Сызба. Инфляцины сипаттамасы жне оны іс-рекеті.

ИНФЛЯЦИЯНЫ СЕБЕПТЕРІ оамды ндірісті йлесімсіздігі Айналыса ашаны арты шыару кіметке сенімсіздік Экономиканы монополиялау

САЛДАРЛАРЫ Халыты, шаруашылы жргізуші субъектілерді, мемлекетті наты табыстарын ысарту Инвестицияны ысарту Экономика басарылымыны нашарлауы ылыми-техникалы прогресті ошаулау

ТРЛЕРІ Баяу шірмелі сіре Баланстандырылан Болжанбаан Импортталынан Экспортталынан Сатылы Бркемелі Тыртылан

ИНФЛЯЦИЯНЫ ТРПАТТАРЫ Сраным (ттынушылар инфляциясы) Шыындар (ндірушілер) инфляциясы

КРІНУ НЫСАНДАРЫ Тленбеген Тлем дадарысы Ашаны нсыздануы Алтынны рынокты баасыны артуы лтты валюта баамыны тмендеуі

 

 

Рынокты экономиканы механизмі – бсеке мен тиімсіз ксіпорындарды банкроттыы жеткіліксіз алыптасанда, ал ндірісті жеке салаларында ол жо боланда инфляция дамиды. Еркін бсеке жадайында, мемлекет шыыстарын немесе кредиттерді ысарту жніндегі шаралармен туындайтын сранымны тмендеуі кезінде ксіпорын не ндірісті клемін ысартуа, не оны шыындарын тмендетуге мжбр болады. Макроэкономикалы дегейде мнымен атар не іскерлік белсенділікті лдырауы, не бааларды тмендеуі болады. Алайда фирмалар, компаниялар жадайыны жасаруына міттене отырып, рынокта тра алуа тырысады жне баалар мен ндіріс шыындарын тмендетуге мжбр болады. дерісті жаппай ауымды рекеті инфляцияны тмендеуіне ммкіндік жасайды.

Монополияландырылан экономикада бл механизм рекет етпейді, йткені ндіруші-ксіпорын шикізат, материалдар, шала фабрикаттар, жинатау бйымдары, жабды, саймандар жеткізушілерін тадай алмайды. Ол жеткізушілер тарапынан белгіленген баалармен келісуге мжбр болады жне жоарылатылан бааларды зіні ттынушыларына, ттынушылар з кезегінде ары арай технологиялы згертіп жасау бойынша тпкі ттынушыа – халыа аударып салады. Мндай жадайда бюджет шыыстарын жне кредиттерді шектеу жніндегі шаралар ндірісті лдырауына жеткізеді.

Инфляция сырты экономикалы ызмет тарапынан арандатылуы ммкін, бл – импортталатын жне экспортталатын инфляция. Бірінші жадайда ол шетелдік валютаны шамадан тыс тсімінен жне импортты бааларды жоарылауынан туады. Тскен шетелдік валютаны коммерциялы банктер орталы банкте депозиттейді, орнына лтты валютада баламалы сома алады; банк пассивтері артады, мны зі олара кредиттік операцияларды жне кредиттік экспансияны кеейтуге ммкіндік береді, лтты валютада номиналдандырылан аша ауымыны кбейіп кетуіне озау салады.

Экспортталатын инфляция тауарлар мен ызметтер крсетуге экспортты бааны ктерілуінен туады, бл ттынушы-елдерде, соны ішінде дамып келе жатан елдерде бааны суіне сотырады. Инфляциялар халыаралы корпорацияларды – рыноктардаы стемдік жадайды пайдаланатын монополияларды ызметіне озау салады. Корпорацияларды валюталы операциялары олар болан елдерде несиелік капиталды осымша сынымын жне сранымыны артуын жасайды; сйтіп шетелдік валютаны осымша ауымы айналыса тседі жне коммерциялы жне орталы банктер арылы лтты аша айналыса шыарылады.

Ттас аланда инфляцияны себептері базистік атынастарды арама-айшылытарынан, экономикадаы йлесімсіздіктер мен дадарыстан, оны здігінен дамуа абілетсіздігінен, бкіл оамды ндірісті тмен тиімділігінен болады.

