Сал-серілік (халы ксіби ншілік) нер

Сал, серідегеніміз ксіби ншілік нер иелеріне берілген халы атаулары. Бл сздеріні пайда болуы туралы зірше наты деректер жо. ншілерді здері бл атауларды халы берген ата деп тсінеді. Кзіргі кезде де кейбір нер иелері здерін осы рметті ататармен атауа тырысады (мысалы, Скен сері Жніс (Скен Жнісов).

Сал мен серілернерді бірнеше трлерін атар алып жрген дарынды тла,сондытан халы оларды «сегіз ырлы, бір сырлы» деп сипаттайды. Сал-серілер е алдымен нші, композитор болан, соан оса халыты тарихы мен шежіресін жасы білетін гімеші, кей кездерде палуан, шабандоз, крермендерді кілін ктере білетін сайы-маза, сиыршы, айтыстара атысан суырып-салма аын ретінде де танымал болан. Сал мен серілер бір топ нерпаздарды бастап ауыл аралап нер крсеткен, той мен жрмекелерді сні болан. демі киініп жасы ат мінген, таз бен бркіт стап кзге тскен. Халыты еркесінеайналан сал-серілер здерінеркін стаан, оларды мінез-лы да ерекше болан. Сал-серілерді нері жастара арналан, оларды тыдаушылары да, араласатын ортасы да сол ыз-келіншектер мен жігіттер болан.Сол себепті ндері кбінесе ашыты лирика жанрында шыарылан.

Сал-серілер дстрлі н неріні ыр-сырын толы мегергенмайталман нші ретінде халы сіспеншілігіне иеленген. Оларды дауысы «кміс кмей, жез тадай», «кмейінен бал таман» сем, «озы кш» (шамамен 8 шаырым) жерден естілетін зор болан. Брыны кезде ншілер, (жалпы нер иелері) здеріні шеберлігін жетілдіру шін ел аралап жруге мжбр болан, баса нерпаздармен кездесіп тжірибе алмасан, репертуарын байытан.

Халыты ксіби ндері(фольклор жанрларымен салыстыранда)дстрлі ншілік нерді жоары сатысын райды. Ксіби нні алыптасуына халы неріні екітрі сер етті, оныбіріншісі – лирикалы ара ле, екіншісі – аынды нер. ара ле жанры ксіби нге поэтикалы мазмны мен музыкалы рылымы жаынан сер етсе, аынды нер ксіби ншіні крермендер алдында зін зі стауы, оларды назарын аудара білуі,тыдаушылармен арым-атынас алыптастырып,нерін жан-жаты крсете білуі жаынан ыпалын тигізді.

рыпты ндерде кеінен орын аланоштасу, жотау, саынышсияты таырыптар ксіби ндерде з жаласын тапты. Соан оса, сал-серілер шыармашылыында баса жанрларда кездеспейтін жаа таырыптар пайда болды, олар – жалпы нер туралы, н, ншілік, орындаушылы шеберлікке арналан,жне арнау, сиет сияты таырыптар. Осындай жаадан туындаан жанрлар атарына клдіргі, сайы-маза ндерін де жатызуа болады. Мысалы, «Ааш ая» нінде аса крі шалды з шамасына арамай жас ыздара ырыдауы клдіргі трде крсетілген.

Лирикалы ара лені рылымы шаын ана айырмамен толытырылан болса,сал-серілерді ндерінде бндай айырма кеейтілген, клемді трде берілген. Кейбір ндерде айырма зінідыбысты клемі мен ыраты-уендікрылымы жаынан шуматан асып тседі (мысалы – Біржанны «Адасаы»).Бндай айырмаларда, деттегідей, одаай сздер олданыландытан, тыдаушыларды назары музыканы уеніне, оны семділігіне аударылады, ал нші болса зіні барлы орындаушылы шеберлігін паш етуге тырысады.

 

Аынды нердіксіби нге тигізген серлеріні бірі сал-серілерді зін зі таныстыруа арналан ндерінен байалады. Бндай ндерде поэтикалы формулаа айналан «Біржан деп атым шыты Алты алаша»; «Мхитты салады енді Айдайына»; «А-хау! Жігіт ері дерсі мені, деп салан «Мамагерге» Аан сері», «Баласы ожалды Біржан салмын..., зім сал, зім сылым, кімге зармын»; немесе «ш жзге атым шыан блблымын» сияты сздер жиі кездеседі. зін зі таныстыруа арналан ндерде сал-серілер, аындар сияты, зіні шыан тегін, нерін, орындау шеберлігін паш етеді. Ондай ндерді кейбіреулерін(мысалы, «Майра», «азиз аын», «Біржан сал» сияты, немесе сетті «ысметін»)авторды жеке тласын бейнелеу (автопортрет) ндері деп атауа болады.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Сал, сері дегеніміз кім? Оларды шыармашылыы немен сипатталады?

