Баалы ааздар рыногыны атысушылары
Баалы ааздар рыногыны атысушылары баалы ааздар эмитенттері, инвесторлар жне инвестициялы делдалдар болып табылады. Олар бл рынокты рылымын алыптастырады.
Эмитент деп эмиссиялы баалы ааздар шыаратын заи тланы, мемлекеттік органды немесе жергілікті кімшілік органды жне баалы ааздарды иеленушілерді алдында олар бойынша міндеттемелерді алып жретінді айтады.
Инвесторлар – з аражаттарын баалы ааздара салуды инвестицияны жзеге асыратын жеке немесе заи тлалар; инвесторлар рaмындa баалы ааздар портфелiн алыптастыру шiн здерi тapтан аржыны пайдаланушы субъектiлер болып табылатын институционалды инвесторлара – инвестициялы орлара, инвестициялы банктерге, мемлекеттiк емес зейнетаы орларына, сатандыру компанияларына жне ызметiнi сипатына арай айтарлытай ашалай аражаттар жинаталатын баса арнаулы арналым орларына маызды орын берiледi.
Мемлекет лтты банк немесе аржы министрлiгi арылы баалы ааздар рыногында инвестор ретiнде ic-имыл жасайды.
Баалы ааздар рыногыны инвестициялы делдалдары – баалы ааздарды бастапы эмиссиясы кезінде де, сондай-а оларды айта сату кезінде де эмитенттерден инвесторлара баалы ааздарды жылжытылуын амтамасыз ететін арнаулы йымдар – инвестициялы орлар, коммерциялы ор биржалары, брокерлік жне дилерлік кеселер, консалтингтік фирмалар, баалы ааздарды сатау, баалы ааздарды стаушыларды реестірін жргізу, баалы ааздармен жасалатын операциялар бойынша зара есеп-исаптар жніндегі арнаулы йымдар (депозитарийлар, кастодиумдар, клирингтер, туелсіз реестр стаушылар).
Баалы ааздар рыногыны ксiбu атысушылары – з ызметiн акционерлiк оамны йымды - ыты нысанында жзеге асыратын жне баалы ааздар рыногында лицензиясы бар заи тлалар. Баалы ааздар рыногыны ксiби кiлдерiне брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлер, андеррайтерлер жне басалар жатады.
Баалы ааздар рыногында кастодианды ызметтi задара жне шарта сйкес кастодианды ызмет пен сейфтiк операциялара лицензиялары бар банктер жзеге асырады. Кастодиана кастодианды ызмет крсету жнiндегi шарта сйкес клиент берген аша мен аржы ралдары бл ызметтi объектiлерi болып табылады.
Орталы депозuтарuй – негізгі функциясы депозитарийлік ызметті жзеге асыру болып табылатын мамандандырылан коммерциялы емес йым болып табылады жне акционерлiк оам нысанында рылады. Орталы депозитарийдi акциялары баалы ааздар рыногыны ксiпой атысушылары, сауда-саттыты йымдастырушылар жне халыаралы аржы йымдapы арасында орналастырылады. Баалы ааздар рыногыны баалы ааздарды натылы стаушылар болып табылатын ксiби атысушылары, сондай-a шетелдiк депозитарийлер мен кастодиандар орталы депозитарийдi депонентгерi болып табылады. Орталы депозитарий азастан Республикасы аумаында депозитарлы ызметгi жзеге асыратын бiрден-бiр йым болып табылады.
Андеррайтер – баалы ааздар рыногыны брокерлiк жне дилерлiк ызметтi жзеге асыруа лицензиясы бар жне эмитентке эмиссиялы баалы ааздарды шыару жне орналастыру жнiнде ызмет крсететін ксiби атысушы. Компанияларды басшылыымен бiрге андеррайтерлер жаа шыарылымды тipкeyгe зiрлiк жргiзедi жне баалы ааздар рыногында оларды жзеге асыру кезiнде эмитенттi мдделерiн бiлдiредi.
Сауда-саттыты йымдастырушы – оp биржасы жне биржадан тыс баалы ааздар рыногыны баа белгiлеу йымы. Бл йымыны акциялары баалы ааздар рыногыны ксiби атысушыларыны, баалы ааздар рыногыны ксiби атысушылары болып табылмайтын, бiра занамаа сйкес баалы ааздардан баса, зге аржы ралдарымен ммiлелердi жзеге асыруа ыы бар заи тлалар арасында орналастырылады. ор биржасыны рбiр акционерiнi зiне тиесiлi акцияларды санына apaмaстaн оны акционерлеріні жалпы жиналысында бiр анa дауысы болады.
