Аза музыкасыны трлері мен жанрлары
Жалпы аза халыны дстрлі музыкасы крделі екі топты райды. Бірінші топа фольклор жанрларыжатады, олар:
1) рыпты ндер,
2) трмыс-салт ндері,
3) аыз кйлер,
4) тарихи ндер мен кйлер,
5) лирикалы халы ндері (ара ле).
Екінші топтыхалы ксіби нер трлерірайды, олар:
1) басылы нер,
2) аынды нер,
3) жырау-жыршылы нер,
4) сал-серілік (халы ксіби ншілік) нер,
5) кйшілік нер.
рыпты деп дстрлі ырымдар мен дет-рыптардыткізген
кездеарнайы орындалатын ндерді айтамыз. Баса кездерде бндай ндер орындалмайды. рыпты ндерді бірнеше трі болады, олар: йлену тойндері(сысу, той бастар, бет ашар, жар-жар); аза ттундері (яни, аза болан адамды жерлеу кезінде орындалатын естірту, жбату, кіл айту, жотау ндері); бала міріні маызды кезедеріндеатарылатын дет-рыптарда орындалатын ндер (шілдехана, бесікке салу, тсау кесу, тіл ашар т.б.); кнтізбелікндер (жарапазан); емшілік ндер (бдік, клпсан).
Трмыс-салт ндері, керісінше, ешандай дет-рыптармен байланысты емес. Олар халыты кнделікті мірінде, кішігірім жиын-тойларда, жанялы мейрамдарда, жастарды ойын-сауытарында орындалан. Трмыс-салт тобына трбиелік мні барндер(«Не жаман», «мір туралы» сиятылар), трмыс-салт айтыс трлері (айым айтыс, Жмба айтыс, ыз бен жігіт айтысы, тірік айтыс), балалар ндері (Санама, Жаылтпаш, р трлі ойын ндері) жне балалара арналан ндер (Трт тлік мал, лди-лди, Бала жбату, Ертегі ндер) жатады.
Аыз кйлер – аспапты музыка саласындаы е кне шыармалар. Олар(мысалы, «Нар идірген», «Аса лан», «Ау», «Бегім бер», «Жез киік» сияты кйлер) домбыра, обыз, сыбызы аспаптарында орындалып жетті. Осындай кйлермен бірге айтылатын аыз-гімелерде халыты кне замандаы дниетанымны кріністері орын алан.
Тарихи ндер мен кйлер–тарихи оиалара (мысалы, «Елім-ай» ні, «Ел айрылан» кйі) немесе тарихи тлалара арналан («Ескендір Зулхарнайн», «Аса Темір» сияты)шыармалар.
ара ле –ел арасында ке тараан, халыты е сйікті лирикалы ндері. Бл ндерді халы зі шыарып, зі орындайды. Лирикалы ара ледер мазмны жаынан сан алуан, дегенмен, оларда ашыты лирикалы сезім басым. ара ледер кбінесе сйікті адама, туан жерге, табиата арналан.
Фольклор жанрларына жататын ндер бріне бірдей ортасипаттамалармен белгіленеді. Біріншіден, бндай ндерді авторы белгісіз, сондытан оларды жекеменшік (авторлы) кзарас пайда болана дейінгі кне заманны туындылары деуге болады.
Екіншіден, фольклорлы ндер мен кйлер здеріні рылымы мен мазмны жаынан арапайым болып келеді. Оларды орындау арнайы, яни ксіби музыкалы дайындыты ажет етпейді, бндай ндер мен кйлерді ркім з олынан келгенше орындай береді.
шіншіден, бндай ндер арнайы жиналан тыдаушы аудиторияны ажет етпейді.Олар кбінесе кішігірім жиын-тойларда орындалады. Орындаушылар осы ндер арылы здеріні кіл-кйін, ішкі сезімін білдіреді, мын шертеді.
Тртіншіден, фольклорлы жанрлар халыты кнделікті мірінде олданылатын нер боландытаноны орындаушылары з нерімен табыс таппайды, «жалаы» алмайды.
