Ароматтылы ымына анытама беру.

 

Бэджер сынан ароматтылы ымыны анытамасы мынадай:

«Егер циклді барлы атомдары осарланан жйеге енгенде негізгі кйдегі барлы -электрондар тйыталан (циклді) электрон абатындаы байланыстырыш молекулалы орбитальда орналасан трде болса, онда аныпаан циклді немесе полициклді молекула немесе ион (сонымен атар молекула немесе ионны блігі) ароматты деп арастырылуы ммкін».

Бл анытама бойынша ароматтылы дегеніміз молекуланы -электрон абатыны ерекше рылымы, яни тікелей баылау жасау ммкін емес затты асиеті. Сондытан бл осылыс шын мнісінде ароматты осылыс екендігін талдауа ммкіндік беретін критерийлер тадау туралы те маызды сра туды. Критерий ретінде ережеге сйкес молекуланы негізгі кйін сипаттайтын крсеткіштер олданылуы керек. Ароматтылыты алашы жне ке тараан критерийіні бірі реакцияа абілеттілік бл талаптарды анааттандырмайды, себебі негізгі кйге де, ауыспалы кйге де туелді. Ароматтылы критерийі ретінде абылданан физикалы критерийлерде кемшіліктер жо. Бл энергетикалы, рылымды жне магниттік критерийлер. Бл критерийлерді толы сипаттамасы [1] дебиетте келтірілген.

 

Негізгі дебиет 1[5-33], 3[7-34]

осымша дебиет 9[120-136]

Баылау сратары:

1. Ароматты кмірсутектерді физикалы асиеттері.

2. Ароматты кмірсутектерді химиялы асиеттері.

3. Ароматтылы ымына анытама.

 

Дріс №3. Ароматты электрофильді жне нуклеофильді орынбасу реакциялары. Ароматты бос радикалды орынбасу реакциялары. Ароматты осылыстарды тотытыру жне тотысыздандыру реакциялары.

 

Ароматты электрофильді орынбасу реакциялары.

 

Ароматты электрофильді орынбасу реакциялары электрофилді байланыстыру сипатына байланысты - жне -комплекстер деп аталатын екі трлі блшекті атысуымен жретіндігі жоарыда аталып тілді. -комплекстер донор-акцепторлы трдегі молекулалы комплекстер трізді ралан, мнда ароматты осылысты молекуласы – -донор трінде, ал электрофиль блшегі – акцептор трінде атысады:

 

-комплекстер тз трізді осылыстар болады, рі ароматты саинадаы кміртекті бір атомы электрофиль блшегімен -жйені екі электроныны есебінен ковалентті -байланыс тзеді:

 

Ароматты электрофильді орынбасу реакцияларына сульфирлеу, нитрлеу жне нитрозилдеу сияты ндірістік маызы жоары процестер жатады. Ароматты саинаа галогендеу, ароматты саинаа рамында кміртек бар топты енгізу (алкилдеу, ацилдеу, хлорметилдеу) сияты процестерді барлыы сіздерге «Органикалы жне мнайхимиялы ндірісті технологиясы» курсынан белгілі. Сондытан бл реакцияларды жалпы трде арастырып теміз.

Сульфирлеу (халыаралы номенклатурада сульфонирлеу) дегеніміз органикалы осылысты концентрлі ккірт ышылы немесе кейбір оны туындыларымен рекеттескенде бір немесе бірнеше кміртек атомдарындаы сутекті орнын сульфотоп басып, нтижесінде сульфоышылдар (сульфон ышылдары) тзілуі:

ArH + HOSO₃H ArSO₃H + H₂O

 

Бл реакция органикалы синтезді болашатаы е маызды реакцияларыны бірі. Сульфирлеу ароматты кмірсутектерді р трлі рылымды аралы німдерге деу масатында, сонымен атар синтезді соы німдері – бояулара, физиологиялы белсенді осылыстара, беттік белсенді жне тоыма-кмекші жне т.б. заттара ышылды жне суда ерігіштік асиет беру шін кеінен олданылады.

Нитрлеу дегеніміз органикалы осылысты азот ышылымен немесе оны туындыларымен рекеттесіп, нтижесінде бір немесе бірнеше кміртек атомдарындаы сутекті орнын нитротоп басып, нитроосылыс тзілуі:

ArH + HONO₂ ArNO₂ + H₂O

 

Нитрлеу реакциясы да сульфирлеу сияты органикалы синтезді маызды реакцияларыны бірі. Нитроосылыс жарылыш заттар немесе бояулар сияты масатты німдер болуы ммкін. Сонымен атар, бастапы ароматты кмірсутектерді (мысалы, ароматты аминдер синтезінде) химиялы айналу реакциялары тізбегінде аралы нім ретінде жиі олданылады.

Ароматты атар осылыстарын ндірістік синтездеуде галоген атомын электрофильді орын басу арылы ароматты кмірсутекке енгізу арендерді біріншілік деу дісі ретінде ана емес, сонымен атар аралы німдер мен бояыштар алуда да олданылады. Кп жадайда тек хлорлау пайдаланылады. Бл хлормен салыстыранда бром мен иодты баасыны айтарлытай ымбаттылыымен, рі Cl › Br › I атарында реакциялы абілетті кемуімен тсіндіріледі.

Галоген молекуласын полярлауа абілетті катализаторлар немесе еріткіштер атысында, еріткіш ароматты саинадаы сутек атомын алмастырады:

 

ArH + Cl₂ ArCl + HCl

 

Катализатор атысынсыз ыздыранда жне жары серінен галоген алифатты бйір тізбектегі сутек атомыны орнын басады:

 

ArCH₃ + Cl₂ ArCH₂Cl + HCl

 

Ароматты электрофильді орынбасу реакцияларыны таы бір маызды тобына кмірсутектерді С-алкилдеу, ацилдеу, хлорметилдеу реакциялары жатады.

Бастапы заттарды р трлілігіне, жру жадайларына жне механизмдеріне арай бл реакцияларда орта белгі бар: шабуыл жасайтын реагент карбкатион немесе катионоидты блшек жне онда жартылай толтырылмаан электрон абаты бар кміртек атомы болады. Бл реакциялардаы катализатор рлі – процесс ойдаыдай жруі шін белсенді реагенттерді жеткілікті концентрацияда тзілуін амтамасыз ету.