Мірі мен шыармашылы жолы

 

рманазы 1818 жылы Бкей ордасына арасты (азіргі кезде Батыс азастан облысы, Жаалы ауданындаы) Жиделі ауыл-мекенінде дниеге келді. Оны ерекше музыкалы абілеті жас кезінен бастапбайала бастады. рманазы кішкентай кезінде жергілікті немесе сырттан келген ншілер мен кйшілерді нерін йып тыдайтын. Орындалан кйлерді тез арада есіне сатап алып, кішкентай домбырасында тартуа тырысан.

Шешесі Аланерге жаын боланадам, оны руынан кптеген аындар, нші, кйшілер шыан, сондытан рманазыны музыкалы абілеті шешесінен дарыан деуге болады. Ол баласыны музыкаа деген ызушылыын уана абылдап, ыли да олдап жрген. Біра жошылыты салдарынан рманазы ерте жасынан бастап біреуді малынбауа мжбр болды. Малды соында жріп кесі жасап берген кішкентай домбырасын тастамайтын.

Бір кні Саырбайды ауылына сол кездегі ататы домбырашы за келеді. рманазы шін бл лкен мереке болды, ол кйшіні орындаан шыармаларын йып тыдап, брін де жаттап алуа тырысады. Жас баланы музыкаа деген штарлыын байаан за оан бірнеше саба беруге келіседі. Сйтіпол рманазыны алашы ксіби стазы болады.

рманазы18 жаса толандаорындаушылы нерін жетілдіру масатпен ел аралай бастайды. Кптеген кйшілермен кездесіп олармен тартыса тседі, жаа кйлер йренеді, тжірибе алмасып орындаушылы шеберлігін арттырады. рманазы домбырада ойнаумен атар нші ретінде де танымал бола бастайды. Сол арылы есімі бкіл Бкей ордасына тарап арапайым халыты асыа ктетін онаына айналады.

1830-шы жылдары азастанны батыс лкелеріндеорыс патшалыыны стемдігі мен жергілікті байларды анаушылыына арсы баытталан крделісаяси-леуметтік оиалар басталады. Бл озалысты шарытау шегі Исатай Тайманов пен Махамбет темісов бастаан арулы ктеріліске кеп соады (1836-1837). рманазы осы оиаларды кусі ана болмай, оан белсенді атысады.Кші басым боландытан орыс патшалыы Исатай ктерілісін аса аталдыпен басып тастайды.Бл саяси оиа арапайым халыа лкен сер етеді, оны сана-сезімін оятуасептігін тигізеді, сол арылы мдениет пен нер салаларында з крінісін таба бастайды.

Шындыты жатап, ділетсіздікке тзбейтін рманазыны мінезі жергілікті билік басшыларыны атты мазасын алды. Олар р-трлі амал тауып кйшіні трмеге жауып тастауа тырысады. Аыры, 1857 жылы оларды ойы іске асады – «арашы» деген жала таып рманазыны трмеге амайды. Бл жолы рманазы трмеден ашып кете алады, біра кп замай айтадан ола тседі. Екінші рет ол ата баыланатын Орынбор трмесіне жабылады. Аыз бойынша,бл жолы кйшіні орындаушылы шеберлігіне тнті болан, шынайы нерді баалай білетін Перовский деген генерал-губернатор босатады. Кейін осы губернатора арнап рманазы зіні «Перовский марш» кйін шыарады.

Трмеден шыан со кйші ел аралап, кптеген аын-ншілермен, домбырашылармен (соларды ішінде Дулеткереймен, аын ашаанмен, ататы батырлар Тремрат, Нарынбай, тегенмен) кездеседі. Осындай кездесулер туралы халы арасында ызыты аыз-гімелер саталан. Соларды бірі –белгілі орыс зерттеушісі Н.Савичевпен кездесуі. Кездесуден алан серін орытындай келе Н.Савичев былай дейді:«Словом – Сагырбаев редкая музыкальная душа, и получи он европейское образование, то был бы в музыкальном мире звездою первой величины».(«Уральские войсковые ведомости» газеті. 1868 ж.)

рманазы міріні соы жылдарын достары мен сйікті шкірттеріні арасында ткізеді (атап айтанда, олар – Ммен, Ккбала, Ерали Ещанов, Дина Нрпейісова). лы кйші 1889 жылы айтыс болды. Оны жатан жерінде 1959 жылы академик А.Жбановты бастамасымен ескерткіш тасы орналатылды. Бгінгі тада рманазыны кйлері нотаа тсіп нтаспалара жазылан кезде, Н.Савичевті лаат сздері орындаландай болды – рманазыны тласы лтты музыка нерініе биік жлдызына айналды. Кзіргі кезде оны есімі азастанда ана емес, бкіл дние жзіне йгілі. аза халы оны музыкасын сйеді, аруаын рметтейді. рманазыны есіміхалы аспаптар оркестріне, аза лтты консерваториясына, кптеген ала кшелелеріне берілді.