Бесіншіден, фольклорлы ндер аспаппен сйемелдеуді ажет етпейді, ал оны кейбіреулерінде (мысалы,рыпты сысу мен жотауларда) бндай сйемелдеу тіпті ерсі крінеді.
Керісінше, халы ксіби нер трлеріні крсеткіштері фольклорлы жанрларды сипаттамаларынаарама-арсы болып келеді:
1) халы ксіби нер трлеріні айсысы болмасын, онда авторды аты-жні айын крсетілген. Сондытан, халы ксіби нер – авторлы сана-сезімні алыптасып дамыан кезіндегі туынды. Тіпті, тамыры тереде жатанбасылы нерде де жеке авторлы кзарас байалады. Брыны кезде р басыны «сарын» деп аталатын жеке (яни, жекеменшік) уеніболан, олар сол уенін з «ойынында»олданып отыран;
2) ксіби шыармалар клемді, крделі, рі иын болып келеді, оларды орындау тек ана арнайы оып-йренген, машытананмамандарды олынан келеді;
3) ксіби нер тыдаушы ауыма арналан, солар шін орындалады. Тыдаушылары болмаса бл нер шеді, снеді;
4) негізгі ксібі музыка боландытан,ксіби орындаушылар з нерімен табыс тапан, жанясын асыраан. Олар зіні ебегі шінерекше трде, кбінесе сыйлы ретінде «жалаы» алан;
5) ксіби шыармаларды уен-ыраты рылымы крделі, рі клемді болып келеді, сондытан оларды аспаптысйемелдеуінсіз орындау иын, тіптен ммкін емес. Сол себепті аындар, жырау-жыршылар мен ншілераспапты (домбыраны, обызды, сырнайды) жасы мегерген. Аспапта жасы ойнау – ксіби нериелеріне ойылатын талаптарды бірі.
Сратар мен тапсырмалар
1. Фольклор тобына кіретін жанрлар.
2. Халы ксіби нер трлері.
3. рыпты ндер мен трмыс-салт ндеріні бір бірінен згешелігі.
4. Фольклор жанрларыны сипаттамасы.
5. Ксіби нер трлеріні ерекшеліктері.
Таырып
Йлену той ндері
йлену той – халы міріндегі е маызды жне салтанатты оиа. азатар бгінгі кнге дейін жеті атаа дейін ыз алыспайтын дстрді станады. Сондытан жігіттер алыдытарын баса рулардан тадаан.
азаты дстрлі тойы ш кезенен трады. Оны біріншісі – да тсу рсімі. Брыны кезде да тсуді бірнеше трі болан. Оны кейбіреулері (мысалы, балаларды жас кезінен, тіптен туанына дейін айттырып ою, ызды крі адама байлышін беру)мірде сирек кездескен, сол себепті бндай жадайлар аыз, гіме, ертегі, эпос сияты ауыз дебиеттерде саталан. Кнделікті мірде жастар кбінесе з еріктерімен трмыс ран.
да тсуге йленетін жігітті жаын туыстары – еркектер баран. Оларды негізгі міндеті – ыз жаымен келіс сз жргізу. ызды ауылына келген кезде олар кейбір дет-ырымдарды орындауа міндетті болан. Келіс сз барысында екі жа той ткізуді жерін, уаытын, алы малды млшерін, сол сиятытаы баса мселелерді анытаан. Келісім-шартты бекітуді белгісі ретінде бір-біріне сыйлы тартан.
Осыдан кейін бірнеше кн ткен со жігітті кесі ызды ауылына «лі-тірі» деп аталатын ойды жеткізген. ызды кесі ол ойды рбан шалып туан-туыстары мен ауылдастарын дм татуа шаыран. Аты айтып трандай, таратылан «лі-тірісі»дм татуа келген адамдармен оса айтыс боландарды аруатарына да арналан. Осы ырымды ткізген со жігіталыдыына «рын барып» труынарсат болан (бл туралы халы маалы былай дейді: «лі-тірі келген со, лген кйеу жатпайды»). Дстрді «рын», яни «рланып» деп аталуына арамастан, жігіт ызды ауылына зіні жора-жолдастарымен бірге ашы трде барып тран. Бндай кездесулерді олар ойын-сауыпен ткізген.
