Ішекті ысышты аспаптар

ыл обыз – е кне музыкалы аспап, виола, скрипка, виолончель сиятыеуропалы ысышты аспаптарды арытегі.[7]ыл обыз ааштан бтіндей ойып жасалады, тменгі ашы жеріне тері апталады да, ау трізді иілген мойнына атты ылынан жасалан ішек тартылады. Садаа сайтын ысыша да осындай ыл тартылады. обызды басына темірден жасалан сылдырлатар, оыраулар ілінеді. Кеудесі сйекпен шекейленеді, ашы жеріне айна орнатылады. (ызытысы, брыны басылар оны «айна» демей, «круіш» деп атаан екен.Онысы – сол айнаа арап ауруды емін кру, бау деген маынада болса керек).

азатар обызды рамына ол астындаы заттарды барлыын олданан (ааш, темір, тері, сйек, ыл). Соан оса, оны бойында р-трлі аспаптарды крсеткіштері жинаталан: ішек пен ысыш (ішекті аспаптар), тартылан тері (рмалы аспаптар), темір сылдырлатары(сопалы аспаптар), флажолет дыбыстары (рлемелі аспаптар). Осы аспаптарда олданылатын ойнау тсілдерін де обыз з бойына сіірген.[8]

ыл обызды айрыша ерекшеліктері туралы А.Мхамбетова былай дейді:«Инструмент-оркестр, обладающий исключительным богатством тембровых возможностей. Идеальное воплощение архаической концепции Музыкального Инструмента как Универсума. Звучание его обладает магической силой, музыка его священна. В традиции использовался баксы и жырау для сопровождения эпических сказаний».[9]

обызды екінші трі – нар обыз.Нар, яни лкен обызды зындыы адам бойындай болан. Бндай обызда кй немесе баса музыка орындалмаан, оны нін тек ана дет-рыптарды атаран кезде шыаран. арапайым халы зіні кнделікті міріндеобызды кішірек трін олданан. Бндай обыздабасылардікіндей оырау, темір сылдырлатар болмаан.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. ыл обызды рылымы.

2. ыл обызды неге аспап-оркестр дейді?

3. ыл обызды таы андай трлері болады?

 

Ішекті шертпелі аспаптар

Домбыра– екі ішекті шертпелі хордофон, халыты е сйікті аспабы. Домбыраны екі трі болады: біріншісі – мойыны жіішке жне зындау келген, ткпе кйлерді орындауа лайыталанбатыс азастанды ауа домбыра, екіншісі – орталы, шыыс жне отстік азастанда тараан, мойыныысаша, жуанкелген, шертпе кйлер мен ндерді орындауа ыайлыала домбыра. Брын шыыс азастанны кейбір жерлерінде ш ішекті домбыра да кездескен. Онда орындалатын кйлер де ерекше болан.

Домбыраны дстрлі трі ааштан ттас ойып жасалады. Ішектері ойдікі немесе ешкінікіболандытандауысы тмен,ою, обертондара бай. Дстрлі домбыраны оыр дауысы киіз йді акустикасына ндес болан.

ра деп аталатын кзіргі кездегі домбыралар жа татайшалардан растырылып жасалады. Оны ішегіне кдімгі балы аулауа арналан полимержібі(леска) тартылады. Сол себепті ра домбыраны дауысы жіішкелеу болып келеді, біра алыстан естіледі. Кзіргі домбыралар кбінесе оркестр мен ансамблдерде олданылады.

 

Шертер– обыз бен домбыраны негізгі крсеткіштерін біріктірген кне аспап. Ол да домбыра сияты ттас ааштан шауып жасалан, біра клемі кішірек келген, брыны, дстрлі трінде пернелері болмаан, мойынына атты ылынан жасалан ш ішек тартылан, кеудесіні бет жаы терімен апталан. Кейбір мліметтергеараанда, ертеректе шертерде ысышпен де ойнаан. Кбінесе шертермен жырларды, ндерді сйемелдеген. Кзіргі кезде шертер оркестр мен ансамблдерде олданылады.

