Аза халкыны алыптасу процесі этникалы ауматы алыптасуымен атар жрді.

Ноай ордасыны саяси тарихы.

Едіге 14 асырды 90 ж. Тотамыспен здіксіз соыс жргізді. Оны басты себебі, ол, біріншіден, билік шін крессе, екіншіден, Ноай ордасыны беделін ктеріп, ел аумаын лайтуа тырысты. Шыыс улетінен хан ктеру Едіге рпатарыны келісімінсіз абылданбайтын дстр алыптасты. Маыт елі оан арнап Едіге жырын шыарды. Едіге орданы 15 жыла жуы билеген. Едігені билік жргізген кезінде Ноай ордасыны жері Батыс Сібір ойпатына дейін лайан. Бл аймаа ашып келген Тотамыс хан аза боланнан кейін, бл жердегі тайба тайпасы да Едігені билігін мойындаан. Жазба деректерді мліметі бойынша, ноайлар(маыттар) 15 асырды ортасында Сырдарияны орта аысына дейін жетіп, кейбір бекініс алаларды жаулап алан.

ХV -ды аяында Ноай Ордасы орыс мемлекетімен саяси жне сауда-экономикалы байланыстар орнатып, ноай билеушілері Мскеу мен азан базарларына жыл сайын мыдаан жылы мен ой ткізіп трды. 16 -ды 2-жартысында азан мен Астрахан хандытарын Ресей жаулап аланнан кейін Ноай ордасы лсіреп, бірнеше лыстара, ордалара блінді. Солтстік Кавказда Кіші Ноай ордасы, Жем, Ойыл жаалауларында Алты лыс ордасы рылды.

Исмаил мырзаны арамаындаы тайпалар лкен Ноай ордасын рып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне баынды. Еділ алматарыны шабуылынан кейін 1634 ж. ноайлар Еділді о жаалауына кшіп, Кіші Ноай ордасымен бірікті де, ырым хандыына туелді болды. Ноай ордасы ыдырааннан кейін аза жерінде алан ел аза хандыы рамына енді. Ноай ордасы тркі халытары тарихында лкен із алдырды. аза, араалпа, збек, татар, башрт, т.б. тркі халытарыны лт болып алыптасуында Ноай ордасына кірген тайпаларды лесі те мол.

Білхайыр хандыы.

азастанны орталы, батыс жне солтстік-батыс бетінде бірнеше туелсіз феодалды иеліктер рылып, оларды арасында билік шін крес толассыз жрді. Ноай Ордасы мен білхайыр хандыыны пайда болуына келді.

Осындай жадайда Жошы улетіндегі Шайбанны рпаы Дулет Шайхты баласы білхайыр саяси мір сахнасына шыты. Орталы жне Солтстік азастан тайпаларын билеп отыран топтарды олдауымен ол 1428 ж. Тура ірінде (Батыс Сібір) хан болып жарияланды.

Этникалы рамы: ият, Маыт, Шынбай, Найман, арл, ыпша, оырат, алы, йсін т.б. тайпалар кірді.

Территориясы: Шыыс Дешті-ыпшаты феодалды бытыраы жерлерін біріктірген «кшпелі збектер мемлекетіні» яни білхайыр хандыыны азастан тарихында елеулі орны бар. Оны иелігі Ноай Ордасыны шыыс бетін, батыста Жайы, шыыста Балаш жерлеріне дейінгі, отстікте Арал теізі мен Сырды тменгі аысына, солтстікте Тобыл мен Ертіс орта аыстарына дейінгі жерлерді амтыды.

33. «аза»сзіні шыу тарихы туралы пікір кп. Кптеген алымдар «аза» сзіні шыу тегін б.з.д. VII-IV асырларда мір срген са тайпасыны атымен, не «еркін» сзімен байланыстырады.

алымдарды пайымдауынша, «са», «ас-пи», «ас», «аз», «хаз», «аз», «а-са» секілді руларды атаулары – «аза» этнониміні туынды тбірлері. Академик Н. Марра жне чех алымы Б. Грозный крсеткендей, «аза» атауы «аса» жн «кесек» сздерінен шыан.

Зерттеуші . бдрахманов «аза» сзіні тркіні «аз» жне «о» (о) деген екі сзді осылуынан жасалан: «о» – кне тркі тілінде ру, тайпа дегенді білдіреді. «аз – о(о)» – аза тайпалары деген ымды білдіреді.

«аза» сзіні шыуы туралы алымдар мен зерттеушілерді пікірлерін тжырымдап, екі орытынды жасауа болады:

– «аза» сзі «ас» жне «са» атауларыны бірігуінен шыан;

– «аза» сзі «ерікті адам» деген маынаны білдіреді.