Баалы ааздар рыногыны бiрсыпыра атысушыларын инвестициялы институттар, яни бл инвесторлармен делдалдар ретiнде болатын заи тлалар, соны iшiнде инвестициялы орлар, инвестициялы компаниялар, коммерциялы банктер, аржы брокерлерi, инвестициялы консультанттар райды.
аржы делдалдарыны сипатына арай баалы ааздар рыногыны ш моделі болады: банктiк емес, банктiк жне аралас. азастанда аралас модель пайдаланылады: баалы ааздар рыногында банктiк емес компаниялар да, банктер де делдалдар бола алады.
Баалы ааздар рыногында инвестициялы орлар згеше жадайда болады. Олар инвесторларды ашасын жмылдыру жне оларды оp атынан баалы ааздара, сондай-а банк шоттарына жне салымдара жмcay масатымен акциялар шыарады; сонымен бiрге мндай жмсаумен байланысты барлы туекелдiктер, бкiл табыстар мен зияндар осы ор иелерiнi (акционерлердi) есебiне жатызылады жне олар оp акцияларыны аымдаы баасын ізгерту есебiнен iскe асырылады. Инвестициялы оp тек акционерлiк оaм нысанында рылуы ммкін. Инвестициялы орлар оp тpiнe арай белгілі бір млшерлерде жарылы орларды алыптастырады.
Инвестициялы орды инвестициялы ызметі акционерлік инвестициялы орды тиісті лицензиясы болуы кезінде дербес немесе орды басарушы компаниясыны осы ор пайларыны акционерлері мен стаушыларыны табыстар алу жне инвестициялау кезінде туекелдерді тмендетуді амтамасыз ету масатымен активтерді инвестициялау болып табылады.
Инвестициялы оp ызметiн айындайын жат инвестициялы малмдама болып табылады. Ол инвестициялауды масаттарын, стратегиясын, баыттарын, инвестициялы оp ызметiнi баалы ааздар портфелiн ртараптандыруды нормаларын анытайды.
Акционерлермен зара атынастарына арай инвестициялы орлар зара орлар – занамамен белгіленген баа бойынша жне шарттарда ор акционерлерінен айналыса шыарылан акцияларды тлеп алуа міндетті ашы инвестицциялы орлар жне инвестициялы компаниялар – ор акционерлерінен айналыса шыарылан акцияларды тлеп алуа міндетті жабы инвестициялы орлар болып блінеді.
азастан Республикасында инвестициялы орларды мынадай трлері жмыс істейді:
1) акционерлік инвестициялы ор;
2) лестік (пай) инвестициялы ор.
Акционерлік инвестициялы ор – ызметіні айрыша трі занама жне оны инвестициялы малмдамасы талаптарына сйкес осы оамны акционерлері оны акцияларын тлемге салан ашаларды, сондай-а осындай инвестициялау нтижесінде алынан активтерді шоырландыру жне инвестициялау болып табылады.
лестік инвестициялы ор – лестерді стаушылара жалпы лестік меншік ыында жататын жне басарушы компанияны басаруында болатын, лестерді тлеуге арналан ашаларды, сондай-а оларды инвестициялау нтижесінде сатып алынан зге активтерді жиынтыы. Ол межелдемелік (интервалды) ашы, интервалды жне жабы нысандарында рылуы ммкін.
Трансферагенттік ызмет баалы ааздар рыногында клиенттер арасында жаттар мен апаратты абылдау жне беру масаттарында жзеге
асырылады. Трансферагенттер алан клиенттерге беру шін жне берілетін жаттарды тіркейді жне есеп жргізеді.
Жоары йымдастырылан аржы рыногыны дамуына баалы ааздар рыногыны ксіпой атысушыларыны –ассоцациялар мен бірлестіктер йымдары ммкіндік туызады.
Эмитенттердi арасында аржы рыногыны жмыc iстеуiнде анытаушы рлді акционерлік оамдар алады.
