Аза халы аспаптары

 

Белгілі Ресей алымы И.В.Мациевский халы аспаптары туралы былай дейді: «Народные музыкальные инструменты – это традиционно используемые народом орудия звукового творчества, его музыки. Музыкальные инструменты отражают сложную систему образно-звуковых представлений народа и эпохи, являясь особого рода материальным памятником традиционно бесписьменной музыки…Народные музыкальные инструменты – явление духовной культуры народа. Они тесно связаны с его бытом, укладом, хозяйственной жизнью, верованиями, обрядами, праздниками, ритуалами, другими видами народного творчества… Музыкальный инструмент, к тому же, является одновременно феноменом материальной культуры. Материал, из которого он изготавливается, конструкция, форма, способ хранения тесно связаны с традициями материального производства».[4]

Берілген анытама бойынша халы аспаптары атарына музыкалы-эстетикалы масатта ана емес, мір тіршілігіні кез келген саласында, соны ішінде ашылыта, жауынгерлік жорыта, кшіп-ону кезінде, малшылыта, таы баса жадайларда олданылатын дыбыс ралдарын жатызуа болады.

Брыны кезде азатарда кптеген (жалпы саны 30 шамасында) аспаптар болан. Оларды кбісі ашылы пен скери жорытардаолданылан,мысалы,дауысы атты шыатын керней, мйіз сырнай, дабыл, дауылпаз, шындауыл сияты аспаптардыарнайы хабар беру шін олданан. Аспаптарды кейбіреулері адар мен жануарларды алдап шаыруа арналан,мысалы – марал дауысын келтіретін быша.

Біраз аспаптар отстік азастандаы кне алаларда жргізілген археологиялы азба жмыстары кезінде табылан. Соан арап, орта асыр кезінде лы Жібек жолында орналасан Отырар, Сыана, Баласан, Сауран, Тркістан, Тараз сияты алаларда р-трлі аспаптардан рылан ансамблдер болан деп жорамалдауа болады. Сол ансамблдер жеке шыармаларды орындауымен атар ншілер мен бишілерді сйемелдеп базарларда, жрмекелерде, керуен-сарайларда нерлерін крсеткен. Дауысы атты шыатын аспаптардан рылан ансамблдер ашы далада олданылан. Кейін, алаларды ирауыны салдарынан бл аспаптар олдаудан шыып мытылып кеткен.

Музыкалы аспаптарды зерттеуде белгілі алым Б.Ш.Сарыбаевты рлі орасан зор. Ол ауыз дебиеттер мен мрааттарды зерттеу арасында кптеген жоалып кеткен аспаптарды ашты. Соан оса, асаалдарды гімелеріне сйене отырып сол аспаптарды айта жасап шыарды. Кзіргі кезде бл аспаптар р-трлі ансамблдер мен оркестрлерде з олданысын тауып жр.

аза халы аспаптары хордофондар(хорд – ішек, фон – дыбыс), аэрофондар(аэро – ауа, фон – дыбыс) жне мембрано-идиофондар(мембрана – тартылан тері, идиофон – дыбыс шыаратын атты заттар) болып ш топа блінеді. Хордофондар, яни ішекті аспаптар тобына шертіп ойнайтын домбыра, шертер, жетіген, жне ысышпен ойнайтын ыл обыз кіреді; аэрофондар, немесе рлемелі аспаптар тобына сыбызы, саз сырнай, скірік, мйіз сырнай, ос сырнай, амыс сырнай, керней сияты аспаптар жатады; мембрано-идиофондарды, яни рмалы-сопалы аспаптар тобын дабыл, даныра, дауылпаз, шындауыл, кепшік, асатая, тастя, оыраулар райды. Осы топтарды ешайсысына кірмейтін ерекше аспап – шанобыз. Оны рылымы мен орындаушылы тсілдерінде шертпе жне рлемелі аспаптарды крсеткіштері біріккен.

Халы аспаптарыны шыу тарихы туралы ел аузында аыздар кп. Соларды бірінде ыл обыз туралы айтылады: «орыт 20 жасында тс креді. Тсінде а киімді адам «Сен 40 жаса дейін мір сресі» деп аян береді. орыт лімнен ашуды амалын іздеп Желмая тйесіне отырып алыс сапара шыады. айда барса да кр азып жатан адамдарды креді. «Бл кімні крі» деген сраа олар «орытты крі» деп жауап береді. Сйтіп жерді трт брышыны брін аралап шыады. Аыры лімнен тыла алмайтынына кзі жеткен орыт жерді орталыы – Сырдарияны жаасына келеді. Ааштан шауып обыз жасайды. Желмаясын рбандыа шалып, оны терісін сол обыза тартады. Суды стіне тселген кілемге отырып кні-тні обызда ойнай береді. Тартан музыкасына алыстан келген адамдар, шан стар, жосыан а-жануарлар жиналады. орытты жанын алуа лім де келеді. Біра кйді діретті кшіне лі келмеген ол ештее істей алмайды. орыт бден шаршап бір стке йытап кеткен кезде, лім жылан бейнесінеайналып оны шаып алады. Одан орыт лмейді, не лі, не тірі емес алпында су астыны піріне айналады, басылара кмек крсетіп адамдара жасылы жасайды».[5]

Келесі аызда жетігенні шыу тарихы баяндалады: «те ерте заманда бір ария кісі мір сріпті. Оны жеті баласы болыпты. Бір жылы атты суытан жт болып, адамдар ашаршылыа шырайды. Сол жылы ария кісі барлы балаларынан айырылады. лкен лы айтыс болан кезде айыран кесі ааш ойып, оан ішек тартады да «араым» деген кйін орындайды. Тралым деген екінші лыны ліміне екінші ішек тартып «анат сынар» кйін орындайды. шінші лы Жанкелдіге арнап «марым» кйін тартады. Тртіншісі – Бекенге «От снер» кйін арнайды. Хауас есімді бесінші лына «Баыт кшті» кйін шыарады. Алтыншы лы Жлзаруа «Кн ттылды» кйін арнайды. Кенже лы иясты жоалтан кезде кесі жетінші ішек тартып «Жеті баламнан айырылып са болдым» атты кйін тартыпты».[6](аударан – П.Шегебаев)

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Халы аспаптарына жалпы мінездеме бер.

2. Аспаптарды трлері.

3. Б.Сарыбаевтыхалы аспаптарын зерттеуге осанлесі.

4. Аспаптар туралыбілетін аыздарды айтып бер.