Инфляцияны крініс нысаны – ашаны нсыздануы мен німге, тауарлара жне ызметтерге бааны ктерілуінде тлаланатын оны сатып алуа абілеттілігіні тиісінше тмендеуі. *

Инфляцияны табиаты ашаны онымен салыстырмалы тлаланатын тауар ауымынан ошауландырылан озалысты жзеге асыратын абілеттілігінде. Ашаны жмыс істеу негізі болып табылатын оны бл асиеті оан зіні арналымын – тауар, тлем айналымына ызмет крсете отырып, тиімді орындауа, орланым мен нды сатауды ралы болуа ммкіндік береді. Біра ашаны бл асиеті мемлекет белгілеген лшемге сйкес оны саны мен оан арсы тратын нны натуралды заттай –компоненттеріні сйкестігі жадайында крінеді. Жалпы трде мндай туелділік айырбас тедеуі арылы крінеді:

 

P x Q = M x V

 

мндаы сол жа блігі оамды нім нын, (Р – баа, Q – саны) ал о жаы аша айналысыны жылдамдыын ескере отырып ашаны санын (М – аша массасы, V – айналыс жылдамдыы) білдіреді.

лтты ндірісті артуы жадайында дайы ндіріс дерістерінде материалды аындара алыпты ызмет крсету шін ашаны саны йлесімді суі тиіс, ндіріс тмендеген кезде ашаны арты санын айналыстан алу ажет. Алайда, практикада соы шарт біратар себептер бойынша ыли орындала бермейді, бл себептер тиісінше инфляцияны мір сруіні себептері де болып табылады.

азіргі мемлекет аржылы аражаттарды, біра зіні негізгі блігінде тауар айналысымен байланысты емес едуір клемдерін керек ететін саналуан функциялар орындайды. Бл халыты аз амсыздандырылан топтарын леуметтік олдау шыыстары, денсаулыа, мдени-апаратты масаттара, білімге, басаруа, ораныса жмсалатын шыыстар. Кінратсыз экономика жадайында мндай шыыстарды кбеюі оны здігінше дамуына жрдемдесуі ммкін, йткені тауарларды кбеюін жне лтты ндірісті суін ынталандыра отырып, тиісті німге, ызметтерге, тауарлара осымша тлем абілеті бар сранымды туызады.

Тралаушы экономикада мндай шараларды аржыландыру шін шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты арыздар арылы жмылдырылуы ммкін болатын бос ашалай аражаттарыны сияты салыты тсімдерді жетіспеушілігі сезіліп трады. Мндай жадайда бл шыыстарды жабуды бірден-бір кзі ашаны осымша эмиссиясы болып табылады.

 

*Баса нысандары да бар: шетелдік валюта баамдарыны ктерілуі жне тиісінше, лтты валюта баамыны тмендеуі; ааз ашаларда тлаланатын алтынны рынокты баасыны ктерілуі (алтынны бл санын атаулы трде крсететін аша-ааз белгілеріні санымен салыстыранда).

 

ндірістік емес сфераны аржыландыру міндеттіліктерімен атар мемлекет дадарысты жадайда кпшілік олды тауарлара салыстырмалы тмен бааларды олдау ажеттігінен залалды болып табылатын ндірістік сфераны ызметін амтамасыз ететін салаларды олдап отырады. Бл олдау не шаруашылы субъектілерге тура аржылар блуде, не залалдарды теуге берілетін жрдемаыларда, не мндай субъектілерді жеілдікпен несиелендіруге банктерді тмен пайызды млшерлемелерін теуде крінеді; сондай-а бл шаруашылы жргізуші субъектілерге берілетін кредиттерге кепілдік берілуі ммкін. Барлы жадайда, деттегідей, баламалы аржылы ресурстарды алынан клемі трінде экономикаа ажетті айтарым келмейтін осымша ашалай уат беру болады.

Инфляция ндірістік сфераа, халыты кптеген жігіні материалды жадайына, инвестициялы ызметке ауіпті сер етеді.

Тауарлар мен ызметтерге бааны суінде тлаланан ашаны сатып алуа жарамдылыыны лдырауы, баа рылымыны згеруі халыты, сіресе тмен, сондай-а тіркелген табыстар алатын оны жіктеріні материалды жадайын тсіреді. Бааларды ктерілуінен халыты атаулы табыстары суіні артта алуыны нтижесінде наты табыстар ысарады. Табыстарды немі инфляциялы нсыздануы халыты жаа жне жаа массаларын кедейлік шегіні сыртында алдыра береді. ндірісті ысаруы жмыссыздар саныны суі есебінен леуметтік жайсыз жадайды дерісін кшейтеді; оларды стау мемлекетке аударып салынады, ал мемлекет з кезегінде мемлекет кірістеріні нсыздануымен жне шыыстарыны, соны ішінде леуметтік мтаждара кбеюімен байланысты иыншылыты бастан кешеді.

