Ерекше орауа алынан териториялар

Халы саныны суіне байланысты барлы негізгі табии бірлестіктерді бліктерін бастапы трінде сатап алуды маызы артып отыр.Тек адам олымен згертілмеген бірлестіктер боланда ана адамны жасаан згерістеріні нтижелері туралы орытынды жасап,оларды болдырмауа ммкіндік туады.

Кез-келген мемлекетті ерекше оралатын табии территорияларды рып,дамыту стратегиясы негізгі екі міндетті орындалуын амтамасыз етуі тиіс:

1) оны территориясындаы барлы негізгі географиялы айматар мен ірлерді табии эталондарыны барынша толы крсетілуі;

2) жйелі топтастырылан дегейдегі биологиялы ресурстарды, топыраты енгізе отырып, сімдіктер мен жануарлар дниесін жне микроорганизмдерді сатау.

Мны арттыру шін е дрыс шара орытар мен лтты парктерді йымдастыру болып табылады.

Табиатты орауды маызды формаларыны бірі – ерекше орауа алынан территориялар.Осындай территорияларды трлері кп: орытар, оралымдар, табиат ескерткіштері, лтты жне табиат саябатары, ботаникалы батар, биосфералы резерваттар.

орытар – табиатты орауды бір трі. азіргі кезде орыты территориялар Жер шарыны шамамен 1,6-20%-ын райды.Дние жзінднгі е ірі лтты саяба Гренландияда.Оны ауданы шамамен 7 млн. га; Ботсванадаы Орталы Калахари резерваты: 5,3 млн. га;Вуд-Буффало(Канада) – 4,5 млн. га; лкен Гобий орыы (Моолстан) – шамамен 4 млн. га.

азастанда екі лтты ба рылан: Баянауыл жне Алтынеміл.

орытар – толы орауды жетілдірілген трі, себебі, оан табии комплекс кіреді де, табиат ресурстарын шаруашылыта пайдалануа рсат берілмейді.

Белгілі бір шаруашылы жмыстарын жргізе отырып, табиатты ерекше объектілерін орауа алынан жйені йымдастыру трі – оралымдар болып табылады.

Табии тіршілік орталарын орауды р трлі формаларыны ішінен орытарды орны ерекше.Себебі, орытар алуантрлілікті амтамасыз ететін маызды звено болып табылады. Біра, ХХ асырды екінші жартысында «оры - згермеген табиатты эталоны» деген принцип бзылып отыр.Атмосфераны ндірістік улы осылыстармен,радиациялы ластану, оларды тасымалдануы – бізді планетамызды кез келген блігіне міндетті трде сер етеді.

азастан орытары.азір азастан территориясында тмендегі орытар жмыс істейді.

Асу-Жабаылы. 1926 жылы рылан, ертеден келе жатан оры. Талас Алатауыны солтстік-батыс блігін алып жатыр (отстік азастан облысы). Ауданы 73 мы га. Территория рамында трын жерлер жо. Физико-географиялы ерекшеліктеріне байланысты екі блікке блінеді. Бес сімдік белдеулеріне бір мынан астам сімдіктер, старды – 130-дан астам трлері, сторектілерден арарлар, маралдар, суырлар жне т.б. кіреді.

Барса-келмес.Арал теізіні солтстік блігінде Барса-келмес аралында орналасан. 1939 жылы рылан. Аралды ауданы 198 шаршы км. Аралды хлорасына 130-дан астам сімдіктерді трлері кіреді. Жануарлар трлері кп емес. Сторектілерді алты трі, амфибияларды екі трі жне старды 110 трі тіршілік етеді. Оларды барлыы 1927 жылы сырттан келінген сайатар, арайрытар, ландар, м сарышнаынан басалары аборигенді трлер болып табылады.

Наурызым. 1931 жылы рылан. останай облысыны Жетісу ауданында орналасан. Ауданы 100 мы га. орыта 151 старды, 25 сторектілерді, рептилияларды 5 трі, амфибияларды 8 трі кездеседі.

Алматы. 1934 жылы рылан. Алматы облысыны Шелек ауданында орналасан. Іле Алатауыны тау жотасыны топыра жабыны альпілік сімдіктер жабыны бар таулы-шалынды топыраына жатады. сімдіктерді 1300 трінен астамы кездеседі. Жануарлар леміне старды 200 трі, сторектілерді 62, амфибияларды 3 трі, рептилияларды 16 жне балытарды 8 трі кіреді.

