Инфляцияа арсы саясат шаралары

Инфляцияны рістеп, кшеюі экономикалы жне леуметтік арама-айшылытарды асындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жоюа жне аша айналысын тратандаруа арналан шаралар олдана бастайды.

Инфляция кезінде мемлекет іс-имылыны екі нсасы болады:

1) бейімделу саясатын жргізу немесе инфляцияа бейімделу; бл кезде табыстарды, жалаыны, пайызды млшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жнінде шаралар олданылады; компаниялар мен фирмалар ыса мерзімде жобаларды ткізеді, жеке тлалар табысты осымша кздерін іздестіреді жне т.с.с.

2) инфляцияны тмендету немесе басу жнінде инфляцияа арсы шараларды кешенін жргізу.

Инфляцияны жою жніндегі шаралар кешені оамны жмыс істеуіні ндірістік-экономикалы, ыты, институционалды, моралдік-адамгершілік сфераларыны р трлі жатарына ыпал етуді амтиды десекте оларды шешушісі базалы, ндірістік-экономикалы сфера болып табылады.

Сраным инфляциясын жоюа ашалай жне фискалды саясатты пайдалануды біршама атардаы макроэкономикалы дістерімен жетуге болады.

 

 

23.4 кесте

 

 

Инфляцияа арсы саясат ашалай сынымды шектеуді р трлі дістерін кіріктіреді:

1.Орталы банкті олма-ол - ашалай эмиссиясын ысарту арылы айналыстаы аша массасыны клемін азайту.

2. Барлы кредиттік ресурстарды ымбаттату жне олара олжетімділікті азайту масатында орталытандырылан кредиттер шін айта аржыландыруды есептік млшерлемесін арттыру.

3. Кредиттік мультипликаторды ысуа жне коммерциялы банктерді кредиттік экспансиясын шектеуге жету шін Орталы банкті коммерциялы банктерге резервтік талаптарын арттыру.

4.Сондай масаттардаы Орталы банкті кредиттерін тікелей ысарту.

2004 жылдан азастанда лтты банк ызметіні негізгі масаты бааларды тратылыын амтамасыз ету болып абылданан.

Инфляция бойынша масатты крсеткіштер шін жауапкершілікті кшейту жадайларында лтты банк инфляциялы дерістерді негізгі баыттарын бейнелеп крсететін «базалы инфляция» индексін негіздей отырып, инфляция бойынша бааларды бейнелейді. Трансмиссиялы механизмні моделі негізгі оперативтік крсеткішті ыпалымен базалы инфляцияны згерісін баалауа ммкіндік береді, мндай крсеткіш ретінде репо операциялары бойынша млшерлеме абылданан. Мндай модель инфляция бойынша міндеттемелерді ата сатауды амтамасыз етеді жне жргізіліп отыран ашалай-кредиттік саясата сенімді арттыруа жрдемдеседі.

Инфляцияны басаруды жасарту жне инфляцияа арсы саясат шараларыны бірі ретінде азіргі кезде инфляциялы таргеттеуге лкен маыз беріледі.

Инфляциялы таргеттеуге кшуге ажетті база жасау шін лтты банкті алдында біратар мынандай ірі проблемаларды шешу міндеті тр:

ашы рынокты операцияларды ке ауымды клемде жргізуге кшу шін жадайлар жасау;

зіні баалы ааздар портфелін лайту;

трансмиссиялы тетікті моделін, яни репо млшерлемесі згерісіні инфляция дегейіне ыпалын баалауа ммкіндік жасайтын моделді зірлеу;

инфляциялы таргеттеуді пайдалана отырып, шешім абылдау аидаттарын іске асыру рсімін зірлеу жне т.б.

Инфляциялы таргеттеуге кшу лтты банкті зіні ресми млшерлемелеріні реттеуші рлін кшейтуді шамалайды. Ашы рынокты операциялармен темпаздыты реттеуді лайту жніндегі шаралар, сонымен бірге баалы ааздарды айталама рыногын дамытуа жрдемдесу жанданады. лтты банкті баалы ааздар портфелі мен жаа аржылы ралдар седі, мны зі лтты банкті реттеуші ммкіндіктерін кбейтуге жне аржы рыногыны икемділігін арттыруа жрдемдеседі.

