Жне оны даму баыттары

Рынокты атынастара кшу зара байланыста жне лемдік экономикамен бсекелестікте дамитын ашы трпаттаы экономикамен бірге дние жзіні кптеген елдерімен халыаралы экономикалы байланысты кеейтуді ажет етеді.

ызметті сырты экономикалы сферасы мемлекетті, оны жеке жне заи тлаларыны сас шетелдік атысушылармен жне халыаралы аржы-кредит институттарымен сауда, кредиттік, салыты, инвестициялы, борышты, есеп-исапты, саты, трансферттік жне зге операциялар кезінде атысуымен байланысты атынастарды ке шеберін амтиды. Басаша айтанда, бл – валюталы есеп-исап жйесі ортатастыратын резиденттерді бейрезиденттермен, елді экономикалы агенттеріні «шінші дниемен» (лтты шоттар жйесіні тсіндірмесі бойынша) атынастары. Бл атынастарда жне сырты экономикалы байланыстар жйесінде аржы лкен рл атарады. Ол шаруашылы жргізуді экономикалы ралы ретінде азастанны лемдік экономикаа ыпалдасуын жзеге асыру шін пайдаланылады. Халыаралы экономикалы байланыстар сферасында алыптасып отыран аржылы механизм азастан Республикасыны халыаралы ынтыматастыы саласында мемлекетті аржылы саясатын іске асыруды ралы болып табылады (22.1 сызбаны араыз).

Іс-имыл жасауды айрыша нысаны ретіндегі сырты экономикалы ызметті аржысы згеше белгілерге ие. Ол тек лтты валютада ана емес, сондай-а шетелдік валютада да алыптасатын ресурстарда наты трде крінеді. Блгіштік атынастарды міндетті субъектілері шетел мемлекеті, халыаралы йым, фирма жне басалары арылы шетелдік ріптестер болып табылады. аржылы атынастар лтты экономикаларды шекарасынан шыып кетеді жне халыаралы ыпалдасты дерісті дамуы мен тередей тсуіне жрдемдесе отырып, оны жзеге асырады.

Халыаралы байланыстарды дамытуда аржыны рлі ш баыт бойынша крінеді:

 

22.1 сызба. Сырты экономикалы ызметті сыныптамасы

 

 

аржы кздерін іздестіру жне халыаралы ынтыматастыты р трлі баыттарын аржыландыру шін ажетті аржылы ресурстарды жмылдыру;

халыаралы ыпалдасты дерістерді реттеу;

халыаралы атынастарды рбір трін жне бл атынастарды тікелей атысушыларын ынталандыру;

Дамуды азіргі кезеінде сырты экономикалы байланыстара мыналар жатады:

1) сырты сауда – тауарларды, ызметтерді, жмыстарды, апаратты, интеллектуалды ызмет нтижелерін халыаралы айырбастау саласындаы ксіптік ызмет;

2) шетелдік инвестициялау: капиталды жмсау, бірлескен ксіпкерлік, соны ішінде заи тлаларды млкіне акциялар жне баса баалы ааздар арылы лестік атысу, концессиялар – елді аумаында шаруашылы жне зге ызметті жзеге асыру шін мемлекет меншігіндегі табиат ресурстарын, р трлі объектілерді пайдалануа млік ытарын алу, меншікті жалдау;

3) халыаралы аржы-кредит йымдарына атысуы; сырты экономикалы ызметті бл нысанымен шетелдік кредиттер мен арыздарды беруге байланысты жне халыаралы аржы жне баса йымдара жарналар тленеді;

4) ылым, техника, мдениет, туризм, спорт салаларындаы ынтыматасты;

5) шет елдерде елшіліктерді, консулдытарды жне баса ызметкерлерді стау жніндегі есеп- айырысымдарын жргізу.

Дамыан елдерді экономикасында сырты экономикалы ызметті маызды рамды блігі шетелде нерксіптік, азаматты, клік жне зге объектілерді трызу немесе салу болып табылады; алайда ызметті бл трін аржылы жне материалды-техникалы ресурстарды формалды мойындалан жетіспеушілігінен азастан олданбайды. Осымен бір уаытта экономиканы «клекелі» секторы шетке «капиталды жылыстауы» болып табылатын шетелдік активтерге: шетел банктеріндегі депозиттерге, баалы ааздара капитал салу нысанындаы сырты инвестициялауды, жылжымайтын млік сатып алуды жне т.б.

