Кшпенді мдениет пен аза музыкасыны ерекшеліктері

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЗА ЛТТЫ НЕР УНИВЕРСИТЕТІ

ШЕГЕБАЕВ П., ЕЛЕМАНОВА С.

АЗА МУЗЫКА ДЕБИЕТІ

Астана, 2011

УДК 521.512.122.0: 78(075.8)

ББК 83.3(5Каз): 85.31я73

Ш40

аза лтты нер университетініоу-дістемелік кеесі сынан
№ 1 Хаттама, 25.10. 2011 ж.

Ш40Шегебаев П., Елеманова С.А.аза музыка дебиеті (дстрлі кезе): Музыкалы колледждерге арналан оулы. - Астана, 2011. –104 б.

П.Шегебаев – Кіріспе,I блім:1-12 таырыптар,

II блім: 13-16 таырыптар.

С.Елеманова – II блім:17-21 таырыптар.

Орыс тілінен аударан – П.Шегебаев

ISBN 9965-881-54-5

Оулы музыкалы колледждерді барлы мамандытарына арналан. Жалпыдан жалыа принципі бойынша рылан оулыта алдымен музыка неріні трлері мен жанрлары туралы малматтар беріледі, содан со халы ксіби нер тлаларыны жеке шыармашылыы арастырылады.

ISBN 9965-881-54-5

Пікір жазушылар:

Егінбаева Т.Ж. – нертану ылымдарыны кандидаты, профессор.

Бекишева Х.И.– азУ техникалы жне ксіби білім беру оу-дістемелік бліміні бастыы.

УДК 521.512.122.0: 78(075.8)

ББК 83.3(5Каз): 85.31я73

МАЗМНЫ

Кіріспе.

Кшпенді мдениет пен аза музыкасыны ерекшеліктері.................. 4

І блім. Дстрлі музыканы трлері мен жанрлары

1 таырып. Фольклор жанрлары мен
халы ксіби нер трлері......................................................... 7

2 таырып. йлену той ндері................................................... 10

3 таырып. Аза тту ндері........................................................ 12

4 таырып. Бала трбиелеуге арналан ндер.
Баса да дет-рыптар........................................... 14

5 таырып. Трмыс-салт ндері................................................. 16

6 таырып. Лирикалы ндер (ара ле). Аыз кйлер.
Тарихи ндер менкйлер........................................ 18

7 таырып. Басылы нер........................................................ 21

8 таырып. Жырау-жыршылы нер........................................ 23

9 таырып. Аынды нер......................................................... 25

10 таырып. Халы ксіби ншілік (сал-серілік) нер................ 28

11 таырып. Кйшілік нер......................................................... 31

12 таырып. аза халы аспаптары.......................................... 34

12.1 Ішекті аспаптар (ысышты)......................................... 37

12.2 Ішекті аспаптар (шертпелі).......................................... 39

12.3 рлемелі аспаптар....................................................... 41

12.4 рмалы аспаптар......................................................... 43

ІІ блім. Халы ксіби композиторларды шыармашылыы

13 таырып. рманазы............................................................. 45

14 таырып. Дулеткерей............................................................. 54

15 таырып. Дина......................................................................... 62

16 таырып. Тттімбет................................................................. 68

17 таырып. Біржан-сал............................................................... 75

18 таырып. Аан-сері................................................................. 83

19 таырып. Жаяу-Мса.............................................................. 88

20 таырып. Абай нанбаев...................................................... 92

21 таырып. Мхит...................................................................... 95

дебиеттер........................................................................................... 102

Глоссарий ...................................................................................................103

Тест сратары .........................................................................................105

Кіріспе

Кшпенді мдениет пен аза музыкасыны ерекшеліктері

ткен асырларда дние жзі халытары здерінілеуметтік-экономикалы жадайларына байланысты екі топа блінген: 1) мал шаруашылыымен айналысатын кшпенділержне 2) егіншілікпен айналысатын отырышы халытар. Осыан байланысты оларды мдениеті де бір бірінен згеше болан.

