Абылай заманындаы азастанны мемлекеттілігі.
1742 жылы 20 тамызда Ор аласында Ресей, жоар жне араалпа, азатарды Кіші, Орта жне лы жзді кілдері атыскан келіссз жргізілді. Онда Ресей кілі аза пен жоар арасындаы атыыстара байланысты уж айтпашы болды. Біра жоар баскыншылары оан кла аспады. Олар аза оныстары мен орыс амал-бекіністеріне шектес жатан жерлерде 20 мы скер стап, азатарды мазалауын оймады. Ендігі жерде аза халкыны тек зіні кшіне ана сену керек екеніне, ш жзді басын осып, жоарларды феодалды скер кшіне соы беру арылы ана з жерін жаудан босатуа болатынына козі жетті. Осы идеяны орнытыруа Абылайхан зор ебек сіірді.
1711 жылы "ан ішер" Абылай ханны баласы Ули слтанны шаыраында аза тарихында лкен орын алан бала дниеге келген, оны азан шаырып ойан аты -білманср болатын. алматар Тркістанды алып, Ули ханды лтіріп, оны 13 жасар лы білмансрды ттындаы баса адамдармен бірге Хиуа базарына апарып лдыа сатпашы болды. Осы жерде ол ттыннан ашып елге келіп, ауатты адамдарды малын бауа жалданды. йсін Тле биді тйесін, одан со Дулеткелді байды жылысын баады. йпа-тйпа болып жргені шін жрт оны Сабала деп атаан. 1731 жылы Сабала ауыл адамдарымен бірге алматара арсы шайаса атысып, зіні асан ерлігі, батылдыымен кзге тседі.
Осы рыста "Абылай, Абылай!" - деп рандап, жігіттерге жігер беріп, жауды тобына мтылан ол алматарды скер басшысы Шарыш батырды жекпе-жекте лтіреді. Атой салып шайаса ш рет кірген ол рыста жауды таландап, жеіске жетуге лкен ебек сііреді.
білммбет хан жаудан жеіспен оралан Сабалаты з туысы екенін тсінеді. Риза болан ол оан "Абылай" деп ат беріп, ханды таын сынады. Абылай есімін алан Сабала хан болудан бас тартып, білммбет айтыс болана дейін слтан дрежесінде бас аылшы, кеесшісі болады.
1741 жылы жазда лытауды маында а аулап жргенде апыда алматара ола тскен Абылайдан жоарларды лы онтайшысы алдан-Серен: "Мені лымды елтірген сен бе?" — дегенде, ол: "Сені баланды лтірге мен емес, халы, мені олым халыты бйрыын орындаушы ана", -деп жауап берген.
Жоар мемлекетіні ханы алдан Серен 1745 жылы ліп, оны мирасорларыны арасьшда хан таы шін талас, кескілескен тартыс басталады. Осы орайда крші жатан Цинь империясы жоарлара арсы айта-айта соыс ашып, жоар мемлекетін лсіретеді. Міне, осы аласапыран, жанталас уаытты тымды пайланан Абылай аза жерін жоар алматарынан тазарту масатмен Теліклді маына ш жзді скери жасатарын жиып, Тркістан мен Сыр бойындаы алаларды азат ету жорыына аттанады. Бл ш жзді басы осылан алашы жорыы еді. Осы жорыта ерен ерлігі, тамаша батырлыымен кзге тскен анжыалы Бгенбай, аракерей абанбай, Кіші жзді батыры Быбай, Уа руыны батыры Баян, т.б. з есімдерін шпес даа бледі.
Абылай бл жорыта аза скерлерін ш топа блді. Оны бірінші тобын анжыалы Бгенбай батыр басарды. Оан ататы мбетей жырау осылды. Бгенбай басаран 10 мы скер олы Тркістанны Солтстік жаына, Соза бекінісіне барып бекінуге тиісті болды.
Екінші олды Жнібек батыр басарды. Ол Сыдарияны тменгі саасына арай бет тзеді. Оан Ттікара жырау осылды.
шінші, негізгі колды Абылайды зі басарды. Жорыа атынасандар Шиелі, Жааоран бойымен Тркістанны кнбатыс жаына арай жылжыды. Бл топа азаты аты шулы батырлары абанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанза, Жпек, т. б. кірді. Бар жырау науастанып келе алмаандытан топа 17 жасар Ктеш аын осылды.
Жоар скерін басаран алдан Серенні ортаншы лы Цевен Доржи де з скерін шке блді. Ол зінін басты кшін Абылайа арсы баыттады. Жоар скерлерінін, аруы - мылты, найза, ылыш болды жне тйе стіне орнатан 15 зебірегі бар еді. аза жасатары сойыл, шопар, сада, кейбіреулері найзамен аруланан болатын.
Цевен Доржи зіні ауыр олымен Абылай скерлерінен брын келіп, Жанаорана бекініп алды. Абылай Жанаоран бекінісін алуды абанбайа тапсырды. Сырымбетті о жа аната, Баянды скерді сол жа анатына ойды. Оларды сыртынан ш мы олы бар Малайсары, Оразымбет батырларды скерін топтастырды. Абылай зіні Саымбай, анай, Жанза сияты сенімді батырларымен жне 17 жастаы лы Жанаймен скерді дл ортасында жрді.
