Рынокты тепе-тедікке салытарды сері

Мемлекеттік аржылы реттеу тталарыны ішінде салытара аса маызды орын беріледі. Салыты реттеу ксіпорындар мен халыты экономикалы белсенділіктегі ынталыын амтамасыз етуге арналан. Салытарды кмегімен рентабелділікті дегейі мен ксіпорындарды арамаында алатын ашалай орланымдарды клемі реттеліп отырады. Бан жоарыда айтылан салы салудаы дістер арылы ол жетеді.

Салытар ыпалыны брын баяндалан салдарларына (12.1, 12.7, 12.15) осымша ретінде мынаны ескеру ажет.

Салытар саласындаы фискалды саясат оларды ыпал етуіні екі баытын арастырады: сраныма (кейнстік модел), сыныма (сыным теориясы).Бірінші жадайда салытар тмендеген кезде жиынты сраным артады, мны нтижесінде сраным сызыы АД₁ тепе-тедік жай-кйінен оа жоары АД₂ жадайына озалады (20.3 сызбаны араыз). Бл лтты німні клемін Q₂ млшеріне дейін жне бааларды дегейін P₂-ге дейін кбейтеді, яни инфляцияны арыны тездейді.

Екінші жадайда салытарды тмендеуі жиынты сынымды кбейтеді, йткені халыты табыстары мен жина ашалары, ал ксіпкерлерді ндірісті инвестициялауы седі.

Жмыскерлерді аз табыс салыы жалаыны кбейтіп, ебекке деген ынталандырмаларды кшейтеді, мны зі ндірісті лаюына жеткізеді, бл лтты німні суін, бааларды тмендеуін білдіреді. Нтижесінде жиынты сыным сызыы AS₁ жадайынан Q₃ дегейіне дейін лтты німні суін жне бааларды P₂-ден P₃-ке дейін тмендеуін білдіретін AS₂ жадайына оа тмен ауысады.

 

Екі баыттарды рекеті кезінде ндіріс клемі оданда кп – Q3-ке кбейеді, біра баалар P3-ке дейін седі.

Мнан баса «сыным экономикасы» теориясы салытарды аса тмен млшерлемелері салыты тсімдерді сомаларын ысартуа міндетті еместігін, керісінше, салы базасын кеейту–лтты ндіріс пен табысты кбеюі есебінен оны суіне жеткізетіндігін крсетеді.

Америка оымыстылары – «сыным экономикасыны» кілдері А.Лаффер жне басалары зірлеген салы салуды демелілігі мен бюджет кірістері арасындаы туелділік салытарды инвестициялы ызметке ыпал етуіні теориялы длелдемесі ызметін атарады.

Бл теорияа сйкес салы млшерлемелеріні белгілі бір шекке дейін суі салыты тсімдерді (кірістерді) суіне ммкіндік туызады, одан кейін су бседейді, сонан со бюджетті кірістері кенет лдырайды. Бдан экономиканы, е алдымен инвестициялы белсенділікті ынталандыруды міндетін салы ауыртпалыын тбегейлі жеілдетуді жолдарынан іздестіріп, шешу керек деген жалпы тйін жасалынан. Экономиканы озаушы кші, бл оымыстыларды пікірлері бойынша, – бл рынока баытталан экономикалы харекеттегі шаруашылы агенттеріні ынталылыы. Егер бл харекет олара пайдалы болса, онда дайы ндіріс интенсивті арындарда жзеге асыратын болады. «Егерде рынокты табысты жмыс істеуі аса жоары жне прогрессивті салытар трінде кшейіп отыран кемсітушілікпен атыысатын болса..., онда экономикалы белсенділік тмендейді».* Лафферді ойы бойынша, бюджетке салы трінде ксіпкерлер мен халыты табыстарыны бкіл сомасыны 30 %-ынан арты алуа болмайды. Егер табысты 40-45%-ы алынатын болса, онда бл жинаашаны, сонымен бірге экономиканы жекеше секторындаы инвестицияны да ысартады.

Америка алымдарыны пікірі бойынша, егер салытарды млшерлемесі белгілі бір, айтарлытай жоары дегейге жететін болса онда ндірісті лайтуа, ксіпкерлік бастамаа арналан ынталандырмалар ысарады, пайда азаяды жне, тиісінше, бюджетке салыты тсімдер тмендейді (20.4 сызбаны араыз).

 

Мндаы:

В – салыты база (німні рынокты шыарылымы, лтты ндірісті салы салынатын блігі);

D – бюджет кірістері;

Т – салы салуды прогрессивтігі (норма, %);

– салыты базаны икемділігі (нім ндіру).

 

Сйтіп, исы сызы салытар млшемелеріні шамасы мен оларды есебінен мемлекеттік бюджетке аражаттарды тсуі арасындаы зара байланысты бейнелеп крсетеді. Салыты млшерлемесі артан кезде мемлекетті кірістері салытар есебінен алашыда кбейеді. Егер салы млшерлемесі бір шекарадан – Т нктесінен асып кетсе, онда салыты тсімдерден тсетін кірістер азая бастайды. Жоары салытар ндірісті ынталандырмаларын тмендетеді жне оларды есебінен мемлекетті кірістерін азайтады жне керісінше. Салытарды тмендеуі мндай жадайда мемлекет аржысыны жай-кйін жасартады.