Кйшіні музыкалы мрасы те бай. Оны шыармашылыында дстрлі домбыра жанрларыны барлыы з крінісін тапан. Кейбір кйлеріні аызында немесе шыу тарихында кйшіні мірінде болан оиалар баяндалады. Солараарап рманазыны мірбаянын натылауа болады.

Кйшіні алашы шыармалары Ажеле жанрында шыарылан, олар – «за ажеле», «Бас ажеле», «Айда, блбл, Айжан-ай». Бл кйлер клемі мен рылымы жаынан шаын, арапайым, музыкалы мазмны ыныты, орындаушылы тсілдері оай.

Халы аузында «Кй ліппесі – ажеле» деген ым бар. Соан арап, домбырашылар ажеле жанрын зіні шыармашылы жолыны бастапы кезеінде мегерген деуге болады.«Бас ажеле» кйіні аталуыны зі бастапы, алашы деген маынаны білдіреді.рманазы осы жанрда шыаран алашы кйлеріні бірін – «за ажеледі» зіні стазы заа арнаан. «Айда, блбл, Айжан-ай» кйіні аталуында «ажеле» сзі болмаса да, рылымы мен орындаушылы ерекшеліктеріне арай оны да осы жанра жатызуа болады.

рманазы шыармашылыыны негізгі, е нтижелі кезеі – 19 асырды орта шені. Осы кезде ол Исатай мен Махамбетті рухына арнап «Жалын», «Кішкентай» кйлерін, Адай руыны жауынгершілік бейнесіне арнап «Адай» кйін, ататы «Балбырауын», «Серпер» кйлерін шыарады.«Аса киік» пен «Тремрат» кйлерін батыр Тремратты бейнесіне арнайды. Бір топ кйлеріні мазмны трмеге амалу жадайларымен байланысты («Ерте кетем», «Кісен ашан», «Трмеден ашан», «Арба соан», «Не кричи, не шуми», «Лаушкен», «Перовский марш», «Машина»). міріні иын-ыстау кездерінде олдау крсеткен анасына «айран шешем», «Аман бол, шешем, аман бол» кйлерін арнайды. Дулеткереймен кездесу кездерінде «Блбл» мен «Жігер» кйлері дниеге келеді. Осы кезде туындаан,азаты ке байта даласын суреттейтін жалынды «Сары Ара» кйін рманазы шыармашылыыны е биік шыы деуге болады.

міріні соы жылдарында кйші философоиялы таырыптара кбірек назар аударады. Осы кезде пайда болан «Кбік шашан», «Алатау», «Демалыс», «Итог»кйлерінде жасылы пен злымды, адам міріні ндылыы сияты мселелер ктерілген.

Жалпы аланда, рманазыны шыармашылыы батыс азастан домбыра неріні дстріне негізделген. Соан оса, ол бл нерге кптеген жаалы енгізіп, оны ары арай дамуына лесін осан. рманазы енгізген жаалытарды кйлерді мазмнынан, уен мен композициялы рылымынан, орындау тсілдерінен ааруа болады. Соларды бірі – кйді екінші (лкен) саасы. Кйді бндай шарытау шегін рманазыа дейін жне онымен атар мір срген басакйшілер де олданан, біра лкен саа дегейі рманазыны шыармаларында ана кйді жеке блімі ретінде алыптасты.

рманазыны енгізген таы бір жаалыы – екі уеннен тратын кйрылымы. Екі уенді деп кйді бас буыны мен орта буын блімдеріндегі уендер зіні сапасы жаынан бір біріне те болып, шыарманы даму барысында алма кезек жріп отыратын рылымды айтамыз. Бл ткпе кй рылымыны ерекше трі. Екі уеннен (музыкалы таырыптан) тратын кйлер атарына «Абай», «Алатау», «Кісен ашан», «Аман бол, шешем, аман бол» сияты кйлерді жатызуа болады.

рманазы кейбір шыармаларында ткпе кй дстрінде брын-соды кездеспеген жаа дістерді олданан, олар, мысалы, бас буынны (кіріспені) жалыз дауысты трі («Кішкентай», «Серпер» кйлері), атар жретін (параллелді) секундалар, тритон ндестігі («Машина», «Серпер», «Блбл»), орындаушылытыжаа дістері, мысалы, домбыраны апасын шынтапен жабу арылыаспапты дауысын «тншытырып» сурдина трізді дыбыс шыару.