Арнаулы (еркін) экономикалы айматарды – айрыша ыты жне экономикалы режімі бар арнайы білінген ауматарды алыптастыру ызметті ерекше трі болып табылады, олар айматы жеделдетілген леуметтік-экономикалы дамыту шін шет елдік капиталды, прогрессивті шетелдік технологиялар мен басару тжірибесін тарту масатымен рылады.

Аталан сырты экономикалы байланыстарды дамыту республиканы шетелдермен валюталы-аржылы, есеп-исапты жне кредиттік атынастарды негізіне ойылан (22.1 сызбаны араыз)

Сырты сауда экспорт пен импортты кіріктіреді. ндірісті азіргі алыптасып отыран рлымына байланысты азастан экспортыны едуір лесі зірше шикізата, тсті металдара, материалдара, отына, астыа жне шала фабрикаттара тиіп отыр.

Сонымен бірге азіргі кезде экспортты тауар рлымына байланысты азастан экспортыны едуір лесі минералды німдерге жне электр уатына – 70%-а дейіні тиеді, оны стіне мнай мен газ конденсатыны лес салмаы 60%-ды, химия жне онымен байланысты нерксіп салаларыны німдері 2,4%ды райды. Металлургия нерксібіні німі 17,1%, азы-тлік тауарлары мен оларды ндіруге арналан шикізат 2,4%-ды алады. Агронерксіп кешеніні негізгі баптары мата талшыы, асты жне былары шикізаты болып алуда. Машиналар мен рал-жабды, клік ралдары экспортты жеткізілімні небрі 2%-ын райды.

2020 Стратегиялы жоспара сйкес 2020 жыла арай экспортты жалпы клемінде шикізатты емес экспортты лесі 27-ден 45%-а дейін лаюы тиіс.

аржылы практикада «экспортты бюджеттік тиімділігі» – валюталы тсім-аша мен шыындарды (нім ндіруге жмсалынан шыындарды, ішкі баалардаы оны ны жне осымша шыыстар – клік, жкті ауыстырып тиеу, порттарда, стансаларда сатау шыындарыны) арасалмаы ымы олданылады. Валюталы тсім-аша лтты банкті баамымен тегеге айта саналады. Экспортты тиімділігі оны рылымын жетілдіруді арттыру, яни машина жасау німін, ызметті ебекті жне ылымды кп ажетсінетін трлерін кбейту жолымен ммкін болады.

Импортта негізгі баптар машиналар, рал-жабды, ттыну арналымыны тауарлары болып табылады. Машиналарды, рал-жабдыты, клік ралдырыны, приборларды лес салмаы 46,6%-ды, металдар жне олардан жасалынан бйымдар – 13,3%, минералды німдер, электр уатын оса – 13,1%, химия жне онымен байланысты нерксіп салаларыны німдері – 10,6%, азы-тлік тауарлары – 6%-ды райды.

 

22.1 сызба

 

Экспорт бойынша азастанны азіргі ріптестері (жеткізілімдерді азаюы ретімен) Италия, Швейцария, Ресей, ытай, Франция болып табылады; за уаыт (2004 жыла дейін) азастанды экспортты негізгі ттынушыларыны ішінде оффшорлы ауматар – Бермуд жне Виргиндаралдары есептеліп келді. Импорт бойынша Ресей, ытай, Германия, Украина, АШ, Италия, Жапония ріптестер болып табылады.

Макроэкономикалы теорияа сйкес экспортты импорттан асып (таза экспорт) таза лтты нім клеміне (20.2 параграфты араыз) оны мультипликациялануы (кбеюі) серіне байланысты лтты экономиканы дамытуды олайлы факторы деп есептеледі. Сонымен бірге бл асып тсу елді тлем балансыны (ондаы сауда балансыны едуір арасалмаы жадайында) о айырмасын тудыруы ммкін. Жалпы валюталы аражаттарды экспортты тсімдері есебінен елді импорты аржыланады. ыса мерзімді жоспарда импортты экспорттан асып тсуі олайсыз фактор болып табылмайды, йткені отанды ттынушылар ажетті тауарларды, сіресе оларды меншікті рыноктаы тапшылыы кезінде кп алады. Алайда за мерзімде бл былыс тлем балансыны пассивін теестіру шін пайдаланылатын ресми валюталы резервтерді сарылуына рындыруы ммкін. Тлем баланстарыны орныты жне за тапшылытары экономиканы крделі айта руды, сауда тосауылдары мен баса шектеулерді ажет етеді, лтты валютаны нсыздануына, елді сырты берешегіні кбеюіне сотырады.