оралжын.1958 жылы рылан. Ауданы 237 мы га. Амола облысыны оралжын ауданында орналасан. оры оралжын мемлекеттік орыты ашылы шаруашылыымен байланысты. орыта ылыми – зерттеу жмыстары жргізіледі. сем оралжын клдеріні тізбегі ызылт фламинго популяцияларыны я салуыны е солтстік орны болып табылады. Су старыны табии резерваты ретінде маызы зор.

Маракл.1976 жылы рылан. 71мы га территорияы алып жатыр, оны 44 мы га-ын Маракл клі алып жатыр.

оры территориясына Азутау жотасыны солтстік беткейлері жне Кршім тау жотасыны отстігі кіреді. Маракл ойпатыны сімдіктер жабыны те бай жне алуан трлі. Оны рамына жоары сатыдаы сімдіктерді бір мынан астам трлері кіреді. Жануарлар дниесі де бай, старды 232 трі мекендейді, оларды 125 трі я салады.

Бетпа-дала.Сарысу зені мен Балаш кліні арасында территорияда орналасан. Ол азастанны трт отстік облыстарыны территориясына кіреді.

аратау (ызылм) орыы.Отстік азастан облысыны Арыс жне Шардара аудандарыны территориясында орналасан клемі 150,6 мы га 1990 жылы Шымкент облысты Атару Комитетіні шешімімен рылан. аратау орыы аратау тау жоталарыны те бай табиатын орауа арналан. Мнда сімдіктерді шамамен 1,5 мы трлері кездеседі. сімдіктерді эндемик трлеріні саны бойынша аратау тау жоталары республикада бірінші орында тр.

Биосфералы орытар. Соы жылдары орауа алынан территорияларды бір формасы болып табылатын биосфералы орытар кптеп рыла бастады.

Биосфералы оры Жерді р трлі айматарыны табии комплекстеріні (биогеоценоздарыны) эталоны болып табылады. Олар экожйелерге жыл бойы жне кпжылды зерттеулер жргізу мен биосфераа антропогенді серді мониторингін жасау шін жасы база болып табылады. Биосфералы оры орыты белдеу (биорезерватты ядросы), буферлік белдеу мен интенсивті шаруашылы белдеуінен трады. Аталан белдеулерді барлыы бір типті ландшафтта жне бір-бірінен онша алыс емес ара ашытыта орналасуы ажет.

Биосфералы орытар туралы концепцияны 1974 жылы ЮНЕСКО-ны «Адам жне биосфера» бадарламасыны жмысшы тобы сынан. Биосфералы орытар ру 1976 жылы басталып, 1995 жылды наурызында оан 82 елде орналасан 324 резерват кірді. 1983 жылы ЮНЕСКО мен Б-ны оршаан орта туралы бадарламасы (ЮНЕП), ФАО, МСОП-ны сынуымен Минск аласында биосфералы орытар бойынша бірінші Халыаралы Конгресс тті. Конгресті жмысы нтижесінде 1984 жылы «Биосфералы орытар бойынша жмыс жоспары» абылданды.

1992 жылы Рио-де-Жанейрода ткен Жерді жоары форумында Биологиялы алуантрлілік туралы Конвенцияа ол ойылды. Конвенцияны негізгі масаты биологиялы алуантрлілікті сатау мен оны элементтерін траты орау болып табылалы. Биосфералы орытарды осы конвенцияны орындауа кмек беруге ммкіндіктері бар. лтты саябатар мен орауа алынан территориялар мселесі бойынша Каракас (Венесуэла, 1992 жыл) аласында ткен тртінші Дниежзілік Конгресте биосфералы орытарды басаруа жаалытар енгізілді жне биорезерваттарды жаа формалары жасалды. Мысалы, «Кластерлік» жне трансшекаралы орытар. Биорезерваттарды дамуы саласында кеінен интеграциялау жмыстары сынылды. Оны азір «Интернет» жйесі жзеге асыруда.

Биосфералы орытар туалы Халыаралы конференция (Севилья, 1995 жыл) XXI асырдаы биосфералы орытарды рлі мен дамуыны Севилья стратегиясын жасады.

