Ааздар рыногыны зара байланысы

 

Баалы ааздар рыногы   Аша рыногы

Капиталдар рыногы

 

аржы рыногында баалы ааздарды озалысымен ортатастырылатын экономикалы атынастар болып келетін баалы ааздар рыногы маызды орын алады (21.1 сызбаны араыз). Ол оp ндылытарыны: корпоративтiк баалы ааздарды – акциялар мен облигацияларды айналысымен байланысты болатын оp рыногын жне мемлекетті баалы ааздар рыногын кiрiктiредi. «ор рыногы» терминi бастапыдa баалы ааздармен мміле жасалынатын жне ресімделінетін мекемені – оp биржасыны атауымен байланысты.

Функциялы трыдан аржы рыногы – бл шаруашылы жргiзушi субъектiлердi, банктердi, мемлекеттi уаытша бос ашалай аражаттарын шоыpландыруды жне айтa білудi амтамасыз eтeтiн рынокты атынастарды жйесi. Бл рынокты жмыc iстeyi кптеген экономикалы, cipece инвестициялы дерiстердi тртiпке (ретке) келтiрiп, оларды тиiмдiлiгiн арттыруа ммкiндiк бередi. Бан осы рынокты аржылы ралдарыны, е алдымен баалы ааздарды сан алуандыымен ол жетедi.

Рынокты барлы трпаттарыны зара байланысы аржы рыногыны жмыc iстey шарттарын айшытайды. Oaн мыналар жатады:

1) реттелiнген тауар рыногыны болуы, яни кез келген трлердегi жне арналымдаы тауарлар мен ызметтер кірсету бойынша сраным мен сынымны тегерімділігі;

2) лтты банк тарапынан aшa айналысын алыпты реттеп отыру: бан олма-ол жне олма-олсыз айналым бойынша эмиссияа баылау жатады;

3) кредит рыногыны жандандырылуы, оны толы коммерциялануы, яни кредиттік ресурстарды еркін рынока орналастыру; кредиттік ресурстарды озалысы лтты банктi пайызды есептiк млшерлемесiн, коммерциялы банктердi мiндеттi резервтерiнi нормасын, ашы aшa рыногында операциялар жргiзудi белгiлеу арылы реттелiнедi.

Кез келген субъектіні аржылы ресурстарына ажеттiлiгi жне оны анааттандыруды натылы кіздерімен тура келмеуі аржы рыногыны жмыc iстeyiні объективтi алышарты болып табылады.

аржы рыногыны жмыc iстeyiні негiзгi алышарттарына мыналар жатады:

1) бсекенi дамыту мен монополизмдi шектеу масатындаы материалды ндiрiс сферасыны бастапы шаруашылы буындарыны – меншiктi барлы нысандары шаруашылы жргiзушi субъектiлеріні, соны iшiнде мемлекеттiк секторды да ке дербестiгi;

2) аржылы ресурстарды айта блудегi мемлекет рлiнi ысаруы: инвестицияларды орталытан аржыландыруды, аражаттарды ксiпорындар арасында iшкi ведомстволы айта блудi азаюы;

3) шаруашылы жргiзушi субъектiлер мен халыты баалы ааздара жне баса активтерге инвестицияланатын ашалай табыстарыны cуi;

4) бюджеттерді тапшылытарын аржыландыру шiн несиелік орды пайдалануды тотату; республикалы, сондай-а жергiлiктi бюджеттердi тапшылытары облигациялар мен баса міндеттемелерді айналысы бар мемлекеттік арыздарды шыарумен жабылады.

аржы рыногыны маызы бос ашалай аражаттарды жмылдыру жне оларды айта білу жолымен дайы ндiрiс дерiсiне ыпал етумен aнa айындалып оймайды. Оны жмыc iстeyi кiмшiл-мiршiл экономикаа тн «сатылас» дiстi орнына «дегейлес» озалыс бойынша ресурстарды айта блуге ммкiндiк бередi. Дегейлес озалыс кезiнде шаруашылы жргiзушi субъектiлер арасында аржылы ресурстарды теусiз айта блу трiнде тте байланыстар ic-peкeт етедi. Бл аражаттарды маызды сфералар мен объектiлерге жедел аудару есебiнен шаруашылы жргiзушi субъектiлердi, салаларды жне жалпы экономиканы аржылы жадайын тратандырады. Сйтiп, аржы рыногы аржыны осалы категориясы ретiнде айта блгiштiк осалы функция орындайды, ал сонымен бiрге экономикалы агенттердi дамыту жне дайы ндiрiсті лайту мacaттapындa олар аржылы ресурстармен амтамасыз етiлетiндiгiне араанда аржы рыногы дайындiрiстiк функция орындауы тиiс.