Экспортты операцияларды жргізуде азастан Республикасыны негізгі ріптестері ТМД елдері – 15%, баса елдер 85% болып табылады, импортты операцияларда ТМД елдері 47%, баса елдер 53%-ды алады.

Сырты экономикалы ызметті маызды аспектісі – шетел инвесторларыны атысуы жне республика экономикасын тратандыру шін шетел кредиттерін тарту. Бл аражаттар лтты шаруашылыты рылымын жетілдіруді басым міндеттерін шешу, рынокты ттыну тауарларымен молайту жне экспортты луетті кеейту шін нысаналы рі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сырты кредиттерді амтамасыз ету шін алтын-валюталы резервтер жасалан, олар сонымен бірге лтты валютаны да амтамасыз етеді. Кредиттерді амтамасыз етуді баса нысаны экспортты тауарларды босалы орлары болып табылады.

Шетелдік капитал елге кредит,дамуа ресми кмек, инвестициялар сияты ш р трлі нысанда тседі. Алашы екі нысан туралы оулыты 17-ші тарауында баяндалан болатын.

Инвестицияларды екі трі болады: тура жне портфелдік. Тура инвестициялар дегеніміз шетелдік капиталды оны егесіні з туекелдігімен пайда алу шін баса елді экономикасына жмсауы. Портфелдік инвестициялар – аражаттарды жалан капитала – баса елді заи жне жеке тлалары шыаратын баалы ааздара жмсау.

Шетелдік инвестицияларды тарту шін ажетті жадайларды амтамасыз ету талап етіледі:

шетелдік инвесторларды ызметімен жмыс істеу ыына рсат берумен, ел ішінде жріп-трумен, кедендік жне шекаралы баылаудан тумен, рсатнама берумен жне т.б. байланысты кімшілік рсімдерді ышамдау.

елді лтты мдделері шін ызмет трлеріндегі басымды салы жеілдіктерін жне баса жеілдіктерді беру (жеілдетілген млшерлемелер, инвестициялара немесе кредиттерге салыты шегерімдер, жеілдетілген баждар, жеделдетілген амортизация (телім) жне басалары);

жерді, жылжымайтын дние-млікті пайдалану ыын амтасасыз ету, ызметкерлерді оытуа субсидиялар беру;

пайда кетіліміне кімет кепілдіктерін немесе оны айта капиталдандыруды жеілдетілген шарттарын беру.

1993-2007 жылдар аралыында азастан экономикасына 53,2 миллиардтан астам АШ доллары клемінде тура шетел инвестициялары тартылды. Тек 2007 жылды зінде ана 7 миллиард АШ долларын райтын тура шетелдік инвестициялар йылды. 2008 жылы азастан тура шетелдік инвестицияларды рекордты клемін – 14,5 миллиард долларды тартты. Тура инвестиция операциялары бойынша о баланс 2009 жылы 8,6 миллиард АШ долларын рады. 2008 жылы бл меже 10,8 миллиард АШ доллары болан. 2009 жылы елімізге келген шетелдік тура инвестициялар (ШТИ) 11,7 миллиард АШ доллары клемінде болды. Бл крсеткіш 2008 жылы млшерден 19,8% тмен боланымен, 2007 жылы елімізге келген (ШТИ) дегейімен шамалас. Онда азастана 11,1 миллиард доллар тура инвестиция тскен болатын. азіргі уаытта инвестициялар тарту жнінен азастан ТМД елдері бойынша кш басында келеді.

Сараптамалы баалау бойынша Орталы Азияа келген тура инвестицияларды 80 пайыздан астамын азастан экономикасы алып отыр. Дниежзілік банк бізді елімізді инвестициялар келуге те олайлы 20 елді атарына осты.