Бл соыс екі айа созылды. аза скерлері Жааоранды, Шымкентті жаудан тазартып, Туркістана таяп барды. Бгенбай басаран скерлер Соза пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас зеніне таау барды. Жнібек батырды скерлері араалпа жерін босатып, алматарды Сырды жоары саасына шегіндірді. Амалы таусылан Цевен Доржи Абылайдан бітім срауа мжбр болды.
Келісім бойынша Созак, Сайрам, Манкент, Шымкент алалары аза хандыы арамаына тті. Тркістан аласы туралы мселе кейінірек шешілетін болды. Абылай бл жолы жеістерін жонар хандыыны кйреуіні бастамасы деп есептеді. 1745 жылы соыс осымен бітті.
аза жерін алматардан біржолата тазарту масатымен Абылай жне аза скерлеріні олбасшылары абанбай, Бгенбай, таы баса батырлары аза жасатарыны басын осып, 1750 жылдарды орта шенінде жоар апасы маында жауды негізгі кшін ш абат оршап, ес жидырмай таландап тбегейлі жеіске ол жеткізді. Сйтіп, алматарды бір асырдан астам уаыта созылан басыншылы, зорлы-зомбылы соысы осымен аяталды.
1755 жылы жоарлар бірнеше са иеліктерге блініп кеткен болатын. Мны ытай империясы тымды пайдаланып, жоар жерін басып алуа кірісті. Осыдан кейін кп кешікпей Жоар мемлекеті 1758 жылы біржолата лады.
1758 жылы Цинь ытайлары Шыыс Тркістандаы азіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясыны батыс шекарасы аза жерімен шектесіп жатты. ытайлар крші жатан аза елдеріне тынымсыз шабуыл жасады. Абылай басаран аза жасатары ытай скерлеріне бірнеше рет соы беріп, оларды ішке арай жылжуына ммкіндік бермеді. ытай скерлеріні басып алу каупінен сескенген білммбет лкен Орданы Іле зеніні бойынан баса жаа кшіруге мжбр болды.
Бір айтып кететін жай, Ресей патшалыы зіні ол астындаы азатара ытайлар шабуыл жасап жатанда елшілік жолмен наразылы білдіруден баса кмек крсетпеді. Ол наразылыа ла асан Цинь империясы болан жо.
Абылай асаалдарды ала кеесін шаырып, ытаймен соысты соза беруге болмайтынын, халыты азып-тозып кеткенін айтып, Цинь кімдерімен елшілік атынас орнату масатында Пекинге адамдар жіберді. Сйтіп, ол Цинь империясымен сауда, экономикалы байланыс орнатуды амалын істеді. Ол Ресеймен арым-атынасты да лайтты. Абылай хан аза жерін, аза халын кршілес кшті елдерді /Ресейді, жонарларды, ытайды/ аупінен орап алуа лкен ебек сіірді. Батырлыы, йымдастыру шеберлігі, саясатшылыы арасында аза халыны елдігін сатау шін кп жмыс тындырды.
1771 жылы білммбет хан лгеннен кейін, Тркістанда ожа Ахмет Иассауиды мешітінде билер мен слтандар бас осып, Абылайды а жылы сойып, а киізге орап, Орта жзді ханы етіп ктерді. Біра Абылай зін азатарды ш жзіні ханымын деп есептеді.
Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М. Л. Воронцовты жарлыымен Абылайа арналып Есіл зеніне таяу жердегі Жаызтауда ааш й салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында айтыс болып, Туркістан аласында жерленді. Абылайдан кейін Орта жзді ханы болып, оны баласы Ули сайланды. ш жзді басын біріктіріп, жоар басыншыларын аза жерінен уып, аза халыны туелсіздігін сатап алуда лкен ебек сіірген Абылай ататы мемлекеттік айраткер ретінде тарихта шпес із алдырды.
43) «Атабан шбырынды,Алакл –слама » жылдар.аза-жоар соыстары
1723 жылы Цинь билеушілерімен бітім шартын жасап, шыыстаы тылын ауіпсіздендірген жоарлар каза хадыын бір жолата таладау шін аза жеріне шешуші жорыын бастайды. Алдаы соыса мият зірленген жне аза хандытарыны бытыраылыын пайдалана білген жоарлар 1723 жылы ерте кктемде каза жеріне жасаан е ауыр, жойын жорыктарыны бірін бастайды. Ауыр ыстан шыан азатар бл уаытта жоар скерлеріні ірі жорыын ктпеген еді. апыда алан аза ауылдары ырына шырайды, тірі аладары мал-млкін тастап ашады. аза тарихындаы е ауыр кезе басталады. Жоарларды бл шапыншылыы халы ауызында «Атабан шбырынды, ала кл слама» деген атпен алады. Бдан кейінгі шапыншылытарда бден лсіреген, берекесі кетіп, алауызды кшейген азатарды жоарлара арсылы крсетуге шамалары келмейді.