з ызметiн жзеге асыру шiн аражат тарту масатымен акциялар шыаратын заи тлa акционерлiк оaм деп танылады. оамны з акционерлерiнi млкiнен ошауланан млкi болады жне із мiндеттемелерi бойынша з млкi шегiнде жауап бередi. оамны барлы млкiнi aшалай баламасы орлар трiнде тiркеледi, сондытанда бл деріс орландыру (op жасау) деп, ал оны ашалай баламасын те лестерге немесе акциялара білу акционерлендipу деп аталады. Осы операциялар арылы жылжымайтын жне білiнбейтiн млiк икемдi жне блiнгiш млiкке айналады, бл оан жаа асиет бередi: млiк иесiзденген нысанда ткізілуі жне атысушыларды кез келген санына сатылуы ммкін. Ксiпорын – рылтайшылардан баса, тiкелей бл ндiрiске атысты жне атысы жо заи тлалар акцияларды иеленушiлерi бола алады. Акцияларды барлы саны бiрден рылтайшылар мен шаырылан акционерлер арасында бiрден блiнуi занамамен арастырылан.
Акционерлiк оамны жарысы оамны заи тлa ретiндегi ыты мртебесiн айындайтын жат болып табылады. оамны жарылы капиталыны е тменгi млшерi республикалы бюджет туралы азастан Республикасы заында белгiленген айлы есептiк крсеткiштi 50 мы еселенген млшерiнде болады. Акционерлiк оамны мip сруiнi нормасы млкiн жарылы капитал дегейiнен тмен етпей стayы болып табылады; ол борыштар бойынша барлы мiндеттемелердi атарады, салытар тлейдi жне есептеме жргізеді.
Акционерлiк оамды басаруды жоары органы акционерлердi жалпы жиналысы, басару органы – директорларды кеeci, атарушы орган – алалы орган немесе атауы оамны жарысында белгiленетiн атарушы орган ызметiн жеке-дара жзеге асыратын тлa болып табылады.
азастанда жаа зейнетаы жйесiн ндiрiп, оны дамуымен байланысты аржы рыногыны жаа институционалды атысушылары да жинатаушы зейнетаы орлары (мемлекеттiк жне мемлекеттiк емес) мен зейнетаы активтерiн басаруды жзеге асыратын йым алыптасты. Олар зейнетаы жарналары трiнде айтарлытай ашалай ресурстарды шоырландырады жне мемлекеттi, корпорацияларды, банктердi, баса аржы-кредит мекемелерiнi баалы ааздарын сатып алу жолымен оларды айта бледi. Экономиканы наты секторын аржыландыруда оларды рлi корпоративтік баалы ааздарды эмиссиясын кеейту дрежесiне арай артатын болады.
Мемлекеттік реттеу органдары бір инвесторды немесе оларды бір тобы сатып алатын баалы ааздарды лесі туралы хабарламаны талап етуі немесе Баа жне монополияа арсы саясат жніндегі мемлекеттік комитетпен акционерлік оамдаы дауыстарды лесіне сер ететін занамамен белгіленген дегейден асып тсуі кезінде баалы ааздар бойынша ммілелерде келісімді талап ету ммкін.
Елiмiздi аржы рыногында орныа бастаан атынастарды реттеудi жне адаалау тиiмдiлiгiн арттыруды бiрттас жйесiн йымдастыpy ажеттiгiне байланысты азастан Республикасы Президентiнi «азастан Республикасыны аржы рыногын мемлекеттiк реттеудi бiрыай жйесiн йымдастыpy мселелерi» туралы жарлыы (2002 жылы 17 мамыр № 872) абылданды. Осы жарлыа сйкес Ебек жне халыты леуметтiк орay министрлiгiнi Жинатаушы зейнетаы орларыны ызметiн реттеу жнiндегi комитетiнi функциялары мен кiлеттiктерi лтты банкке берiлдi.
Елiмiздi есептiк тлем балансын нерлым тиiмдi алыптастыру, нерлым прмендi валюталы реттеу мен баылаy жргiзу шiн лтты банктi жаа блiмшелерi – тлем балансы мен валюталы реттеу департаментiн жне лтты банк басшылыыны ызметiн амтамасыз ету жнiндегi басарма рылан. аржы рыногыны орнытылыын жне оны ызметiн реттеп отыруды жасарту масатымен аржы рыноктары мен йымдapын реттеу жне адаалау жнiндегi агенттiк рылан.
азастан Республикасындаы аржылы ызметтi мемлекеттiк реттеу мен адаалауды бiрттас жйесiне кезе-кеземен кшу амтамасыз етілуі тиіс.
