Реттеуді нысандары мен дістері

Сырты экономикалы ызметті мемлекеттік реттеу р трлі нысандар мен дістерді кіріктіреді. Реттеуді негізгі нысандары мыналар болып табылады:

1) сырты экономикалы ызметті аржыландыру;

2) салы салу;

3) инвестициялау;

4) сырты арыз алу;

5) сырты берешек

6) экспортты аражаттандыру

Реттеу дістері крсетілген нысандара сай келеді жне тура, сондай-а жанама дістерді кіріктіреді.

Тура дістерге реттеуді кімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау* шикізатты ресурстар мен тауар орларыны шектеулігі жадайында ішкі рынокты толтырып, тратандыру масатымен уаытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-а сырты экономикалы ызметке (сырты саудаа, валюталы операциялара жне басалара) мемлекеттік монополия** ойылуы ммкін.

Реттемені жанама немесе экономикалы дістері нерлым прменді жне дамыан сырты экономикалы атынастара сай болып табылады. Блара салытар, соны ішінде кеден баждары, валюта баамы, лемдік баа,сырты кредиттер бойынша пайызды млшерлемелер, облигацияларды, баса баалы ааздар мен тлем аражаттарыны баамы жатады.

Валюта баамы немесе баса елді валютасыны ашалай бірлігінде тлаланатын лтты ашалай бірлігіні баасы барлы ішкі бааларды баса елді бааларымен байланыстырады. Валюта баамыны ауытуы отанды тгынушылар шін баса елді тауарларыны баасын згертеді жне, керісінше, отанды тауарларды баасы баса елді ттынушылары шін згереді. Сйтіп, бл згерістер экспорт пен импортты тартымдылыына сер етеді; лтты валюта баамыны баса елді салыстырмалы валютасынан азаюы жадайында экспорт дами бастайды, кері жадайда импорт дамиды, йткені бірінші жадайда отанды тауарлар шетелдіктер шін арзандайды жне бл тауарлара оларды тарапынан сраным лая тседі; екінші жадайда импортты тауарлар арзандайды жне здеріні елінде бл тауарлара сраным лая тседі; екінші жадайда импортты тауарлар арзандайды жне здеріні елінде бл тауарлара сраным артады.

 

* Лицензия – німдерді тауарларды, валютаны, апаратты кетіліміне немесе келімге зырлы мемлекеттік органдар беретін рсат. Квота – сырты саудалы ызметке арналан німні жалпы клеміндегі блік, лес.

** Мемлекеттік монополия дегеніміз сырты экономикалы ызметті реттеуді е тиімсіз дісі, біра экономика жай-кйіні олайсыз жадайларында импорт пен экспортты баылау есебінен тлем балансын тепе-тедікке келтіру проблемасын шешу шін олданылуы ммкін. Бл діс белгілі бір сырты экономикалы операциялар жасаанда немесе сырты экономикалы байланыстара ызмет крсетуге (мысалы, мемлекеттік саты компаниялары импортты міндетті сатандыру) мемлекеттік компанияа немесе мемлекетті атысуымен айрыша ытар беру нысанында олданылуы ммкін. Ттастай аланда мндай шаралар тарифтік емес реттеу дісіне жатады.

 

Мемлекетті валюта баамдарыны жйесі икемді (былмалы) немесе тіркелген валюта баамдары трінде йымдастырылуы ммкін.

Икемді баамдар жйесі кезінде айырбас валюталарды сранымы мен сынымы негізінде жзеге асырылады, тіркелген баамдар жйесі кезінде лтты валютаны алтына немесе баа трлаулы валютаа белгілі бір атынасы белгілінеді; екінші жадайда мемлекет бл араатынасты реттеп отырады, сйтіп елді тлем балансыны тегерімділігіне жету масатында валюта рыногыны ызметіне араласады. Бл орайда шетелдік валюта баамыны кемуі экспорт кезінде нны импорт кезінде телінетін шыасын тудырады жне керісінше, бл баамны ктерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде пайда болады, бл осымша экспортпен жабылуы тиіс (22.1 кестені, А блімін араыз).

 

22.1 кесте. Валюта баамдары згеріміні экспорт пен испортты клеміне сері (шетелдік ашалай лшемдерінде – шет. ашалай лш. жне лтты ашалай лшемінде – лт. ашалай лш.)