Биосфералы орытар зара толытырушы ш функцияны атаруы керек:

генетикалы ресурстарды, биологиялы трлер, экожйелер мен пейзаждарды сатауа баытталан орау функциясы;

· траты экономикалы жне адамзатты дамуа кмектесу шін даму функциясы;

· зерттеу жмыстарын олдау шін материалды-техникалы амтамасыз ету функциясы. Сонымен атар, білім беру, мамандарды дайындау, жергілікті, лтты жне аламды сипаттаы іс-шаралара байланысты мониторингті жзеге асыру.

рбір биосфералы оры ш элементтен труы ажет.

1.орыты белдеу. Биологиялы алуантрлілікті сатау масатында за уаытты орауа алынан территория. Онда е аз бзылуа шыраан экожйелерді баылау, ылыми-зерттеулер, зиян келтірмейтін ызмет, мысалы білім беру саласында жргізіледі.

2.Буферлі белдеу. детте, орыты белдеуді айналасында, шектесіп жатады. Ол экологиялы ауіпсіз ызмет жргізуге, соны ішінде экологиялы білім беру, демалу, экотуризм, олданбалы жне фундаменталды зерттеулер жргізу шін олданылады.

3.тпелі белдеу. Мнда ауыл шаруашылы жмыстарыны кейбір трлері, трын жерлер, осы территорияны ресурстарын ттраты игеру мен тиімді пайдалану масатындаы р трлі ксіпорындарды зара бірлескен жмысы жргізілуі ммкін.

1996 жылды мамыр айында Алматыда биосфералы резерваттар туралы Халыаралы конференция тті. Жоспар бойынша азастандаы бірінші биорезерват оралжын орыыны негізінде тзілді. Олай болса, биосфералы орытар жаа рл атара бастайды. Олар тек осы аудандарда мір сретін халыа табиатпен тепе-тедікте болатын ортамен дамуа ммкіндік беріп ана оймай, оамны ажеттіліктерін амтамасыз етуге де жадай жасайды. Яни, олар болашатаы траты дамуды ммкіндігін крсетеді.

Мемлекеттік табиат ескерткіштері. Мемлекеттік табиат ескерткіштеріне айрыша немесе белгілі бір жерге тн, ылыми, мдени-танымды жне денсаулы сатау трысынан баалы табиат объектілері кіреді. Олара: ормандар, клдер, жазытар мен жаалауларды бліктері, тау, сарырамалар, сирек геологиялы жыныстар, гірлер, сем жартастар жне т.б. жатады. Табиат ескерткіштеріне, сонымен атар, жасанды шыу тегі бар табиат объектілері - ертеден келе жатан аллеялар мен саябатарды жне т.б. жатызуа болады.

Тірі табиат ескерткіштеріне жекеленген за мір сріп келе жатан ааштар да жатады. Бл ааштарды жылды саиналарын зерттей отырып, климатологтар бірнеше асырлар барысындаы ауа райыны згерулерін, астрофизиктер - жаа жлдыздарды пайда болу уаытын, физиктер - жерді магнит рісіні згерістерін анытайды.

Алып ааштар да табиат ескерткіштеріне жатады. Африкада биіктігі 189 м, диаметрі 44 м болатын баобаб табылан. Секвойяларды биіктігі 100 – 110 м, жасы 3 – 3,5 мы жыла дейін жетеді.

Беловеж нуында биіктігі 42 м, диаметрі 9 м болатын емен аашы сіп тр. за мір сретін ааштара арша жатады. Жекеленген ааштарды жасы 2000 жылдан асады.

Отстік азастан облысыны территориясында 39 табиат ескерткіштері орналасан. Палеолит пен неолитті материалды жне рухани мдениетіні ескерткіштері - гірлер. Оларда адамдар орта асырлара дейін трып келген. Дубаба шаталындаы гірлерді бірінде азастандаы е бірінші жер асты мешіті орналасан. Сонымен атар, «арагір», «Ккбла» (Тлкібас ауданы), «Жылауыата» (Тлеби ауданы) жне т.б. гірлерді атауа болады.

Мемлекеттік оралымдар. Мемлекеттік оралымдар табиатты жекелеген немесе бірнеше компоненттерін сатау, алпына келтіру, кбейту жне жалпы экологиялы балансты стап тру масатында рылады. оралымдар ландшафтты, биологиялы, гидрологиялы, геологиялы, палеонтологиялы болуы ммкін.