жмыс істейтін жйелерді – тменгі шаруашылы жргізуші субъектіден лтты экономика мен бірнеше елді экономикалы одаына дейінгі жйелерді дадарысты былыса алып келетін себептер айшыталады.
Бір жаынан, дадарысты былыстарды тере себептерін жне екінші жаынан, ндірісті лдырауына арсы іс-рекет ету механизмдерін анытау траты дадарыссыз дамуды негізгі аидаттарын айырып, ажыратады, оларды олдану келесіз факторларды серін айтарлытай тмендетуге жне тіпті экономикалы жадайды жалпы дниежзілік нашарлау кездерінде де экономикалы суді олдап отыруа ммкіндік береді.
Бл аидаттар, ысаша, мыналара жатады:
1. Кез келген ауымдаы крделі экономикалы жйелерді здігінен дамуыны мнін амтып крсететін эволюциялы аидаты. Бл осы теориядаы зекті аидат.
2. Экономикалы мдделерді йлестіру аидаты алыптасан тепе-тедікті трасыздандыратын сан алуан факторларды здіксіз зара іс-рекетіні крделі жадайларында зара іс-рекет ететін тараптар мдделеріні балансын сатауды ажет етеді.
3. Эволюциялы аидатыны логикалы дамуы мен оны натылау ретіндегі ртараптандыру аидаты «ртараптандыру» термині ке маынада экономикалы жйені рамды бліктеріні р алуан трлеріні, трпаттарыны жиынтыы, рылымды нысандарды р трлілігі, функциялы ртараптандыру ретінде пайдаланылады.
4.Экономикалы жйедегі оны дамуына арай иерархиялы саралау аидаты. Мезодегейді бліп крсетуді йарады.