34)алымдар «каза» этнонимін «аз а» («а аз») аз-дай тізілген а киіз йлерден іздесе, екінші бір алымдар сатардан «са», «ай са» іздейді. Баса да болжамдар мен пікірлер де бар, біра каза тарих ылымында бан толы, ылыми длелденген жауап лі кнге дейін жо.

XIV-XV асырларда азастан аумаындаы этнонимге атысты «аза» атауымен бір уакытта сол кездегі жазба деректерде «збек», «збек-аза», «но-ай», «моол» сияты баса да ымдар кездеседі.

«аза» термині тарихи жазба деректерде XIV асырды орта кезінен бастап кездеседі. Кейбір тарихшылар «азак» терминіні одан да ертерек кездесетінін айтады. Мхамеджан Тынышпаевты зерттеулерінде аза-тарды 1356 жылы Мауереннахра шабуылда .1481 жылы Ахмет хана «1000 аза-пен» Иба ханны жне ноай мырзалары Мса мен Жабыршыны «15 мы азапен шабуылдааны» жне т.б.мліметтер келтіріледі. «Тарих-и-Рашиди» жне басададеректерде «аза» атауы білайыр ханныбилігін мойындамай Жетісуа кшіп кететін Жнібек пен Керей бастаан саяси топты білдіру шін бастапы кезде «збек-аза», кейіннен «аза» трінде олданылды. Бірте-бірте «аза» атауы этникалы мнге ие болып, Дешті ыпшаты, Жетісу мен Отстік азастанны, брыны Ноай жртыны алыптасан трік тілдес халыны этнонимі ретінде одданыла бастайды.

аза халкыны алыптасу процесі этникалы ауматы алыптасуымен атар жрді.

Кшпелі трмыс жадайыда экстенсивті мал шаруашылыы басым кезде рулар мен тайпаларды оныстану шекаралары траты болмаан. Біра кптеген этникалы саяси жне шаруашылы факторларды рекеті нтижесінде азастан аумаында негізгі ш этникалы ауматы бірлестіктер - ¥лы Жз, Орта Жз жне Кіші Жз пайда болды.

Ауматы-этникалы бірлестікті жз деп аталуы детте аза халына арасты жне тарихи дстр арылы белгіленген жалпы аза аумаыны бір блігін мекендеген тайпаларды ірі бірлестіктеріне байланысты айтылады.

алыптасан ш жзді аумаы мен XIV—XV асырларда мір срген А Орда, Моолстан, Ноай жне білайыр хандытарыны амтыан ауматарын салыстыратын болса, А Орда мен білайыр хандыыны аумаыда Орта Жзді, Моолстан аумаында лы Жзді, Ноай Орда-сыда Кіші Жзді пайда боланын аару иын емес. Ауматы этникалы бірлестіктер ретінде жздерді мір сргендігі туралы жазбаша деректер XVI асырдаы шыыс жазбаларында кездеседі. Жздерді пайда болуын кейбір тарихшылар азастанны климатты жадайлары мен кшпелі мал шаруашылыыны экстенсивті даму ерекшеліктерімен де бай-ланыстырады.

Жздер аумаында да наты белгіленген шекара сызытары жо. ¥лы Жзді аумаы негізінен Сырдарияны жоары аысынан Жетісуді оса алана дейінгі жерлерді, Орта Жз Орталы азастан мен Солтстік Шыыс азастанды жне Сырдарияны орта аысы бойын, Кіші Жз Сырдарияны тменгі аысынан Арал теізі жаалауын жне Батыс азастан ауматарын амтиды. ¥лы Жз рамындаы ірі тайпалы топтар: йсіндер, албандар, дулаттар, жалайырлар, суандар, шапыраштылар, ыс-тылар, ошатылар жне басалар болып табылады. Орта Жз рамына ежедден белгілі ірі тайпалар: кыпшак, арын, найман, керей, коыраттар-мен бірге уак, бора, шйе, актелес, жебеней, амара, арамара рулары да кіреді. Кіші Жзді зі ш тарма: лімлы, Байлы жне Жетіруа блінеді лімлына — карасаал, кете, аракесек, шекті, тртара, шме-кей, Байлына — адай, беріш, байбаты, алаша, алтын, жаппас, таз, есентемір, шеркеш, ызылрт, тана, Жетіруа — тама, табын, жаалбай-лы, кердері, рамазан, керейіт, ноайлы, тлеу рулары кіреді.