Инфляцияа арсы фискалды саясат салытарды кбейту, мемлекетті шыыстарын ысарту жне осыны негізінде мемлекеттік бюджетті тапшылыын тмендету арылы жргізіледі.

Салыты инфляцияа арсы саясат инфляция жадайында екі зара байланысты, біра арама-айшылыты міндеттерді шешуі тиіс: біріншіден, мемлекеттік бюджетті теестіруге жету жне оны тапшылыын жою шін бюджет кірістеріні дегейін ктеру керек; екіншіден, экономиканы бастапы буындарында – ндіріс пен айырбас сферасында экономикалы белсенділікті жандандыру ажет. Инфляцияа арсы салыты саясат жанама салы салуды ысартуда болып отыр. Жанама салытарды инфляциялы сипаты болады, йткені олар бааны сіреді, сранымды ысартады. Жоары салытарды іс-рекетіні екінші аспекті ндіріске оларды ысымы болып табылады, бл сынымды шектейді. шіншіден, едуір салы ауыртпалыы, деттегідей, салы жйесін крделілендіретін кптеген салытарды рекетімен байланыстырылады, мны зі салытан жалтарынуа келіп сотырады.

Сондытан инфляция кезінде ттынуа салы салуа акцентпен жеілдіктеуді шарттарымен ауыртпалы тсірмейтін арапайым жне сенімді салы жйесі туірірек болады. Бл талаптара айтарлытай дрежеде табыса салынатын табыс пен млік нына арай млшерлемелерді жіктеуді жоары дрежесі бар млік салыы сай келеді.

Мемлекетті шыыстарын ысарту бл дерісті бюджет сферасына да, мемлекетті шаруашылы жргізуші субъектілеріне атысты материалды ндіріс сферасына да таратуды ажет етеді. Бл жерде мынаны ойда стаан жн: соы жадайда инфляцияа арсы шаралар инфляцияны екінші рамдас блігіне – шыындар немесе ндірушілер инфляциясына атысты болып отыр, сондытан оларды ыпалы блек арастырылатын болады. Бл жнінде инфляцияны екі трі мен арсы рекетті кешенді дістері себептеріні зара байланысы байалады.

Жалпымемлекеттік жне жергілікті дегейлерді бюджет шыыстары жайында басты баыт барлы ммкін болатын баптар бойынша оларды барынша ысарту болып табылады. лбетте, зейнеткерлерді, оушыларды, тіркелген кірістері бар жмыскерлерді орау жніндегі міршедік маызды леуметтік ажеттіліктер амтамасыз етілуі тиіс.

Бюджет шыыстарын тежеуге мыналар арылы жетуге болады:

а) тура дістермен – шектелімдермен (рестрикциялаумен), яни занамалы актілер немесе кілетті мемлекеттік органдарды кімі негізінде ол жеткен дегеймен салыстыранда оларды мжбрлеу арылы;

) секвестрлеу дісімен – барлы шыыстарды р трлі факторлармен аныталатын тмендетуді берілген жалпы млшеріне сйкес йлесімді тмендетумен: олда бар кірістерді дегейін баылаумен; мемлекеттік бюджет тапшылыыны дегейін шектеумен.

Кез келген жадайда шыыстарды ысарту дамуды кптеген лтты бадарламаларыны іс-имылын, тез айтарым бермейтін р трлі лайыты жобалардан, шаралардан бас тартуды жне т.с.с. шалады.

Мыналарды нтижесінде инфляцияны екінші трпатын шыындарды (ндірушілер инфляциясыны) суінен туатын инфляцияны жою проблемаларын шешу нерлым иыныры болып келеді:

1) жалаыны кбейту;

2) йымды сипаттаы себептер бойынша шаруашылы механизмні бзылуына байланысты ебек німділігіні тмендеуі;

3) шикізат жне энергетикалы ресурстар иелеріні инфляциялы тосулары, осыан арай олар ндірісті бастапы німдеріне бааны ктереді.