Лафферді исы сызыына сйкес салыты тсімдер тым жоары млшерлеме кезінде Т нктесінде жне тым тмен млшерлеме кезінде Т нктесінде бірдей болады. Біра егер Т' нктесінде салытарды млшерлемесі сранымды ынталандырмайтын болса, Т' нктесінде салытарды млшерлемесі ндірісті лайтуды жне лтты табысты кбейтуді ынталандыра отырып, жмыса, жина ашаа жне инвистициялара ынталандырмалар жасайды.

Лафферді графигі сан жаынан длме-дл тсіндірілмейтін белгілі бір шекке дейін (салы шкілін алыпты жне тиым салынатын айматарды кесіп тетін суретте «Т» символымен белгіленген) салы салу нормасыны артуы млшерлемелерді суіне арамастан экономикалы агенттерді ыыластандырыш уждерін шалмайтындытан ол бсе арынмен болсада бюджет кірістеріні сомасын кбейтетінін жобалап тсіндіреді. Салы салу нормасы скенімен нім шыару (жоары ауытыма) бір шама ысарады.

 

* Канто Е., Джейнс Д., Лаффер А. Основы экономики прдложения ( теория и доказательство). Нью- Йорк, 1983

 

нім шыарымы (жоары ауытымы) салы салу нормасыны скенімен салыстыранда азыры ысарады. Керісінше, бл шектен ары салы жйесіні экономикалы белсенділікті басатыны соншалы, салы базасы анарлы жоары демеде тарылады, демек, млшерлемелерді суіне арамастан, бюджетті кірістері ысарады.

Салытар ысаруыны, салы салуды шекті нормалары тмендеуіні экономикаа, салыты базаа те кшті – сипаты бойынша ш трлі – ынталандырушы нтижесі болуы ммкін:

1) рынока сынылатын (оларды «таза» табыстылыын арттыратын салыстырмалы бааларды згеруі нтижесінде) жне ндіріс клемін кеейтетін ебек пен капитал саныны кбеюінен салыты база седі;

2) рынокта пайдаланылып та отыран ебек пен капитал тмен салы салынатын сфералардан шаруашылы харекетіні жоары салы салынатын сфераларына ауысады (бл ретте сфералар бойынша капиталды блінісі жасарады жне нтижесінде экономиканы жалпы тиімділігі артады);

3) экономикалы агенттерді белгілі блігі «астыртын экономикадан» жариялы «таксалау» экономикалы ызметке шыа отырып, салытан жалтарынуды ысартады.

Бірге алынан осы ш нтиже шекті салы млшерлемелерін ысарту салыты тсімдерді шындыында алай кбейтетін арапайым логиканы крсетеді.*

Алайда салытарды сраныма ыпал етуі сыныма араанда тезірек болатынын есте стаан жн. ыса мерзімде салытарды тмендеуі дереу жиынты сранымны суіне жне бюджетке тсетін салыты тсімдерді азаюына жеткізеді. Ал сыным факторлары жина ашалар, инвестициялар, ебек ынталандырмалары – сыным факторлары рекетіні инерциялылыына байланысты сыныма салытарды ыпал етуіні за мерзімді сипаты болады.

Тауарлы салытар орта масаттара, яни оам игілігіне пайдаланылатын ндірушілер мен ттынушылар аражаттарыны бір блігін мемлекетке беру дерісіне ана озау салмайды. Олар сонымен бірге німні бір блігіні ндірілмеуімен пайда болатын оам тиімділігін ысырапа шыратады. Бл былыс арты салы ауыртпалыы деп аталады, млшері сызбадаы (12.6) АВС ш брышыны алаымен аныталады, бл ндіріс пен ттынуды оларды отайлы дегейінен тменірек тмендеуімен байланысты болатын оам ысырабын білдіреді.

Млшерлемелер шамасымен жне тиісінше, салыты алынымдармен байланысты болатын салыты реттеуді маызды аспекті ішкі оланымдарды «стай тру» жне шетелдік инвестицияларды тарту ммкіндігі болып табылады. Жоары салытар капиталдарды олданудан табыстара салытарды аз млшерлемелерімен салы салынуы ммкін болатын нерлым олайлы салыты климаты бар елдерге «капиталды безінуін» тудырады.

 

* сонда

Бл фактора сонымен бірге салы салу дегейі тмен немесе оны тіпті жотыы болатын «оффшорлы айматарды» болуы ммкіндік туызады. Баса жаынан, жоары салы млшерлемелері елге шетел капиталыны енуіне бгет жасайды, бл ішкі орланымдарды жеткіліксіздігі кезінде экономика дамуын тежейді. Сондытан салыты реттеу бл факторларды есепке алуа жне экономикалы арым-атынастардаы елдерді салыты шарттарын теестіруге жрдемдесуі тиіс.