Аыз кйлер. Тарихи ндер мен кйлер.

 

ара ле деп авторы белгісіз, халытызі шыарып, зі орындайтын лирикалы ндерді айтамыз. Лирикалы ндер ел арасында ке тараан, олар адамны кіл-кйіне, ішкі дниесіне арналан. ара ледерде махабатты, ашыты сезім басым. Оларда ызды слулыы, сйікті жарына деген саыныш, табиатты кріністері орын алан. Осындай таырыптарды ашуда аллегория, теестіру, салыстыру сияты поэтикалы дістер кеінен олданылан.

Назоыр

 

ара лені мтінінде туан жерге,табиатты кркем кріністеріне арналан сздер жиі кездеседі. Солар арылы орындаушы зіні махабатты сезімін, асааной-арманын, сйген жарына деген саынышын білдіреді.

Япурай

 

Лирикалы ндерді рылымы арапайым, орындауы жеіл, ыайлы болып келеді. Сал-серілерді ндерімен салыстыранда оларды орындау арнайы даярлыты немесе асан шеберлікті ажет етпейді.

«ара» деген сз екі трлі маынаны білдіреді:оны бірі«арапайым», яни «жеіл»,«оай» дегенболса, екіншісі халы поэзиясында олданылатын 11 буынды ле рылымыны аталуы. ара ле мтініні р жолы 11 буыннан трады. 11 буын бірнеше бунатара блінеді. Буна дегеніміз екі, ш немесе трт буыннан тратын бірлік. аза ндерінде 4 буын +3 буын +4 буын, жне 3 буын +4 буын +4 буыннан тратын бунатар жиі кездеседі, ал4 буын +4 буын +3 буыннан тратын буна сирек олданылады.

рыптынемесе трмыс-салт ндерімен салыстыранда лирикалы ара лені рылымыкрделірек, онда шаын келген айырма блімі болады.айырмадашуматы 3-4-ші жолдары айталанады, немесе«Ау», «Ей», «Ахау», «Игигай», «Сулем-ай», «арам-ау»деген одаай сздер олданылады.

Аыз кйлер аспапты музыканы е кне лгілері. Оан длел – кй мен аызды, музыка мен мтіннібірттастыы. Бндай кйлер мен аыздар жеке-дара болып орындалмайды, здеріні рылымы мен мазмны жаынан олар бірін бірі толытырып трады. Аызсыз жеке орындалан кй мн-маынасынан айырылады. Кей кездерде, мысалы, обыза арналан «Ау» кйінде, домбыраа арналан «Аса ланда», сыбызы аспабына арналан «Бегім салда» кйді ыраы аызды басты сздерін «айтып» трандай сезіледі. Кне заманнан келе жатан аыз кйлерде музыканы бейнелеу ммкіндігі кеінен олданылан, мысалы, атты шабысы, ландарды жосуы, асырды луы, ауды саылы.

Тарихи ндер мен кйлерхалы мірінде орын алан маызды оиалар мен тарихи тлалара арналан. Мысалы, ежелгі Рим олбасшысы Ескендір Зулхарнайа (Александр Македонский), «Аса мір» атанан Темірлана арналан ндер осы кнге дейін халы аузында саталан. Халы ні «Елімай» жонар шапыншылыы кезіндегі «зар заманды» бейнелесе, «Ел айрылан» кйі азатар мен ноай руыны блінуін сипаттайды. асырлар бойы бірге мір сріп келген арапайым халыты екіге блініп, жаын-туыстарынан айрылуы, туан жерін тастап жат жерлерге кшуі осы кйде суреттеледі.

18 асырды соында азастанны солтстік-батыс іріндеСырым Датлыныолбасшылыымен Ресей патшасыныкілдігіне арсы йымдастырылан ктерілісті боланы тарихтан млім. Халы кйі «Сырым сазы» сол тарихи тланы бейнесіне арналан.

аза жерінде болан оиаларларды кбісі 19-20 асырлара сйкес келеді, сондытан тарихи ндер мен кйлерді кбісі осы кезде дниеге келген. Соларды ішінде: 1836 жылы Исатай Тайманлы бастаан лт-азатты ктерілісіне арналан рманазы мен Махамбетті кйлері мен толаулары, 1916 жылы болан оиалара арналан Динаны, Мменні, Сейтекті кйлері, 1941-1945 жылдары орын алан лы Отан соысы кезінде халыты батылдыа, тзімділікке шаыран аындар мен кйшілерді шыармалары(Жамбылды «Ленинградты рендерім» леі, Динаны «Ана бйрыы» кйі). Соыстан кейін де аын-жыршылар мен кйшілер здеріні ндері мен кйлері арылы бейбітшілік заманны мір-тіршілігін суреттеген (мысалы, Динаны «Сауыншы», «8 март», «Той бастар» кйлері).

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Лирикалы ндерді мн-мазмны.

2. «ара ле» деген сзді маынасы.

3. «Буын», «буна» деген не?

4. Тарихи ндер мен кйлерді мазмны.