ндіріс шыындарымен байланысты болатын инфляцияны жою зара байланысты проблемаларды бірнеше крделі блоктарын шешуді ажет етеді.

Инфляцияны тмендету проблемаларыны бірінші блогы экономикалы тратандыруды бкіл жйесіні орталы буыны ретіндегі ндірісті лдырауын жоюда болып отыр. з кезегінде ол мына зара туелді проблемалара ыдырайды.

Біріншіден, ебек німділігіні уждемелік ынталандырмаларын, оны тиімді нтижелеріне ынталылыты кшейту мселелерін шешу, басымды ретіндегі ндірістік ебек ызметін алпына келтіру. Бан ажырлы ебек пен оны нтижелеріні арасында тікелей байланыс болатын жекеше ндірістік секторды дамыту негізінде ол жетеді.

Екіншіден, сауда-делдалды сфераа араанда ндірістік сфераны басымдыын амтамасыз ету ажет. ндірістік сфераны дамуын ктермелеуге салытарды жеілдік жйесімен, кредитті кедергісіз алумен жне кредиттер бойынша тмендетілген пайызды млшерлемелермен, дайы ндіріс, ебекке аы тлеу орларына даму шін олайлы экономикалы нормативтерді, аударымдарды белгілеумен жне т.с.с. ол жетеді, ажетті жадайда ндірістік сектор ызметіні басым трлерін аржыландыру жолымен тікелей олдау жзеге асырылады.

шіншіден, инфляцияны жеіп шыу жніндегі шаралар жйесіндегі ажетті элемент рынокты бсеке механизмі мен меншікті барлы нысандарыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні экономикалы жауапкершілігі механизмін жасау болып табылады; аталан механизмдерді іс-рекеті мына сызбаа саяды: шыындарды тмендеуі – бааларды тмендеуі – ндірісті суі есебінен таза табыс ауымыны саталуы – сынымны кбеюі – сранымны анааттандырылуы.

Бсекелік механизмді жасау монополияа арсы шараларды жргізумен, меншікті трлі нысандарын дамытумен, шаруашылы-аржылы ызметтегі оларды тедігін занамалы трде амтамасыз етумен байланысты болады.

Тртіншіден, инфляцияа ыпал етуді е тбегейлі ралы экономиканы мемлекеттік реттеу шеберінде баа мен жалаыа баылау ою болып табылады. Баа мен жалаыны реттеуді ауымдарын тадау ыса мерзімді саясат бадарламаларында айындалады жне кеінен инфляция дегейіне, ндіріс арынына, халыты леуметтік орау ажеттіліктеріне арай трленіп отырады. Базалы технологиялы шекте – шикізат, отын, баса бастапы німдерді ндіруде бааны реттеуді жргізуді маызы зор. Тап оларды ны келесі технологиялы айта білулерді німі бааларыны бкіл пирамидасыны негіздемесіне ойылады.

Жалаыны реттеу бастапы (ол жеткен) дегейден ебек німділігіні наты артуына ата байланыста жзеге асырылады, йткені атаулы (номиналды) жалаы млшерлемелеріні ебек німділігі суіні арынына те сімі зіні сипаты бойынша инфляциялы емес болып табылады.

Бесіншіден, сырты экономикалы ызметті бейнелеп крсететін тлем балансы тарапынан инфляцияны тмендету шаралары оны рылымын жасартуда болады. Бірінші кезекте бл тауарлар мен ызметтерді, яни экспортты-импортты операцияларды озалысымен байланысты болатын аымдаы операциялар бойынша тепе-тедікке жетуге атысты болады. Тлем балансыны аымдаы тапшылыын ысартуа жалпы импортталатын тауарлар мен ызметтерге ішкі сранымды отанды тауарлар мен ызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-а сырты сраныма араанда экспортты ндірісті икемділігін арттыру есебінен жету керек. Бан реалистік дегейде валюта баамын белгілеу саясатын жргізу, инфляциялы серпіліс кезеінде сауда жне валюталы шектеулерді тымды штасуы жне инфляция арыны тмендеген кезде сырты экономикалы атынастарды ырытандыру арылы жетеді.