азастан Халыаралы валюта орыны, Халыаралы айта ру жне даму банкіні, Халыаралы аржы корпорациясыны, Халыаралы даму ассоциациясыны, Инвестицияларды кепілдендіруді кпжаты агенттігіні, Инвестициялы дау-дамайларды реттеу жніндегі халыаралы орталыты мшесі болып табылады. Осыан сйкес азастан крсетілген йымдар атысушысыны барлы міндеттемелерін зіне алады, халыаралы аржы-кредит жне баса йымдара атысудан туындайтын мшелік жарналарды, борышты операциялар мен ммілелер бойынша ажеті тлемдерді жзеге асырады. Мшелікке байланысты Халыаралы валюталы ордан еліміз валюта баамын реттеу шін жне алынан арызды тиімді пайдалану жне экономикалы суді жзеге асыру бойынша реформалар серияларын жргізу жадайында сырты экономикалы есеп айырысу саласындаы иыншылы кезінде кредиттер алады. арыздар мен кредиттерді Халыаралы банк пен оны филиалдары – Халыаралы даму ассоциациясы (жеілдікті за мерзімді кредиттер) мен Халыаралы корпорация (несиелік капиталдар рыногында орташа жылды млшерлемелерден асатын млшерлемелер бойынша жоары рентабелді жекеше ксіпорындара жмсалатын аржыландырады) бере алады.

Туризм лемні кптеген елдерінде экономика мен оршаан ортаа сер ететін маызды рі кешенді фактор болып табылады. Дниежзілік туризм йымыны млімдеуінше, лемдегі жалпы нім клеміні 10 пайызын туризм саласындаы кіріс райды, халыаралы инвестицияны 11 пайызын береді екен. Туризмнен тсетін кірісті жаанды ауымы 4 миллион доллара жетеді. Туризм саласындаы бизнес лемі барлы мемлекетті 800 миллиардтан астам долларын салыты тсімдермен амтамасыз етеді Бл туризмнен тсетін пайданы мнай мен клік тасымалынан кейінгі шінші орынды мыым иеленіп отыранын крсетеді.

2008 жылы еліміздегі туризмнен тскен жалпы кіріс 74 миллиард тегені рады. Бл крсеткіш 2007 жыла араанда 17%-а арты.

Ел экономикасын дамытуа лес осуа тиіс туризмді ркендету азастанда арнайы задастырыланы млім. 2006 жылды аяында «азастан Республикасында туризмді дамытуды 2007-2011 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы туралы» азастан Республикасы Президентіні жарлыы абылданан.

Мемлекеттік бадарламаны іске асырылуы лтты туристік німні тартымдылыын арттыруа жне азастанны лемдік туристік рынок жйесіне кіруіне жрдем ететін болады. Мемлекет экономикасыны шикізатты емес секторы ішіндегі біршама табысты саласына айналуа ммкіндігі бар, дамыан бсекеге абілетті туристік индустрия рылатын болады. Бл ретте республикада азастанны Орталы Азия іріні туризм орталыына айналуына наты жадайлар мен ммкіндіктер жасалады.

Шет елдерде елшіліктерді, консулдытарды жне баса ызметкерлерді стауды жне оларды жмысын аржыландыру дамуды казіргі кезеінде сырты экономикалы байланыстар ызметіні бірі болып отыр.

Туелсіз даму жылдарында елімізді сырты саясатын белгілейтін Президентті тікелей басшылыымен азастан дипломатиясы ойдаыдай дамып, ол бізді мемлекетті лемдік ауымдастытан зіні лайыты орын алуына жасы ызмет етіп отыр. азіргі кезде 80-астам елде азастанны елшіліктері мен консулдытары жмыс істейді.

Сырты экономикалы ызметті дамытуды негізі кптеген шаруашылы задарында аланан. Бл ызметті кеейту зара байланыста жне дниежзілік экономикамен бсекелестікте дамитын ашы трпаттаы экономиканы алыптастыруды ажет етеді.