Кне заманнан бері ке байта Еуразия жерін мекендеген аза халы 20 асыра дейін кшпенділікпен айналысып келді.Еуразия сахарасынада кшіп-онып жріп мал бау – сол кездегі шаруашылыты е олайлы трі болды. алымдарды пайымдауынша, бндай экономикалы рылым бізді дуірімізге дейінгі 1-ші мыжылдыта алыптасан. азастанны отстік, отстік-шыыс айматарында кшпенділік мір жер шаруашылыымен атар дамып келді. Бл жерлерде, сіресе лы Жібек Жолы бойында кптеген алалар бой ктерген, соан сйкес осы айматарда ала мдениеті де орын алан.

азатар мал трлерінен ой, жылы, ешкі, тйе, ал кей жерлерде сиырлармен де айналысан. Малды саны те кп болан, ол бір ауылды зінде он, тіпті жз мыдап саналан. Ауыл трындары, керісінше, аз болан, 5-10 йден тратын ауылды е жаын, туыс адамдар ран. Олар алы малын ке жне нарлы жайылыммен амтамасыз ету шін немі малды соынан кшіп-онып жруге мжбр болан.Мал саныны кптігіне байланысты ауылдар бір бірінен алыс орналасан. р ауылды, р руды здеріне блінген жайылымдары болан, оларды шекараларын хан немесе билер кеесі белгілеп отыран.

Кшіп-онуды баыты жылдан жыла айталанып отыран. Ауылдар ыс мезгілін жылы жне су оймаларына бай отстік ірлерінде ткізген, кей жерлерде суы желден орайтын тау бктерін паналаан. Кктем бастала ауылдар солтстікке арай жылжи бастаан. Жаз айларын нарлы шпке молке байта орталы жне солтстік азастандаыжайлауларында ткізіп,кз тсе бастаан кезде айтадан отстіктегі ыстауларына оралан.

Осындай асырлар бойы алыптасан кшпенді мір халыты рухани мдениетіне тікелей сер етті. Ол, бір жаынан, кейбір нер трлеріні сіп дамуына ыпал етсе, екінші жаынан, баса нер трлеріне кері серін тигізді. Атап айтанда, кшіп-онушылыты салдарынан кпдауысты хор нері, аспапты ансамбль мен би нері дамымай ала берді.

Кшпенділік мірге музыка неріні бір ана трі сйкес болды, ол – жеке орындаушылы нер. Дстрлі музыка жанрларыны барлыы дерлік тек ана жеке орындаушылы трде дамыан. Жалпы аза музыка мдениетіні жетістіктері е алдымен осы жеке орындаушылы нерменбайланысты.

Кшпенділікті салдарынан музыкалы аспаптарды да саны аз болды. Кшін-онып жрген халы кнделікті мірінде зімен бірге е ажетті заттарды ана алып жрген, жнесол аз ана заттармен анаат ттан. Сол себепті,брыны кезде аза халы андай да болмасын заттара мар болмаан.

Кшпенділерді, соны ішінде аза халыны музыкалы мдениетіні ерекшеліктері баса, кшпенді емес халытармен салыстыранда айыныра крінеді. Мысалы, азатарды збектермен(немесе йырлармен) салыстыратын болса, бл крші болып тратын халытар тіл жаынан бір біріне те жаын(яни, тркітілдес) болып келеді, ал музыка саласында оларды айырмашылытары айтарлытай кп. Байыры заманнан бері егіншілікпен айналысыпкелген збектер мен йырларда музыкалы аспаптарды кптеген трлері бар. Сол аспаптардан рылан ансамбльдерді де трлері кп. Отыршыл мірді арасында бл халытарда би нері де жоары дрежеде дамыан. Ал, е бастысы, збектер мен йырларда баса ешбір кшпенді халытарда кездеспейтін мам (мугам, маком) нері бар.

Ал, керісінше, Еуразия елдеріні наыз кшпенділері – азатар мен моолдарды алатын болса,олар тіл жаынан бір біріне млдем самайды, біра соан арамастан оларды аспаптары мен музыкалы жанрлары бір біріне те жаын. Моолдарда, азатар сияты, жеке орындаушылы нер атты дамыан.

Сонымен, осындай салыстыру арылы мынадай тжырыма келуге болады: халытардызара мдени-типологиялы жаындыы немесе бір бірінен айырмашылыы оларды тілінде емес, олар осы халытарды дстрлі мір тіршілігінен (яни, кшпенділіктен немесе отырышылдан)туындайды.