2. Сал-серілерді ншілік абілеті, репертуары.

3. Халы ндері мен халы ксіби ндерінібір бірінен айырмашылытары.

4. Аынды нерді сал-серілік нерге тигізген сері.

Таырып

Кйшілік нер

Аспапты музыкада «кйші», «домбырашы», «обызшы», «сыбызышы» деген атаулар бар. Оларды маынасы бір біріне жаын боланымен айырмашылытары жо емес. Кйші деп з жанынан аспапа (домбыраа, обыза, сыбызыа) арналан кй шыарушыны, яни композиторды жне сол кйді орындаушыны айтамыз, ал домбырашы, обызшы, сыбызышы – сол шыармаларды орындаушылары ана, олар з жанынан кй шыармайды.«Кй» сзіні маынасы екі трлі, оны біріншісі аспапты шыарманы білдірсе, екіншісі адамны ал-жадайына байланысты олданылады (мысалы, «кіл-кй» деген сз тізбегі).

Кйшілік ертеректе алыптасан нер трлеріне жатады. Оны тарихи дамуын екі кезеге блуге болады:біріншісін кне фольклорлы кезе деп атаса, екіншісін жеке авторлы кезе деп белгілейміз. Фольклорлы кезе жеке авторлы кзарасты лі алыптаспаан кезі, сол себепті кне шыармаларда дстр жаыбасым болан. Ерте заманнан келе жатан фольклорлы шыармалар бгінгі кнге дейін авторы беймлім, халы кйлері ретінде жеткен. Кйшілік нерді дамуыны екінші кезеі жеке авторлы кзараспен ерекшеленеді. Бл – кйшілік нерді ксіби трде алыптасып, шарытау шегіне жеткен кезі. 18-19 асырларда туындаан кйлер аспапты музыканы классикалы лгілерін райды.

Аспапты музыканы е крнекті, рі ке тараан трі – домбыра кйлері. азастанныке байта жерінде ерте заманнан бері р-трлі стильдер, айматы дстрлерменкйшілікмектептер алыптасан. Жалпы аланда, домбыра кйлеріткпе, шертпестильдері болып екіге блінеді. Ткпе кйлер азастанны батыс айматарында (яни, Маыстау, Атырау, Орал (кзіргі кезде – Батыс-азастан) жне Атбе облыстарында) тараан, шертпе стилі азастанны шыыс, орта, отстік ірлерінде орын алан.

Ткпе кйлер музыкалы рылымы жаынан біркелкі болып келеді.Шертпе кйлерде бндай біркелкілік жо, оларды рылымына жергілікті ндер, жырлар, обыз бен сыбызы кйлері сер еткен. Шертпе кйлерді ішіндеш дстрді бліп айтуа болады,олар – орталы азастандаыАра дстрі, отстік азатандаыаратау дстрі жне шыыс азастан айматарында тараан, теріс брауда орындалатын кне кйлер дстрі.

Ткпе кйлер екі дауысты, жігерлі, ынталы, ыраты-рдіс жаынан біркелкі болып келеді, уен рдісі дстрлі алыптасан композициялы рылымбойынша рбиді. Шертпе кйлер, керісінше, бір дауысты,лшем-ыраы еркін,рдісі сабырлы,кбінесе суырып-салма (импровизация) принципі бойынша жреді. Оларды уені нгежаын, сол себепті дыбыс клемішаын. Ткпе мен шертпе кйлерді келесі айырмашылыы – оларды дыбыс алу мнерінде, яни о олды аысында. «Ткпе» аталуы «тгу» деген сзден шыан, домбырада ол барлы саусатармен сілтеп ау тсілімен орындалады. «Шертпе» сзіні тбірі – «шерту». Бл тсілді ерекшелігі,атынан крініп трандай, ішектерді с саусапен алма-кезек шертіп ойнаумен байланысты.