аржы рыногыны жмыc iстeyi мемлекеттiк реттеудi талап етедi. азастанда мндай функцияларды жзеге асырушы укiлеттi орган лтты банктi pамындаы Баалы ааздар жнiндегi департамент болып табылады. Ол эмитенттер ызметiнe талаптар мен стандарттарды белгiлейдi, эмиссияларды анытамалытарын жне баалы ааздар шыару туралы шешiмдерiн тiркейдi, эмиссиялар бойынша барлы шарттар мен мiндеттемелердi эмитенттердi сaтaуынa баылауды жзеге асырады, баалы ааздар рыногыны ксiпой атысушыларыны ызметiн лицензиялайды, бл рыноктаы инвесторларды ытарын амтамасыз етеді жне т.с.с. Реттеушілік рекеттерді сондай-а аржы министрлігі, лтты банк жне аржы рыногы мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау агенттігі де орындайды.
Баалы ааздар рыногыны зiн-зi реттейтiн йымы – баалы ааздар рыногында з ызметiнi бiрыай ережелерi мен cтaндapттapын белгiлеу масатымен ауымдасты (ода) нысанында баалы ааздар рыногыны ксiпой атысушылары ран заи тла. Оны негiзгi мiндетi зiн-зi реттейтiн йым мшелерiнi жне оларды клиенттерiнi ытары мен мдделерiн opay, сондай-a азастан Республикасыны баалы ааздар рыногында ксiптік ызметтi жзеге асыруды бiрыай жадайларын жасауды амтамасыз ету болып табылады.
аржы секторы – бл ызмет саласы, сондытанда аржы институттары з беттерiнше, оны стінe здерi шiн емес, з ызмет крушiлерiнi сpанымдарын анааттандыру шiн жмыc iстейдi.
азастан Республикасыны аржы рыногын дамытуда Алматы аласыны ірлік аржы орталыы (АО) лкен рл атарады, ол аржы орталыыны атысушылары мен мдделі тлаларды зара атынасын реттейтін ерекше ыты режімді білдіреді. азіргі кезеде АО азастанны ор рыногын ныайтуа салматы лесін осып отыран отанды аржы рыногыны стратегиялы рылымдарыны бірі болып табылады.
аржы орталыын руды масаттары баалы ааздар рыногын дамыту, оны халыаралы капитал рыноктарымен ыпалдасуын амтамасыз ету, азастан Республикасыны экономикасына инвестициялар тарту, азастанды капиталды шетелдік баалы ааздар рыногына шыуы болып табылады.
аржы орталыы:
1) азастанды жне шетелдік атысушыларды тедігі;
2) капиталды азастан Республикасыны валюта занамасына сйкес озалуы аидаттарымен жмыс істейді;
аржы орталыыны ызметін реттеу жніндегі укілетті орган (Алматы аласыны ірлік аржы орталыыны ызметін реттеу жніндегі агенттік (АО РА) – аржы орталыыны жмыс істеуін мемлекеттік реттеуді жзеге асыратын мемлекеттік орган. Агенттікті белсенді трде атсалысуымен Исламды аржыны дамыту ауымдастыы тіркелді. Аталан ауымдастыты ызметі азастанда Исламды аржыландыру рыноын алыптастыру баытында іске асырылады. БА, Кувейт, Бахрейн, Катар, Туркия, Сауд Арабиясы мен Малайзия елдеріні инвестициялы банктері мен орларынан тратын леуетті исламды инвесторлар базасы алыптастырылды.
Халыаралы кеес траты жмыс істейтін консультативтік-кеесші орган болып табылады жне укілетті органны ( АІО РА) жанынан рылады.
Брокерлік жне (немесе) дилерлік ызметті жзеге асыратын жне заи тланы мемлекеттік тіркеу (айта тіркеу) туралы укілетті орган берген кулігі, баалы ааздар рыногында жмыс істеуіне арналан, аржы рыногы мен аржы йымдарын реттеу жне адалау жініндегі укілетті мемлекеттік орган ( А) берген лицензиясы бар баалы ааздар рыногыны ксіпой атысушылары аржы орталыыны атысушылары болып табылады жне олар аржылы ралдармен аржы орталыыны арнаулы сауда алаында ана ммілелер жасауа ылы.
Заи тланы Алматы аласыны аумаында траты жмыс істейтін органыны болуы баалы ааздар рыногына ксіпой атысушы-заи тланы укілетті органны мемлекеттік тіркеуіні міндетті шарты болып табылады.