йлену тойды екінші кезеі – ыз зату тойы. Той ызды ауылында теді. Тойа ызды туан-туыстарымен бірге келінді алып кетуге келген жігітті жаын туыстары да атысады. Той кезінде баса ндермен атарТой бастар, Жар-жарсияты рыпты ндерде орындалан. Жігітті ауылына аттанар кні ыз Сысу нін айтып туан-туыстарымен, жора-жолдастарымен, ауылдастарымен жылап оштасан.
Жола жрерді алдында ыз арнайы дайындалан киім киген, ол киімні ішінде затылан ызды белгісі боп есептелетін «сукеле» деп аталатын бас киім болан. Ата-анасы ызыны артынан берілетін заттардан (яни, киіз й, ыдыс-ая, крпе-тсек, киім-кешек жне р-трлі шекейлерден) тратын керуен жасатаан. Бндаы бір ерекшелік, жастара блінген киіз йді шаыраы мен есігі болмаан, оларды дстр бойынша жігіт жаы осатын болан. Себебі, йді бл блшектері асиетті боп есептелген, халыты тсінігі бойынша, аруатар йге есік пен шаыра арылы кіріп-шыады. Шаыра пен есік (босаа) кімдікі болса, йді ожайыны да сол боп есептелген. (Сол себепті, еркекті «Шаыраа ара» деген сзі «йді ожайыны мен» деген сзбен те).
Тойды шінші, негізгі кезеі – жігітті ауылында тетін йлену той. йге кірер алдында беті а орамалмен жабылан келін ш рет иіліп слем берген, оны бл слемі босаада «жрген» аруатара арналан. йге кірген соол арнайы дайындалып ойан сйы майды «От ана, Май ана, жарыла» деген сздерді айтып ота йан. Бл ырым йел жаратушысыУмайа баытталан, сондытан ол келін тсіру рсіміні е маыздысы болып саналан.
Осындай рыпты рсімдерді ткізіп болан со арнайы шаырылан аын Той бастар німен мерекені ашылуын салтанатты трде хабарлаан. йлену тойды е маызды, рі ызытысы – ызды бетін ашу рсімі. Бет ашар ні екі блімнен трады, оны біріншісінде аын жаадан тскен келінді жігітті ке-шешесімен, баса да туан-туыстарымен таныстырады. Келін оларды р-айсысына иіліп слем беруі тиіс. нні екінші блімінде аын келінді жаа міндеттерімен, ата-анасыны йінде жріп-тру «ережелерімен» таныстырады.
й иесіні жадайына арай той бірнеше кнгесозылып аындар айтысы, ккпар, крес,бйге сияты ойын-сауытарымен жаласа берген.
Сратар мен тапсырмалар
1. йлену той ткізуді кезедері, да тсу рсімі.
2. ыз зату тойы.
3. Тойды шінші блімі.
4. «Бет ашар» ніні рылымы мен мазмны.
5. йлену той ндеріні лгілерін орында.
Таырып
Аза тту ндері
азатар, баса кптеген халытар сияты, адамны мірі о дниеде жаласын табады деп сенген. Сол себепті айтыс болан адамды дстр бойынша шыарып салуа тырысан. Мармны аруаы риза болсын, тірілерді міріне кері серін тигізбесін деген масатпен жерлеу кезінде р-трлі дет-рыптар мен рсімдерді ткізген.