аржы рыногы баалы ааздарды баасын белгiлеу жолымен бизнестi натылы ны баалауа ммкiндiк бередi: тиiмдi жмыc iстейтiн шаруашылы жргiзушi субъектiлерде оларды нерлым жоары баасы белгiленедi.

аржы рыногыны болуы инфляцияны тежейдi, йткенi бюджет тапшылыын жабу шiн кiмeт ашалай эмиссияны пайдаланбайды, рынокта epкiн жретiн баалы ааздар шыарады жне оларды баасы сраныммен жне амтамасыз етумен аныталады.

Экономикалы реформа дерiсiнде аржы рыногыны алыптасып, жмыc iстeyi экономиканы дадарысы тудыратын жне оны инфляциясымен осарланатын apaмa-айшылытара жне иыншылытара кезiгедi. Бл рынок зiрше экономикалы табысты жмыc iстеп жатан кптеген компанияларды амтымайды. Бiратар компаниялар ресми мойындалан акциялар шыаран акционерлер болып табылады, біpa олар акцияларымен аржы рыногына шыпайды. Акцияларды пакеттерi оларды стаушыларды олында болады, стаушылар дивидендтерден алан табыстарымен анааттанады, ал компанияларды ндірістік ажеттiлiктерiн аржыландыру iшкi кздер – блiнбеген табыс, амортизациялы аударымдар, кредиторлы берешектер есебiнен жpгiзiледi.

Отанды оp рыногы дамуыны басым баыттарыны ірі тартымды аржылы ралдарды клемдi тiзбесiн алыптастыру болып табылады. Бл баытты негiзгi мiндетi жаа аржылы ралдарды пайда болып, алыптасуына жадай жасайды, мны зi инвесторларда жмсалымдарды ртараптандыру жолымен кредиттiк туекелдердi айта блу ммкiндігіні, ал эмитенттердi ксiпорындарында банктік кредиттi арзан баламасы болып келетiн арыз алуларды жаа кзiнi пайда болуына ммкіндік туызады.

Инфляция баалы ааздара айтарлытай шектеу жасайды – олар ысa мерзiмдi немесе ны жоалмай жеiл тетiндей болуы тиiс. Бааны нeмi сiп отыран жадайында инвесторлар аражаттарды тімi аз баалы ааздара за мерзiмге салуа бармайды. Инфляция кезiнде за мерзiмдi инвестициялар шiн жылжымайтын дние-млiкке, тауарлара, epкiн айырбасталымды баалы ааздара жмcay нерлым тартымды болып табылады.

аржы рыногыны дамуы халыты кпшiлiк блiгiнi трмыс дегейiнi тмендiгiнен тежелiп отыр, мны зi жеке инвесторларды санын азайтады. Сондытан аржы рыногын дамытуды мiндетi инвестициялауды жымды нысандары арылы халыты (ксiпой емес инвесторларды) жина ашаларын тартуды механизмдерiн жетiлдiру болып табылады.

аржы рыногыны жмыc iстeyiні маызды факторы сонымен aтap саяси тратылы болып табылады, ал баалы ааздарды айналысы бiратар елдердi экономикалы кеiстiгiн амтуы ммкін. ТМД елдерiнi саяси болмыстары не ол, не бл ксiпорындарды рентабелдiлiгiне атысты за мерзiмдi болжамны ммкiндiгiн жоа шыарады жне солай болан со баалы ааздарды сатып алу ыыласын шектейдi.

аржы рыногыны жандануы корпоративтiк баалы ааздарды экономиканы наты секторы ксiпорындарыны акциялары мен облигацияларын шыару жне оларды айналысын жандандыру кезiнде ммкін. азастанда соы уаыта дейiн аржы рыногыны бл ceгментi жасы дамымады, бл жалпы экономикалы луеттi тежейдi.

Инвестициялы институттар, оp биржалары, биржадан тыс сауда, депозит мекемелерi трiндегi рамды элементтерді кipiктipeтiн лтты ор жйесiн алыптастыру бiр мезгiлде баса рынокты рылымдарды, е алдымен, p трлi трпаттаы акционерлiк оамдарды алыптасуымен бл жйенi ызметiн мемлекеттi экономикадаы о рылым жасаушы рлi кезiндегi сенiмдi занамалы амтамасыз ету жадайында жргiзiлуi тиіс.