Ежелден бері атадан балаа мирас болып жеткен дстрлі аза музыкасы лкен екі топаблінеді.Оларды біріншісіфольклорлы жанрлар тобын райтынхалы ндері мен кйлері(олар:рыпты ндер, трмыс-салт ндері, лирикалы халы ндері жне тарихи ндер мен кйлер); екіншісі – халы ксіби нер трлері,олар:басылы нер,жырау-жыршылы нер, аынды нер,сал-серілік (немесе халы ксіби ншілік) нер жне кйшілік нер.

ХХ асырды 20-30 жылдарында аза халыны леуметтік-экономикалы жадайы тбегейлі згерістерге шырады, соанбайланысты халыты мір-тіршілігі де крт згеріп кшпенділіктен отырышыла ауыса бастады. Осы кезде дстрлі нер трлеріні кейбіреулері жаа оамнан олдау таппай мытылып, тіпті жоалып кете жаздады. Атап айтанда, жырау-жыршылы пен аынды нерді дстрлі мн-маынасы коммунистік идеологияа айшы келеді деген пікірлер айтылып, оларды дамуына шектеу ойылды.Ал басылы нер, жне онымен тыыз байланыста болан обыз музыкасы тіптен удалауа шырады. Кшпенділік мірден отырышыла ауысуды салдарынан сал-серілік нер де зіні леуметтік негізін жоалтты. Сал-серілерді репертуары енді уесой ншілерді олына ауысты. Осындай крделі згерістер кезінде музыка нері трлерінен тек ана фольклор жанрлары мен домбыра музыкасы ана з арынымен дами берді.

Аспапты нер бізді заманымыза дейін домбыра, ыл обызжнесыбызыарылы жетті. Баса аспаптартуралы тек ана жеке-дара мліметтер саталан. Бндай мліметтер кбінесе жыр, ертегі, аыз сияты халы ауыз дебиеттерінде кездеседі. Солара сйенсек, кне аспаптардыкбісі ашылыта, жорытар мен соыс кезінде арнайы белгі беру шін олданылан. Кейін келе, заманны згеруіне байланысты, бндай аспаптар з ажеттіліктерінен айырылып мытыла бастады.

Ортаасырлы заманда отстік азастан айматарында орналасан алаларда (Отырар, Тркістан, Сыанак, Сайрам, Тараз т.б.) аспаптарды трлерікп болан, жне сол аспаптардан рылан ансамбльдер де кездескен. Ансамбльдер ншілер мен бишілерді сйемелдеп керуен-сарайларда, базарлар мен аладарда нерлерін крсеткен. Сол кне аспаптардыкейбіреулерінбелгілі алым Б.Сарыбаев Отырар аласында жргізілген археологиялы азба жмыстары кезінде тапан.

Халыты е сйікті аспабы – домбыра. Оны кйшілер ана емес, сал-серілер, аындар, жыршылар мен ншілер де пайдаланан. алан аспаптар домбыра сияты лкен олданыста болмаан. ыл обыз басыларды аспабы боландытан асиетті боп саналан, сондытан оны арапайым халы олына стауды зіне рейленген. 14-15 асырларда жыраулы нерді арынды дамып тран кезінде ыл обызды жыраулар да олданан. Ал сыбызыа келер болса, оны орны ерекше деуге болады. амыстан жасалатын сыбызыны за мерзімге сатау иын, ол ыстыта урапгітіледі, ал суы кезінде зіні дыбыс сапасын жоалтады. Сол себепті бл аспап ел арасында ке тарамаан. Сыбызыны кбінесе амысты пісіп жетілген кезі – кз айларында олданан. (Айта кету керек, брыны кезде сыбызыны ааштан немесе темірден жасалан лгілері болан, біра дыбыс сапасы тмен боландытан бндай аспаптар з олданысын таппады).

Сратар мен тапсырмалар

1. азатарды брыны кездегі мір-тіршілігі.

2. Жеке орындаушылыты дамуыны себебі.

3. ХХ асырдаы музыка мдениетіндегі згерістер.

4. Музыкалы аспаптар жне оларды жалпы сипаттамасы.

І блім