 

Келесі ішекті аспап – жетіген. Ол зындыы бір метрдей татайдан жасалан орап трізді болады. Жетіген деп аталуы орапты стінде тартылан жеті ішекпен байланысты.Тиек ретінде ішектерді астына асы ойылады, оны ары-бері жылжыту арылы дыбыстарды биіктігін згертуге болады. Орындаушы дыбысты дірілдету (вибрациялау), немесе биіктігін аздап ктеру (микроальтерация) шін ішекті екінші олымен асыты ары жаынан басып отырады.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Домбыраны дстрлі жне кзіргі кездегі трлері,

оларды рылымы.

2. Шертерді рылымы жне орындаушылы ерекшеліктері.

3. Жетігенні рылымы.

4. Осы аспаптарда орындалан нтаспаларды тыда.

 

 

Рлемелі аспаптар

 

Сыбызы– рлемелі аспаптарды ішіндегі негізгі аспап. Ол зындыы 500-700 милиметрдей келетін амыстан жасалады, саусатармен басып ойнайтын 3-5 тесігі болады. арапайым рылымына ара­мастан сыбызыда ойнау арнайы дайындыты ажет етеді. Дыбыс алу шін орындаушы амысты тік кесілген жаын зіні жоары тістеріне тірейді. Аспаптан шыан дыбыстар сол тістер арылы ауызды уысына барыплаяды.

Сыбызыны дыбыстары обертондара бай, оыр дауысты, аздап ысылдаан німен ерекшеленеді. Кйлерде олданылатын дыбыстарды атары екі октавадан астам. Шыыс азастан дстрінде орындаушы зіні тамаымен алынатын тменгі, жуан дыбыстысыбызыны ніне осып отырады, нтижесіндекй екі дауысты болып шыады.

Брыны кезде сыбызыны ааштан жасалан трі де болан. Оны жасау шін тзу таяты а жарып, ішін уыстап тазалаан. уысталан таятарды біріктіру шін оан ойды немесе ешкіні ішегін тартан.

Кзіргі кезде сыбызыны заа сатау шін аллюминий мен пластикадан жасайды. Біра, олардыдыбыс сапасы амыстан жасалан сыбызыа жетпейді.

Сырнайдеген сз – рлемелі аспаптарды жалпы аталуы. Жасалатын затына (материалына) байланысты сырнайды трлеріамыс сырнай, мйіз сырнай, саз сырнай, ос сырнай, ааз сырнайдеп блінеді. Саз сырнай – саз балшытан жасалан жмырта трізді аспап; ос сырнай – екі амыстыосатала біріктірілгентрі; ааз сырнай деп азатар брыны кезде гармонды айтан.

Мйіз сырнайдыте­мірден жасалан мундштугыболан, сондытан оны дау­ысы атты шыан, кбінесе мйіз сырнайды жорытар мен ашылыта олданан.

амыс сырнай мен ос сырнайды дауысы нзік, сем боландытан оларды кбінесе жастар пайдалан­ан.

Скірік Саз сырнай

Саз сырнай, скірік, тастауы аспаптары саз балшытан жасалады, содан со ысты пеште кйдіріледі. Сырт бейнелері р-трлі с-жануарлара сас боландытан оларды бірі «тастауы» деп аталып кеткен. Сырнайды келесі трініскірік деп аталу себебі – дыбыстары атты аяздаы скірік желдідауысын еске салады.

Керней– рлемелі аспаптарды е лкен трі. Ол зын таятан жасалады, уысталан таяты екі жаын біріктіру шін оан тйені ішегін кигізеді. Кернейді дауысы атты боландытан оны алыс жерге белгі беру шін пайдаланан.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Сыбызыны рылысы мен дауыс ерекшеліктері.

2. Сырнайды трлері, оларды ерекшеліктері.

3. Керней.