5. «Назоыр», «Япурай» ндерін жата орында.

 

 

Таырып

Басылы нер

Басылы дегеніміз кне замандарда орын алан діни кзарастарыны бірі.Басы – сол дінні негізгі кейіпкері, діни дет-рыптарды атарушы жне о дние мен бл дниені байланысын амтамасыз ететін асиетті тла.

азатарды тсінігі бойынша, бкіл аламзат ш лемнен ралан. Оны бірі – аспан лемі. Мнда адамдарды орап-олдап жретін періштелер мен аруатар орналасан. Ортаы лемде адамдар мен а-жануарлар мір среді. Тменгі, жер (су) асты лемде адамдара астанды жасайтын жын-шайтандар трады. Бл лемдер бір бірімен тыыз арым-атынаста болады. Осы ш лемні крсеткіші (символы)–Байтерек. Байтеректі басында (жапыратарында) айтыс болан адамны жанын жоары лемге жеткізетін стар уялайды. Байтеректі дігегі адамдер мен а-жануарлар мір сретін ортаы дниені крсетеді, ал оны жер (су) астына кететін тамырлары жын-шайтандар мекендейтін тменгі лемді сипаттайды.

Басыны оамда атаратын е басты рлі – осы ш лемні тепе-тедігін сатау, жне тірі адамдарды шын-шайтандардыыпалынан орау. Басылар кптеген ауруларды себебін осы жын-шайтандардан крген. Сондытан басы еміні негізгі масаты – адамны денесіне кірген жынды уып шыару, немесе жын-шайтаналып кеткен жанын ауруды денесіне айтару.

аза басылары білгір, емші, кріп-кел, болашаты жорамалдайтын жауырыншы, жлдызшы ретінде де танымал болан. Олар емшілігін жргізген кезде музыканысерін кеінен пайдаланан,музыканы тілі оларды е тиімді ралы болан.Сондытан басы-балгерлераспапты жасы мегерген, аспапта (кбінесе, ыл обызда) орындау дрежесі, н, жыр айту шеберлігі жоары дегейде болан. Басыны дауысы, н айту мнері баса ншілерге самайтын ерекше болан, йткені оны орындаанжыры тыдаушы крермендерге емес, аруатар мен періштелерге баытталан. Басыны ырылдаан дауысы, кмекей арылы айтылан ні – аруатара ана тсініктібола алатын музыкалы тіл. Сондытан басыны музыкасын эстетикалы сер беретін нер деп емес, рыпты, магиялы роль атаратын ерекше тіл деп тсінген жн.

Басыны негізгі аспабы болан ыл-обызды ні де осындай обертондара бай тменгі (оыр) дауыспен ерекшеленеді. Аспапты ою німен осыланбасыны дауысы емшілікке атысып отыран адамдарды айталанбас серге алдыратын.

Брыны кезде р басыны «сарын» деп аталатын жеке уені болан. Аспапта ойнаан кезде немесе жыр айтан кезде ол осы сарынын олданып отыран. Басыны ойыны ш блімнен трады.Емді бастауды алдында ол зіні кіл-кйін арнайы бір алыпа келтіру шін біраз уаыт обызда ойнаан.Содан со аспапты сйемелдеуімен н-жыр айтан. Мнда ол араутар мен періштелерді аттарын атап, олардан кмек, аыл-кеес срайды. «Ойыныны» соы, шінші блімінде басы обыздыастыы тері тартан жаын рып, жоары жаында ілінген оырауларды сылдырлатып ауруды айналып жріп емін жргізген.

Кей кездерде басылар алдында жатан ауруды жне атысып отыран адамдарды зіні ажайып кшіне сендіру шін р-трлі «ойындар» крсеткен, мысалы, денесіне ине немесе пыша тыан, ысты темірді жалаан, жала аяымен отты шоын басан. Осыны брі крермендерге лкен сер етіп, жргізген еміні нтижелі болуына ыпалын тигізген.

Басылы арапайым адамдар шін жабы, пиялы нер болан. Кбінесе олатадан балаа жаласып отыран. Кей кездерде басылы жола аруатарды зітадап арнайы белгі берген адамдар да тскен.

Алашында бірттас (синкреттік) болып алыптасан басылынерден кейін келе поэзия мен музыка салалары жеке нер трі болып блініп шыады. Олар – жырау нері, аынды нер жне кйшілік нер. Е.Трсыновты пікірі бойынша, жыраулы нер деалашында рыпты рл атаран. Жыраулар да басылар сияты асиетті адам болан. Сондытан олар асиетті боп есептелетін ыл обызды пайдаланан. Кейін, жыраулы нерді заманы ткен кезде, арапайым халы арасынан шыан жыршыларды обыз стауына рсат болмаан. Жыршылар жыраулардан алан жырларды енді домбыраны сйемелдеуіменорындайтын болан.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Басылы деген не,басы кім болан?

2. Басыны негізгі леуметтік ролі андай?

3. Басыны «ойынына» сипаттама бер.

4. Басы мен жырауды арасындаы байланыстарды ата.

 

Таырып