ор биржасыны Алматы аласыны аумаында жмыс істейтін жне АО РА белгілеген сауда алаы аржы орталыыны атысушылары аржылы ралдармен сауда-саттыты жзеге асыратын аржы орталыыны арнаулы сауда алаы болып табылады. азірге уаытта азастан ор рыногыны негізгі алаы – KASE мен АО арнайы сауда алаыны бірігу дерісі аяталды.
Сауда-сатыты йымдастырушыны аржы орталыыны арнауы сауда алаына атысты абылданатын ережесі АО РА-мен жне аржы рыноктары мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау жніндегі укілетті мемлекеттік органмен келісуге тиіс.
аржы орталыыны атысушыларын салыты баылау азастан Республикасы салы занамасына сйкес жзеге асырылады.
Мыналар Алматы аласыны ірлік аржы орталыына атысушы-заи тлалар сынатын, крсетуден тсетін табыс оларды жиынты жылды кірісінен алып тастауа жататын аржылы ызметтер болып табылады: з клиентіні есебінен жне мддесінде (брокер ретінде) аржылы ралдармен жасалатын ммілелерді жзеге асыру, номиналды стау, андеррайтер ызметтері, апаратты, талдамалы жне консультациялы ызметтер, баалы ааздар бойынша белгілеуді немі жариялау жне стап тру жніндегі ызметтер.
Ор биржасы
оp биржасы, зандара сйкес зге йымдap баалы ааздармен сауда-саттыты йымдaстыpaды.
ор биржасы – акционерлiк оамны йымды-ыты нысанында рылан, осы сауда-саттыты йымдастырушыны сауда жйесiн пайдалана отырып, оларды тiкелей жргiзу арылы сауда-саттыты йымды жне техникалы жаынан амтамасыз етудi жзеге асыратын заи тла жне акционерлiк оам нысанындаы зiн-зi реттейтiн коммерциялы емес йым. ор биржасыны ызметі зiн-зi теу аидатына негiзделедi жне оны ызметiнен тскен кipicтep биржаны материалды-техникалы дамытуа пайдаланылады.
ор биржасы – баалы ааздармен сауда-сатты жасалатын йымдастырылан мбебап аржы рыногы.
Неліктен екені беймлім, кп адамдар ор биржасы баалы ааздар сатады деп санайды. Іс жзінде биржа онда сатылатын баалы ааздара иелік етпейді. ор биржасыны зі ешнрсе сатпайды жне сатып алмайды, эмитенттер (компаниялар) мен инвесторлар (жеке жне заи тлалар) брокерлер деп аталатын зіні агенттері арылы баалы ааздарды сатады жне сатып алады, бл брокерлер з клиенттеріні тапсыруы бойынша р трлі эмитенттерді акциялары мен облигацияларын сатады жне сатып алады.
азастанда биржа ісі 1993 жылы 30 желтосанда аза банкіаралы валюта биржасын тіркеуден бастап дами бастады. Баалы ааздармен алашы сауда-саттытар биржада 1995 жылы 14 арашада болды. азастан ор биржасы (КАSE) атауын ол 1996 жылды суірінде алды. Биржада мынадай секторлар жмыс істейді: шетелдік валюталар рыногы, мемлекеттік, соны ішінде азастан Республикасыны халыаралы баалы ааздар рыногы, акциялар(мемлекеттік емес) жне корпоративтік облигациялар рыногы, деривативтер рыногы.
ор биржасы:
1) сауда жйелерiн пайдалану жне олдау;
2) оp биржасыны тiзiмiне баалы ааздарды енгiзуге жорамалданып отыран немесе енгiзiлген эмитенттерге, сондай-а оp биржасында айналыса жiберiлетiн (жiберiлген) баалы ааздар мен згеде аржылы ралдара талап ою;
3) оp биржасында айналыса жiберiлген баалы ааздармен жне зге аржылы ралдармен ммiле жасау масатында сауда жйесiне кipyгe з мшелерiне ммкiндiк беру, осы аржылы ралдар бойынша траты сауда-сатты йымдaстыpy жне ткiзу, аржылы ралдармен ммiлелер бойынша есеп айырысуды йымдaстыpy жне жзеге асыру, не осындай есеп айырысуды жзеге асыру шiн ажет апаратты зiрлеу;
4) з мшелерiне йымды, консультациялы, апаратты жне зге ызметтер крсету;
5) баалы ааздар рыногы жне зге аржылы ралдар мселелерi бойынша талдамалы зерттеулер жргiзу;
6) банк занамасында белгiленген тртiппен банктік операцияларды жекелеген трлерiн жзеге асыру жне ор биржасыны iшкi жaттapындa кзделген зге функцияларды жзеге асырады.