Сырты экономикалы ызметті жетілдіруді негізіне сырты рынокта азастан ксіпорындарыны, йымдарыны жне ірлеріні дербестігін кеейту идеясы, коммерциялы операцияларды шаруашылы жргізуші субъектілерге бере отырып сырты экономикалы ызметті мемлекет иелігінен алу жне орталысыздандыру ойылан (оларды іскерлік дербестігін амтамасыз ету жне мемлекеттік органдарды функцияларын бл операцияларды реттеу мен ынталандыруа шоырландыру кезінде). Сырты экономикалы кешенді реттеу негізінен ыты (ішкі жне халыаралы занама) жне экономикалы тталара (кеден баждары, салытар, валюта баамы, банк пайызы) арылы жргізіледі. Сырты экономикалы ызметті стратегиялы баыты – лтты валютаны айырбасталымдылыына жету жніндегі шараларды зірлеу мен енгізу жне валюта рыногын дамыту. Валютаны рынокты баамы экспортты кеейту мен импортты отайландыру (рационалдандыру) жніндегі сырты экономикалы ызметті ынталандыру мен реттеуді негізгі элементтеріні бірі болып табылады. Ксіпорындарды валюталы дербестігін кеейту шін рынокты баамдар бойынша оны еркін сатып алу-сатуды валюталы ішкі рыногы рылан. алыптасан валюта баамыны негізінде валюта биржасында сауда-саттыты жргізгенде валютаа сраным мен сынымны аымдаы ара салмаыны негізінде лтты банк валюталарды баамын белгілейді. Валюталы жне кредиттік операциялара коммерциялы банктер шыады, шаруашылы жргізуші субъектілер млікті кепілдікке салып шетелдік кредиттерді здігінше тартуа ы алады. Компанияларды, фирмаларды, йымдарды, банктерді сырты экономикалы кепілдіктерін сатандыруды жйесі рылан.

Дамуды бадарламаларына сйкес сырты экономикалы саясат сырты экономикалы ызметті ырытандыруа баытталан. лемдік конъюктура мен шетелдік бсекені олайсыз дамуынан лтты рынокты мдделерін орау шін импортты тауарларды тсуін реттеу масатына сйкес импортты баждар айта аралды. Орта мдделері бар елдерді бірттас экономикалы кеістігіні шекарасындаы сырты экономикалы атынастарды негізгі мселелері жніндегі лтты занама сйкестендірілді.

ТМД елдерімен сырты экономикалы атынастар блігінде стратегиялы курс экономикалы одаты сатау жне тртіпке келтіру, бл елдерді ксіпорындары арасында алыптасан кооперацияны олдау, клік, байланыс, энергетика, ылыми-техникалы прогресс, кадрларды дайындау сферасында, экологиялы проблемаларды, оранысты шешуде айта бадарлау жніндегі кш-жігерді біріктіру болып табылады.

Бкіллемдік сауда йымына (БС-а) кіру азастан шін ккейтесті болып табылады. Бл акция осы йымда абылданан ережелерге, нормалара, механизмдерге сйкес сырты сауданы жзеге асыру жне тауарлар мен ызметтерді ндіруді ішкі жадайларын тбірлі айта ру есебінен орныты экономикалы су шін олайлы жадайлар жасау масатын кздейді.

БС-а мшелік экономиканы ртараптандыру, ндірісті дамыту, німді сырты рыноктара жылжыту БС-ны нормаларыны, ережелеріні жне механизмдеріні кмегімен отанды экспортшыларды орай шін ажет. БС-а кіру жоары технологиялара, арзан ттыну тауарларына, шикі зат пен ызметтерге еркін кіруге жол ашады, шикізатты емес сектора шетелдік инвестицияларды тартуа жрдемдеседі. Бл йыма мшелік – отанды ксіпорындара шетелдік бсеке шін айырбаса азастанды рынок ашуа, шетелдегі рыноктарда те жне олайлы шарттар жасауа ммкіндік береді.

БС шеберінде азастана саудалы саясат арылы мына негізгі міндеттерді шешуге тура келеді:

азастанды экспортты кемсітушілікті болдырмау;

ркениетті халыаралы сауданы ережелері мен аидаттарын абылдаан ашы рынокты экономикасы бар ел ретіндегі халыаралы бейнесін ныайту;

ЕурАзЭО жне ТМД шеберінде тымды интеграциялы дерістерді дамыту;

наты Кедендік одаты жне бірттас рынокты жасауа жылжыту, зара саудада арнайы ораныш, демпингке арсы жне темдік іс-шараларды олдануа белсенді арсы рекет;

экспортты ктермелеу бойынша шынайы іс-шараларды, соны ішінде экспортты операцияларды жзеге асыру кезінде туекелдерді сатандыру есебінен зірлеу жне іске асыру.

БС-ны іс-шараларымен жне механизмдерімен бл міндеттерді шешу сіресе дайын нім экспортыны суіне кшкен кезде ккейтесті бола бастайды, йткені лемдік рынок молыан жне ата бсеке жадайында дамып отыр.