Ткпе кйлер асырлар бойы алыптасан дстрлі блімдерден трады. Оларды атаулары – бас буын, орта буын, кіші (бірінші) саа, лкен (екінші) саа. Бас буын «бастапы», «алашы» деген маынаны білдіреді,ол домбыра мойыныны жоары (бас) жаында орналасады. Бнда орындалатын уен кп кйлерде бір біріне сас болып келеді.

Кйді орта буын блімі домбыра мойыныны ортаы шенінде орналасады. Бас буыннан кейін жретін бл блімде кйді негізгі уені(музыкалы таырыбы) жреді.

Саа – кп маыналы сз, домбырада ол аспап мойыныны кеудесімен осылан жерін крсетеді. Саада жретін уенді кйді шарытау шегі деуге болады.

Шертпе кйлерде бндай блімдер жо, оларды дамуы еркін, суырып-салматрінде жреді.

Ткпе кй стиліні крнекті кілдері рманазы, Дулеткерей, Есбай, Есір, азанап, Дина, Сейтек т.б. болса, шертпе кй дстрін алыптастырып дамытан Байжігіт, Тттімбет, Тоа, Дайрабай, Сгір жне соларды шкірттері мен ізбасарлары. Аталан кйшілерді аза музыкасынаосан лесізор, оларды кбісі зіні жеке орындаушылы, шыармашылы мектебін алыптастыран. Сол мектептер бгінгі кнге дейін з жаласын тауып келеді.

обыз жне сыбызы кйлері,домбыра кйлерімен салыстыранда, кп тарамаан. Бізге жеткенобыз кйлеріні саны отызды шамасында. Оларды кбісі аты аыза айналан орыт пен 19 асырды соында – 20 асырды басында мір срген Ыыласа телінеді.

рылымы мен орындаушылы ерекшеліктеріне арай обыз кйлері кварталы жне квинталы болып екі топа блінеді. Кварта брауында орындалатын кйлерді аызы басылыпен байланысты, сондытан оларда о дние мен бл дниені арым-атынасы, лімге арсы крес сияты таырыптар менбасылы мифологиясыны кріністері орын алан.

Квинта брауында орындалатын кйлер жырау нерінен бастау алады. Оларды аызы батырлар жырыны, лирикалы эпостарды, ашылы заманнан келе жатан аыз-гімелерді желісі бойынша рылан.

Кварта кйлері бір дауысты болып келеді, уені тменгі дыбыстар аумаында орындалады. Бл кйлерде траты композициялы рылым болмайды, музыкасы еркін трде дамиды.

Квинта кйлері, керісінше, ш блімнен трады. Жырды лисасын еске салатынбірінші блімі кіріспе рлін атарады. Ол жалыз дауысты болыпкеледі. Кей кездерде кіріспе блімі тыдаушыларды назарын аударуа арналан аын-жырауларды алы сзі сияты болып естіледі. Кйді екінші бліміндемузыканы ыра-рдісі згереді, уеніекі дауыстылыа ауысып, рдісі шапшадатылады. Бл – кй аызыны мазмнын музыка тілімен «баяндайтын» негізгі блім. Кйді соы, шінші блімінде уені айтадан жалыз дауыса ауысады, оны мнері жырауды орытынды сзін еске салады.

Аспапты музыканы келесі трі – сыбызы кйлері. Сыбызы дстрі азастанны екі аймаында – батыс пен шыыс ірлерінде ана саталан. Батыс азастан кйлеріні дыбыс клемі ке, ауымды, уені млы, зарлы болып келеді. Блайматаы есімі йгілі сыбызышылар – Сармалай, Ыса, Уалиев, Маар Слтаналиев.

Сыбызы кйлеріні екінші дстрі шыыс азастанда, соан оса Алтай ірінде, Моолия мен ытайда тратын азатарды арасында тараан.Бл кйлер уен рылымы жаынан осы ірде атар дамыан домбыра кйлеріне сас болып келеді. Шыыс азастан сыбызы кйлері клемі жаынан шаын, кбісі халы уендеріне негізделген. Осы дстрді крнекті кілдері Тілек, Жантелі, Шерубай, Мса, Шана, Клек т. б.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Кйші деген кім? Кй неріні даму кезедері.

2. Домбыра кйлеріні айматы стилдері, дстрлері.

3. Ткпе кйлерді рылымы, оны блімдері.

4. Домбыра музыкасыны кілдері.

5. обыз кйлеріні сипаттамасы.

6. Сыбызы кйлеріні ерекшеліктері.

 

 

Таырып