ор биржасы – бл бірінші кезекте баалы ааздар сатушысы мен оларды сатып алушыны бірін-бірі табатын алаы. Делдалдар ретіндегі биржа мшелері арылы баалы ааздарды сатып алу-сату ммілелері жасалады. Негізінде сраным мен сынымны ара атынасы жататын баалы ааздара баа белгілейтін механизм барлы ор биржалары шін жалпы сипаттама болып табылады.
KASE – мбебап аржы рыногы, оны шартты трде трт негізгі сектора блуге болады: шетелдік валюталар рыногы, мемлекеттік баалы ааздар, соны ішінде азастан Республикасыны халыаралы баалы ааздар рыногы, акциялар жне корпоративтік облигациялар рыногы, деривативтер рыногы.
ор биржасы баалы ааздарды айталама рыногыны йымдастырушысы болып табылады. Биржадан тыс рынок, деттегiдей, тек баалы ааздарды жаа шыарылымдарын амтиды. Онда кбiнесе облигациялар орналастырылады. Биржада, керiсiнше, баалы ааздарды eскi шыарылымдарыны, негiзiнен акционерлiк оамдарды акцияларыны баамы белгiленедi. Занамамен оp биржаларыны е тмен жарылы капиталы белгiленедi. ор биржасы инвестициялы институттар ретiнде ызметпен айналыспайды, бiра меншiктi акциялар шыара алады жне сата алады, бл оны мшелерi болуа ы бередi.
Баалы ааздар рыногыны ксiпой атысушылары жне задара сйкес баалы ааздардан баса зге аржылы ралдармен зге ммiлелердi жзеге асыру ыы бар зге заи тлалар оp биржаларыны мшелерi болып табылады. ор биржасында баалы ааздар рыногыны ксiпой атысушыларыны кемiнде он мшесi болуы тиiс. ор биржасыны мшелерi ммiлелердi жасау осы мшелер шiн оp биржасыны ережелерiнде жол берiлетiн аржылы ралдарды трлерi бойынша сауда-саттыа атысуа ылы. Оларды тапсырмасы бойынша баалы ааздарды тікелей сатып алу-сатуды брокер мен дилерлер жзеге асырады.
ор биржасы занамаа сйкес тiркелiнедi жне баалы ааздармен биржалы ызмет жргiзуге Баалы ааздар жнiндегi лтты комиссиясында лицензия алады.
ор биржасында операцияларды тек оны мшелері жзеге асырады. Оларды тапсыруымен баалы ааздарды тікелей сатып алуды-сатуды брокерлер мен дилерлер жзеге асырады.
Мысалы, брокер – баалы ааздар рыногыны клиенттi тапсырмасы бойынша, соны есебiнен жне мдделерiн кздеп, эмиссиялы бaалы ааздармен жне згеде аржы ралдарымен ммiлелер жасайтын ксiби атысушы. Ал з клиенттерiнi баалы ааздарымен жасалатын операциялар есебiн арнаулы шоттарда жргiзедi. Брокер клиенттердi баалы ааздарыны наты стаушысы ретiнде болуы ммкін.
Баалы ааздармен операцияларды сондай-а мндай ызметке лицензиялары бар дербес рылымды блімшелер ретіндегі тауар жне валюта биржаларыны ор блімдері де жзеге алады.
згедей биржаларды ор биржасы мен ор блімдері занамалы тртіппен бекітілген аида, Биржаны жарысы, баалы ааздармен ммілелер жасауды ішкі ережелері негізінде іс-рекет етеді.
Биржа делдалдарыны рлін биржа мшелері болып табылатын йымдар: баалы ааздар рыногыны ксіпой атысушылары, баалы ааздардан баса, згедей аржылы ралдармен ммілелерді жзеге асыруа ыы бар заи тлалар орындайды. азастанды занаманы талаптарына сай келетін шетелдік заи тлалар биржа мшелері бола алады.