Талас, Боралдай, Арыс, Шыршы зендерінен ткен кезде де талай адам леді, мал-кйсіз аландар аштытан да ырылады. Осы жылдары миллиона жуы халы ырына шырайды. Тркістан, Сауран, Ташкент алаларынан жне бкіл Отстік ірден айрылан азатар Сырдариядан тіп Мауереннахр жеріне беттейді, біра оларды Бар хандыы талайды. Беті айтан жрт Араа айырылады, одан да тра таба алмай, Жем мен Жайыа жетіп ре тотайды.
Жайы бойында жоар шапыншылыынан босып келген азатарды саныны кптігі сонша, тіпті алма хандыы тадырыны зі екі талай кйде алады. Олар Еділді сол жаалауындаы здеріні жайлауларын орау шін Ресей кіметінен скери кмек срауа мжбр болады. алматар Еділ мен Жайы арасындаы оныстарын патша скерлеріні кмегімен ана сатап алады. «Атабан шбырынды жылдар» аза халына крып кету аупін туызды. Бндай атерден аман алуды бірден бір жолы жауа йымдасып тойтарыс беру, елді біріктіру, бар кшті жоар шапкыншылыына арсы жмылдыру еді. 1726 жылы Тайла пен Сауры батырлар бастаан Орта Жз бен Кіші Жзді біріккен скерлері Бланты зеніні маында жауа елеулі тойтарыс береді. Бл жеіс аза халкына жауды жеу жолындаы кресте бірігуді ажет екендігін те-мте айын тсіндіріп, 1727 жылы Шымкент маындаы Ордабасыда ш жз кіддеріні бас осан жиыны теді. Жиында аралан басты мселе кшті біріктіру, жауа тойтарыс беру болды. Слтандар арасыдаы алауыздыа арамастан аза жасатарыны бас олбасшылыына білайыр хан сайланады.
1729 жылы Балаш клінен отстікке таман Итішпес деген шаын клді маыда аза жасатары жоарлара кйрете соы береді. «Аыраай шайасы» деген атпен белгілі болан бл жеіс ш жз азатарыны зара бірігіп имылдауыны нтижесінде келді. Елді саяси біріктіру мселесі айта ойылды. Осы кезде Болат хан дние салады. Хан сайлауында ірі слтандар мен жздер арасындагы алауыздыты жойылмаандыы крінді. иын жадайда бас біріктіріп орта жеіске жеткен слтандар ат кйрыын кесісіп айырылысады. білммбет хан Тркістана кетсе, білайыр мен Смеке хандар Ресей шекараларына арай кетеді. 1730 жылдан бастап аза хандыы іс жзіде бірнеше билікке блінеді. лкен хан болудан дмеленген Орта Жзден Смеке де, Кіші Жзден білайыр да кпшілік олдауына ие бола алмады. лкен хан атаына 1739 жылы ана білммбет ие болады, біра ол бкіл елді біріктіре алмайды. Жоар басыншыларыны шапкыншылык жылдары аза жздеріні экономикалы жне саяси міріне за уакыта тере із алдырып, каза тарихына «алапат ауыр жылдар» болып енді. Миллиона жуы адамынан айырылан азатар мал-млкінен жне шрайлы мал жайылымдарынан да уаытша айырылды. Халы мірідегі ауыр заман - сол бір алапат кезеді жырлайтын «Елім-ай» леіде крініс тапан.
Жоар шапыншылыыны «алапат ауыр жылдарында» азатарды Барамен жне Хиуамен атынастары шиеленісті. Босып келген халы Бараны, Самаранды жне оны жергілікті халын кйзелтті. Академик В.В.Бартольдты пікірінше, Самаранны трыдары жеті жыл бойы (1723-1730) алаа келмей ойан. Хиуа хандыында да шамамен сол жылдары бкіл елді мекендер, оныстар бос алан, ал Хиуаны зіде бар боланы 40 йдей ана алыпты. Батыска арай ыысан азагар, сонымен бірге, трікмендермен де атыысуа мжбр болды.
Бланты зені мен Аныраай шайастарындаы жеіске арамастан Жоар хадыы лі де кшті еді. Оларды жаа шабуылыны аупі жойылмады. аза жеріне баскыншылы саясат стаан о тайшы алдан Церенні билік басына келуі де мндай шабуылды аупін одан рі кшейтті. Осы кездегі билік шін басталан зара талас та тпкілікті жеісті ауылын алыстата тсті. Бірттас каза хандыы бірнеше билікке блінді. Жеістен мітін зген Жолбарыс хан мен Тле би жоарларды билігін мойындауа мжбр болса, Кіші Жз ханы Ресей бодандыы туралы гіме озады. Орта Жзді кп блігіне билігін жргізіп отыран білммбет хан да Ресейден ораныш іздеді. Жоар шапыншылыыны ауыр зардаптары аза хандыыны Ресей бодандыын абылдауыны е басты себебі болды.