азіргі кезде азастан БС-ны 144 мше-елдеріні 135 елімен сауда жасайды. БС-а кіру сйкестендірілген ережелер мен механизмдер бойынша осы елдермен сауданы жзеге асыруа ммкіндік береді.

БС-а мшелік нерксіпте осы заманы технологиялар мен ндірісті йымдастыру дістерін таратуа, ішкі рынокта бсекені дамытуа жне сырты рыноктарда азастанды тауарларды бсекеге абілеттілігін арттыруа, шетелдік инвестицияларды йылуын кбейтуге жадай жасайды.

Сырты экономикалы ызмет алыпты жзеге асырылуы шін дамыан сырты экономикалы инфрарылым ажет. Осы масатпен кіметті, аржы, Экономика жне бюджеттік жоспарлау министрліктеріні, лтты банкті рылымында сырты байланыстарды басаруды органдары рылан. Валюталы операциялар жасауа лицензиясы бар коммерциялы банктерді, мамандандырылан тауар биржаларыны желісі жмыс істейді.

Сырты экономикалы байланыстарды басару органдарыны аса маызды функциясы валюталы атынастарды реттеу болып табылады. Валюталы реттеу – нормативтік-ыты актілерді зірлеу мен бекіту, апарат жинау, валюта занамасыны саталуын баылау жне задарда кзделген санкцияларды олдану.

азастан Республикасыны кіметі, лтты банкі, аржы министрлігі зандара сйкес валюталы реттеу функцияларын жзеге асыратын негізгі валюталы реттеу органдары болып табылады. кімет жне зге мемлекеттік органдар зандара сйкес з зырыны шегінде валюталы реттеуді жзеге асырады. Бл органдар сонымен бірге валюталы баылауды да жзеге асырады. Мндай функцияны сондай-а валюталы баылауды агенттері – укілетті банктер мен укілетті банктік емес аржы мекемелері де орындайды, олара алынан лицензиялара сйкес операциялар жргізген кезде валюта занамасыны саталуына баылау жасау міндеті жктелінген.

Экономикалы саясатты масаттарын ескере отырып, «Валюталы реттеу жне валюталы баылау туралы» зада валюталы реттеуді масаты траты экономикалы сімге жне экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз етуге жету жнінде мемлекеттік саясата жрдемдесу болып табылады.

Валюталы реттеуді міндеттері: азастан Республикасында валюталы ндылытар айналысыны тртібін белгілеу; азастанны лемдік экономикаа одан ары интеграциялануына жадайлар жасау; валюталы операциялар жне капитал аындары бойынша апаратты базаны амтамасыз ету.

Занамада мыналар айын жне жйелі тжырымдалан: валюталы реттеу органдарыны зырлары; валюталы реттеу режімдері; валюталы операцияларды жзеге асыруды негізгі аидаттары; капиталдар озалысыны операцияларын реттеу жне шоттар ашу рсімдері; валюталы баылауды масаттары, міндеттері жне негізгі аидаттары. Валюталы режімдері, валюталы реттеу жне валюталы реттеуді (лицензиялау жне тіркеу) олданыстаы баылау бойынша заа туелді нормативтік ыты актілерді барлы негізгі олданыстаы нормалары жйеленілген; капитал аындары мен валюталы ндылытармен операциялар туралы апаратты дереккзі бола отырып, оларды жргізуді шектемейтін, валюталы операциялар туралы хабардар ету режіміні негізгі рсімдері бейнелеп крсетілген.

Шетелге тура инвестицияларды; бейрезиденттерге аржылы арыздарды; жылжымайтын млікке меншік ыын сатып алуды тлеудегі бейрезиденттерді пайдасына аударымдарды лицензиялауды кші жойылан. Бл операциялар тіркелім режімінде жзеге асырылатын болады.

Шетелдік банктерде есепшоттарды ашуды реттеу рсімдері жетілдіруде.

Валюталы операцияларды лицензиялау 2007 жылдан кшін жойан, сонымен бірге сырты сауда контракттарында белгіленген мезгілдерге арай айтару аидаттарына кшу жзеге асырылатын болады. Кепілдендірілмеген сырты борыш мониторингі масаттарында жекелеген валюталы операциялара атысты тіркеу жне хабардар ету, тлем балансыны статистикасы мен валюталы операциялар бойынша апаратты базаны толытыру режімі саталынан.