Инфляция инвестициялара ауыр соы болып тиеді; аржыландыру кздеріні нсыздануынан за мерзімді жмсалымдар жзеге аспай алады. Жобаны жзеге асыруа жмсалатын болаша шыындарды трлаусыздыы кезінде бл жобаны наты нын анытау иына тседі. Инвестициялы тауарларды шапша скеле баалары тапсырыс берушілерді арамаындаы орланымдары орларына немесе жекеше тлаларды жина ашаларына сиыспайды. Инвестициялы белсенділік лсірейді, мны зі болаша ндіріске ауіп тндіреді, йткені олданыстаы негізгі капиталдар тозады, сапалы жне табии жаынан ескіреді. Негізгі капиталдар тозуыны артуы німділікті тмендеуіне жне сынымды тмендететін нім ндіруді ысаруына жеткізеді.

Бл деріспен осарлана ндірісті ылыми-техникалы жетілдіру шектеледі. Бл сфера инфляцияны зіндік ерекшелігіне арай кйреткіштік іс-рекетін бастан кешіреді: ылыми-техникалы жне технологиялы зерттемені жргізу жне ендіру жмсалынан аражаттарды тез айтарымымен осталынбайды жне оларды аржыландыру пайдасыз болады. Бл оамды ылыми-техникалы жне технологиялы тоырауа шыратады.

Шыындар инфляциясымен жне осыан байланысты мемлекет кірістеріні нсыздануымен оздырылатындытан бюджет тапшылыы инфляцияны айталама факторы боланымен инфляцияны классикалы кзі – мемлекеттік бюджет тапшылыы азастан шін де сипатты.

Тапшылыты аша эмиссиясымен жабу оны инфляциялы нсыздануына шыратады жне бл дерістерде инфляция мен бюджет тапшылыы тйы себеп-салдарлы задылыты жасай отырып зара кшейе тседі. азастанны мемлекеттік бюджетіні тапшылыы тіпті КСРО-ны кезінен экономиканы тегерімсіздігіні траты салдары болып табылады. Ол ірі жрдемаржылармен, ал кейін одаты бюджеттен субвенциялармен жабылып отырады. Бюджет тапшылыы азастанны егемендігі жадайында да саталып отыр: бюджетті шыыстары блігіне атысты ол 1991ж – 20,4%-ды, 1992ж – 8,6%, 1993ж – 11,9%, 1994ж – 10,2%, 1995ж – 17,4%, 1996ж – 15,4%, 1997ж – 17,7%, 1998ж – 18%, 1999ж – 14,3%, 2000ж – 0,5%, 2001ж – 1,7%, 2003ж –4,3% , 2004 ж – 1,4%-ды рады. 2005-2006 жылдары бюджет профицитпен атарылды – тиісінше + 2,4 жне +3,82% болды; 2007 жылы бюджет тапшылыы 8,0%-ды, 2008 ж – 9,8%-ды, 2009 жылы – 3,1%-ды рады.

Инфляциялы нтижені тудыран жаа салытарды – алашы млшерлемесі 28% осылан н салыын, акциздерді, экспортты жне импортты кеден баждарын енгізу, німні зіндік нына осылатын аражаттар аударымдарын экономиканы жаырту орына (брын – инвестициялы ор), халыты жмыспен амтуа жрдемдесуді мемлекеттік орына аудару, леуметтік сатандыруа аударылатын аударымдарды бірден кбейту сияты аржылы жне леуметтік шараларды асыыс жргізу инфляцияны дамуына ммкіндік туызды.

Инфляция дамуыны осымша факторы пайдаланылатын кредиттер бойынша пайыздарды ндіріс шыындарына жатызуды тртібі болып табылады; кредит шін тлемаыны суі жадайында бл німні зіндік ныны, оны зін шала бааны да суіне сотырады.

Айтылан факторлар ндіріс шыындарын – ндірушілер инфляциясын арандатушы факторлара жатады.

Бааларды артуы жадайында халыты, сіресе жеке ксіби жне леуметтік топтарды леуметтік дмегйліктеріні суін инфляцияны жеделдету факторы деп есептеуге болады.