 

КРСЕТКІШТЕР Баамдар нсалары
1-алыпты 2- алыпты 3- алыпты
Баамдарды араатынасы (шет.ашалай лш.:лт.ашалай лш.) 1:150 1:140 1:180
Ашаны бастапы сомасы (мы лт.лш.) А. Тіркелген баамдар    
Экспорт      
Алынан экспортты тсім-аша (мы шет.аша лш.)
Белгіленген баам бойынша айта саналан экспортты тсім-аша (мы лт. ашалай лш.)
Валюталарды алыпты баамыны шарттарынан ауыту (мы лт.лш.) - -100
Импорт      
1. Отанды импортер шін:      
2. Шетелдік валютаа айта саналан ашаны сомасы (импорт ны, мы шет. ашалай лш.) 66,7 71,4 62,5
Ішкі рыноктаы сатуды клемі (рынокты шарттар бойынша мы лт. лш. 1:150) 93,75
Валюталарды алыпты баамыны шарттарынан ауыту (мы. лт. лш.) - -625
2. Шетелдік импортер шін:      
Жеткізілім клемі (мы. шет. лш.)
ткізуден алынан табыс (мы. лт. лш.)
Шетелдік валютаа айта саналан ткізуден алынан табыс (мы. лт. лш.) 107,1 93,7
Шетелдік импортер шін ауыту (мы. шет. лш.) - 7,1 -6,3
Б. Икемді баамдар      
Экспорт      
Жеткізілім клемі (мы. лт. лш.)
Шетел рыноктарында сату (мы. лт. лш.) 66,7 71,4 62,5
Еркін баам бойынша лт. лш. айта саналан ткізуден алынан табыс (мы лт. лш.)
Импорт      
1. Отанды импортер шін:      
Валютаа айта саналан аражаттарды сомасы жне сатып алу клемі (мы. шет. лш.) 66,7 71,4 62,5
Ішкі рыноктаы сатуды клемі (мы. лт. лш.)
2. Шетелдік импортер шін:      
Шетелдік лшемдегі жеткізілім клемі (мы. шет. лш.)
ткізуден алынан табыс (мы. шет. лш.)
Валютаа айта саналан ткізуден алынан тсім-аша (мы. шет. лш.)

 

Импорт кезінде (шетелдік импортер шін) шетел валютасы баамыны жергілікті валютаа салыстырмалы тмендеуі жер-гілікті рынокта ммкіндіктерді кеейгендігін білдіреді (2-нса) жне керісінше, бл баамны артуы импортталатын тауарлара бааны ісуіне байланысты рынокты тыруына рындырады (3-нса).

Отанды импортерлер шін баамдарды ауытулары шетел тауарларын сатып алу жніндегі ммкіндіктеріні згеруін білдіреді.

Сйтіп, валюта баамы экспорт пен импортты клеміне сер етеді, ол, з кезегінде, аржы ралдары – экспорт мен импорта салынатын салытар, кеден баждары арылы алынатын жне блінген аржы ресурстарыны млшеріне жне мемлекетті де, сондай-а экспортты німді, тауарды, ызметтерді нді-рушілерді де немесе оларды ттынушыларды да аржы жадайына ыпал жасайды.

Дадарысты ахуалдар кезінде: ндірісті едуір лдырауы мен анааттанысыз сраным тудыран инфляция кезінде сырты экономикалы тепе-тедікті айындайтын микроэкономикалы йлесімдер мен аидаттар бзылады рі брмаланады. Бл ттыншыларды импорта жалпыа бірдей бадарлаумен, скеле импортты жабу шін экспортты валюталы тсім-ашаны жетіспеушілігімен, лтты валютаны трлаулы валютаа араанда бірден нсыздануымен осарлана жреді. Орталы банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе халыаралы аржы йымдарына олдауды тіне отырып, зіні аша бірлігіні баамын олдап отыру шін валюталы басыншылытар жргізуге мдделі болады. Дадарысты одан рі дамуы мемлекетті елді мірлік тіршілігіне сондай ажет болып отыран импортты да шектеуге мжбр етеді, йткені оны тлеуге ашасы жо. Экономикасы шикізата бадарланып отыран елдерде заа созылан дадарыстар экспортты бірден-бір кзі болып отыран табиат ресурстарыны сарылуына, экономикалы, тіпті саяси туелсіздікті болуы ммкін жоалтуа жеткізеді.

азіргі жадайларда лемдік валюта рыногында трлі сыныптамалы белгілер бойынша валюта баамдарыны сан алуан трлері бар:

айырбас валюта баамдары: спот-баам, форвард, кросс-баам;

есеп айырысу валюта баамдары: атаулы валюта баамы, атаулы тиімді валюта баамы, наты тиімді валюта баамы;

буданды валюта баамы: валюта длізі, басарылатын былым, нысаналы айматар, сырымалы беркіту (фиксация), отайлы валюталы кеістік.

Валюта баамыны ммкін отайлы нсасы реттемелі былым режімі болып табылады.

Импорт пен экспортты нды реттеу сауда ммілелері атысушыларына импортты жне экспортты субсидиялар беру арылы жзеге асырыла алады. Халыаралы занамамен тура экспортты субсидиялара тиым салынатындытан жасырын субсидиялар (жеілдікті несиелендіру, бастапы шикізатты, материалдарды, энергетикалы ресурстарды бааларын кеміту, фрахтты аражаттау) берілуі ммкін.

деттегідей, мемлекет дайын нім экспорты мен шикі зат импорты шін жеілдіктерді бкіл арсеналын пайдаланады жне шикі затты экспорты жне дайын німні импорты кезінде андай бір жеілдіктерді жоа шыарады, мны зі лтты ндірісті орау шін маызды.