Биржадаы мшелік – биржа мшесі сауда-саттыа олармен атысу ыы болатын аржылы ралдара арай бірнеше саната блінеді. Бір йымны биржада бірнеше санаттар бойынша мшелігі болуы ммкін. Санаттара блініс былай крінеді:
1) «Р» – биржаны ресми тізіміне кіріктірілген мемлекеттік емес эмиссиялы (соны ішінде шетелдік) баалы ааздармен, сондай-а халыаралы аржы йымдарыны баалы ааздарымен жне биржада айналыса жіберілген шетелдік мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздармен сауда-саттыа атысу ыы;
2) «Н» – «Листингтік емес баалы ааздар» секторында айналыса жіберілген мемлекеттік емес эмиссиялы баалы ааздармен, сонымен бірге жекешелендірелетін ксіпорындар акцияларыны мемлекеттік пакеттерімен;
3) «К» – биржада айналыста жрген азастан Республикасыны мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздарымен, соны ішінде жергілікті атарушы органдарды баалы ааздарымен;
4) «С» – биржада айналыста жрген мерзімдік контракттармен;
5) «В» – шетелдік валюталармен.
KASE-дегі сауда-саттыа ондаы белгіленген талаптара, сондай-а аржы рыногы мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау жніндегі азастан Республикасыны агенттігі болып табылатын реттеуші органны талаптарына сай келетін баалы ааздар ана жіберіледі.
ор биржасы аржы рыногы мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау жнiндегi агенттiкпен келiсе отырып, саудaа баалы ааздара – листингке рсат ету ережелерiн, сондай-а оларды – делистингтi саудадан шыарып тастау ережелерiн белгiлейдi.
ажетті талаптара жауап беретін баалы ааздарды іріктеуді биржаны листингтік комиссиясы орындайды. Бл –биржаны рылымынан тыс блімше. Баалы ааздара ойылатын талаптарды анытайтын нормативтік жат листингтік ережелер болып табылады. Оларды олдану нтижесінде шешілетін негізгі мселе – листингтік іріктеу рсімінен ткен компаниялар ызметіні ашытыын жне оларды аржылы жай-кйін амтамасыз ету.
Клирингтік комиссия ор ммілелеріні атысушылары арасында есеп-исаптарды йымдастыру нысанындаы сауда-саттытан кейінгі операциялармен айналысады, сонымен бірге тауарды жаа иеленушілерге жеткізуді йымдастырады. Трелік комиссиясы ор биржасыны атарушы органы болып табылады жне ммілелер атысушыларыны арасында пайда болатын ыа сйкестілігі мен операцияны задылыына атысты дауларды шешумен айналысады.
Сауда-саттытара атысуа жіберлетін зге тлалар тек байаушылар (адаалаушылар) рлінде бола алады.
ор биржасындаы сауда-саттытарды негізі – биржаны сауда жйесі, ол тиісті й-жайларды, рал-жабдыты, бадарламалы-техникалы ралдарды, сондай-а кмегімен баалы ааздармен ммілелер жасасылатын ішкі жаттар мен рсімдерді жиынтыы болып табылады. Сауда-саттытарды атысушылары биржа залындаы з орнынан тікелей жне «интернеттрейдинг» жйесі бойынша ашытытан ол жеткізу режімінде жмыс істей алады. Биржада сауда-саттытар кнде жргізіледі. Баалы аазды жне шетелдік валютаны рбір трі шін зіндік регламент аныталан.
Сауда-саттытарды ткізуді негізгі дісі здіксіз ыайласпа аукционды діс болып табылады, бл діс кезінде алдын ала тінімдер беруге ммкіндік болады. Бл діспен биржаны ресми тізіміне кіріктірілген акцияларды сатуа жне сатып алуа тінімдер бааларыны тоайласу немесе блтартпау, сондай-а сатуа жне сатып алуа алдын ала ыайласпа тінімдерде крсетілген бааларды тоайласу немесе блтартпау мезеті айындалады.
2008 жылы азастан ор биржасыны сауда айналымыны рылымында ммілелерді едуір блігі (61,9%) «репо» операцияларына, 33,7% – шетелдік валютамен операциялара, 2,2% – мемлекеттік баалы ааздармен операциялара тиді; корпоративтік баалы ааздармен операциялара небрі 2,2%, соны ішінде акциялармен операциялара 1,1% жне корпоративтік облигациялармен операциялара 1,1% тиді.
Репо операциясы сауда жйесінде екі діспен жзеге асырылуы ммкін:
1) «тура» діспен – тура ммілелер жасасу дісімен жргізілетін сауда-саттытарда;
2) «автоматты» діспен – автоматты репо рыногында здіксіз ыайласпа аукционды діспен жргізілетін сауда-саттытарда.
«Автоматты» діспен жзеге асырылатын репо операциялары сауда жйесінде жекелеген аржылы ралдар (инструменттер) ретінде пайдаланылады.