Адам айтыс бола салысымен туан-туыстарына хабар беру шін алыс-жаын ауылдара шабармандар жіберілген. Олар келген суы хабарын дет бойыншаастарлы сздермен, кбінесе Естірту німен жеткізген. Кей кездерде естіртудімузыкалы аспаппен деорындаан (мысалы, домбыраа арналан «Аса лан» кйі). Жерлеуге келген адамдар й иесіне Кіл айту, Жбату ндерімен ыыластарын білдірген.
Жерлегенге дейін айтыс болан адамны денесін арнайы ран киіз йде стаан. Кейін бл йді ртеп жіберген, немесе отпен, адыраспанны ттінімен аластаан. азаты тсінігі бойынша айтыс болан адам – бл дниеде она. Сондытан, оан арнайы й трызу ммкіндігі болмаан жадайда мармны денесін здері тратын йді «она жаы» деп аталатын о жаында стаан.Жерлегенге дейін мармны денесіні асындаеркектер кзетрып отыран. Халыты ымы бойынша, айтыс болан адамны рухы лі осы жерде, ол брін естиді,креді. Сол себепті олар марм туралы гіме рып, оны жасы жаын атап, естеліктер айтып отыран.
Алыстан келетін туыстары оштасып лгерсін деген оймен денені йде ш кнге дейін стаан. Шыарар алдына мармны денесін ш рет йді табалдырыына тигізіп, сол арылы оны аруатар леміне табыстаан. Мйітті басына тек ана еркектер баран (Мсылман дініні ыпалы). йелдер Жотау нін айтып ауылда ала берген. Жерлеген кніжиналан жрта она асы берілген. Атынан йгілі болып трандай, бл асжиналан жрта ана емес, тірілер дниесіні онаы болан мармны аруаына да арналан.
алымдарды айтуынша[1], азатар адамны ш жаны болады деп сенген, олар: шыбын жан, ет жан жне рухи жан. Шыбын жанденеден адамны соы демімен бірге шыады. Кей кездерде ол йытап жатан адамны денесінен шыып серуендеп жруі ммкін. Шыбын жаны не крсе, адам тсінде соны креді деген сенім бар. Сондытан атты йыда жатан адамды кенеттен оятуа болмайды, йткені оны жаны денесіне айтып кіріп лгермеуі ммкін.
Адамны ет жаны денесінен 7 кннен кейін шыады, ал 40 кннен со оны мгілік мір сретін рухи жаны шыады. айтыс болан адамны жетісі мен ырынатап ту, оны рухына баыштап ас беріп, ран оыту осы ымдардан туындаан. Соы рет ас беру рсімі бір жылдан со (азастанны кейбір айматарында жз кннен кейін) ткізілген. Бл кезде жылып-сытауа, жотау айтуа болмайды, йткені мармны рухы о дниедегі мгілік мірге жетті деп сенген. Сондытан жылын беру мейрам, той ретінде ткізілген.
аза халыны дние кзарасына сйкес, йлену той мен аза тту рсімдеріні арасында зара байланыстар бар екенін байауа болады. Оларды біреуі а тсті орамала (матаа) атысты. А орамалмен затылан ызды бетін жабады. Бл рсім ызды «уаытша айтыс боланын» белгілейді. Бет ашар рсімінен кейін ол ыз дниеге айтып келген трізді болады, біра бл жолы ол баса жаняны мшесі, келіні ретінде «туылады». Аза тту дстрінде айтыс болан адамны жасына жне леуметтік дрежесіне арай йді стіне а, ара, немесе ызыл тсті жалау ілінеді. Мармны денесі а матаа оралады.
Осыан арап, а орамалды, жалпы а тстіні,бір жаынан, молшылы пен рухани тазалыты, жаадан тскен келінні белгісі деп білсек, екінші жаынан, а матаны аза тту рсіміні негізгі крсеткіші деп тсіну керек.
Сратар мен тапсырмалар
1. Аза тту дстрінде орындалатын ндер.
2. Жерлеу рсіміні туі.
3. Ас ай кездерде беріледі, алай теді?
4. йлену той мен аза тту рсімдеріні зара байланыстары.
5. А тсті матанымн-маынасы.
Таырып