«Тура» діспен жзеге асырылатын репо операцияларыны предметтері ретінде пайдаланылатын баалы ааздарды биржада айналыса жіберілген баалы ааздар ішінен осы операциялар атысушылары зінше анытайды.
«Автоматты» діспен жзеге асырылатын репо операцияларыны предметтері ретінде пайдаланылатын баалы ааздарды репо сатушылары биржаны ішкі жатына сйкес анытайды.
Мміле орытындысы биржаны сауда жйесінде тіркелінеді жне тиісті биржалы куліктермен ресімделеді. Биржалы кулік – бл баалы ааздар сатып алу-сату ммілесін жасасу фактін жне осы ммілені биржаны есепке алуын растайтын басты жат.
ор биржасында операцияларды тек оны мшелері жзеге асырады. Оларды тапсырмасымен тікелей баалы ааздарды сату-сатып алуды брокерлер мен дилерлер жзеге асырады.
Биржаны басаруды жоары органы акционерлерді жалпы жиналысы болып табылады, жиналыстар арасындаы зілісте биржалы кеес жмыс істейді.
Биржа мшелері, баалы ааздар эмитенттері, трейдерлер биржалы сауда-саттытарды атысушылары бола алады.
Бuржадан тыс баалы ааздар рыногыны баа белгiлеу йымы акционерлiк оамны йымды-ыты нысанында рылан, осы сауда-саттыты йымдастырушы клиенттердi арасында баа белгiлеу арылы айырбастау жйесiн пайдалану мен олдау арылы сауда-саттыты йымды жне техникалы амтамасыз етудi жзеге асыратын заи тла. Бл йымны негiзгi масаты оны клиенттерi apacындaы баалы ааздара баа белгiлеуді алмасу жйесiн йымдастыру болып табылады. Баалы ааздар рыногыны ксiби атысушылары aнa баа белгiлейтiн йымны клиенттерi бола алады.
Баалы ааздармен сауда-сатты, деттегідей, акцияларды стандартты сандарымен аныталан лоталармен жреді. Бір лоттаы оларды кдуілгі саны – жз дана. Жеткізілім мен тлемні мезгілдері, деттегідей, бір-ш кнді райды.
Биржаны басаруды жоары органы акционерлерді жалпы жиналысы болып табылады, жиналыстар арасындаы зілісте биржалы кеес жмыс істейді. Биржаны атарушы органы дирекция болып табылады.
Сауда-саттыты йымдастырушыны табысы оны негiзгi ызметiнен алатын аражат есебiнен рылады. Сауда-саттыты йымдастырушы мынадай жaдайларда:
1) сауда-сатыты йымдастыушыны мшелiгiне кipгeнi шiн;
2) сауда-саттыты йымдастырушыны млкiн пайдалананы шiн;
3) баалы ааздар листингi шiн жне оларды сауда-саттыты йымдастырушысыны тiзiмiнде боланы шiн;
4) ммiлелердi тipкey жне ресiмдеу шiн;
5) апаратты ызмет кpceткeнi шiн жне зге де жадайларда ашалай жарналар мен алымдар алады.
Биржаны табыстары оны зiнi функцияларын жзеге асырумен, оны ызметiн лайтумен жне жетiлдiрумен байланысты шыыстарды жабуа баытталады.
Биржаны негіз алаушы аидаты баалы ааздар рыногыны тімділігін амтамасыз ету.
op биржасы баалы ааздар рыногыны субъектiне келтiрiлген залалдарды орнын толтырады жне oaн з жарысын, биржалы сауда ережелерiн бзан немесе коммерциялы пияны жария еткен жадайда занамaа сйкес жауап бередi.
азастанды ор рыногы шін «азастанны баалы ааздарыны рыногы» журналы сынан RCBK индексі есептеп шыарылады. Бл индекс азастанды ор биржасыны ресми тізіміне кіріктірілген эмитенттер акцияларыны орташа бір шамасы болып келеді. рбір акцияны салмаы рынокты капиталдану лесіне жне осы натылы акцияны саудалы лесіне сйкес аныталады. Сйтіп, RCBK индексіні пайызды згеруі рыноктаы бааларды орташа пайызды згеруін крсетеді. Сонымен бірге егер андай бір акция бойынша бір апта бойы ммілелер болмаса, ол автоматты трде индексті есептеуге арналан тізімнен бл акция бойынша кезекті мміле тіркелгенге дейін шыып алады.