Жалпы аланда, рманазыны музыкасы жігерлі, айсарлы мінезімен, даму барысыны белсенділігімен, жарын мазмндылыымен ерекшеленеді.

лы кйші алыптастыран дстрді бізді заманымыза жеткізген – оны шкірттері Ммен, Ккбалы, Ерали Ещанов, Медіалі Слейменов, Дины Нрпейісова, Уахап абиожин, али Жантілеуов. Кзіргі замандаы домбырашылар осы дстрді сатап ана оймай, рі арай дамытуда. Музыкалы мектептерде, колледждер мен жоары оу орындарында домбырашылардыдаярлау бадарламаларыны бірі рманазыныжеке орындаушылы-шыармашылы дстрі бойынша жзеге асады.

 

Балбрауын

 

«Балбрауын»–рманазыны е танымал, жарын шыармаларыны бірі. Бл сзді маынасы екі трлі, оны біріншісі «бал» (орысша – мед), «брау» (яни, домбыраны лаын келтіру) деген сздерді білдірсе, екіншісіадамны рахаттанып «балбыраан»кездегі кіл кйін крсетеді. Балбрауын атты кйлер азастанны кп айматарында, соны ішінде шертпе кй дстріндеде кездеседі.

Кй ш тактіден тратын арапайым бас буыннанбасталады. Бндаыбасты рл жігерлі, рі белсендіжретін ырата. Бл ыра кйді басынан аяына дейін згермей айталаныпотырады, сол арылы шыарманы траты крсеткішіне (формуласына) айналады.

Кйді негізгі уені – клемді келген бірттас рылым. Алашындатменгі дауыстаы «соль» дыбысы уенніжоары арай ынталанан серпілісінтратандырып трандай болып естіледі:

 

Содан со, негізгі уен бірнеше рет айталанып барып жоары «соль» дыбысына біра жетеді. уенні кері (тмен)арай айтуы дстрлі секвенциялар арылы жзеге асады:

Кйді келесі блімінде негізгі уен аса згеріске шырамай жоары кварта биіктігінде айталанады. Негізгі таырыпты осылай екі мрте крсетілуі – ткпе кй дстріндегі композициялы рылымдарды бірі болып табылады. детте, бндай рылымдаы кйлердекіші мен лкен саалар блек-блек крсетілмейді. «Балбрауын» кйіні шарытау шегі де екі сааны біріккен трін райды.

Кйді орытынды блімінде музыкалы таырыпты соы каденциялы уені маызды рлге ие болады:

«Балбрауын» кйі адамны мірге деген штарлыын оятып, сол арылы жарын болашаа жетелейтін жігерлішыармаларды бірі. Кзіргі кезде ол домбырада ана емес, баса аспаптар мен ансамблдерге делген трінде де орындалады. Соан оса, азастан композиторларыны симфониялы, операла шыармаларында з олданысын тапан.

Сары-ара

 

«Сары-ара» кйі –рманазыны шыармашылыында ана емес, бкіл аза домбыра неріндегі е биіктуынды. Оны жігерлі де жалынды музыкасы тыдаушыларды рухын ктеріп лтты сезімін оятады, отанына деген сйіспеншілігін арттырады.

Кварта мен унисоннан тратын шаын кіріспесіжалпы шыарманы біркелкі жретін ыраы мен белсенді серпілісін, музыканы жігерлі сипатын алыптастырады.

Кйді негізгі уені алашында бір кедергіге тап боландай бірнеше рет айталанады да, содан со зінібелсенділігіні арасында жоары арай шарытап жнеледі:

Кйді ерекшеліктеріні бірі – лкен сааны екі рет айталануы. Бірінші рет музыканы рдісі лкен сааны биіктігіне жетіп, біра онда кп кідірмей тмен айтады, екінші рет саа блімі толыыменкрсетіледі. Музыканы рдісіосы биіктіктегі белсенділігініарасында домбыра пернелеріні шеберінен асып тсіпаспапты апасындаыдыбыстарды амтиды.

Кйді орытынды блімінде бір бірінен алыс (октава аралыында) орналасан кварталарды «секірістері» ерекше назар аударады.Осы діс арылы екі ішекті домбырада трт дауысты ндестіктер пайда болады. Бл трт дауыстылытымнісі мынада: ашы ішектегі («ре-соль»)кварталар мен жоары октавадаы кварталар бірінен со бірі тез жылдамдыта алынан кездеосы кварталарды «ізі» тыдаушылардысанасында саталады, соны нтижесінде р биіктегі кварталар бір біріне «абатталып» кпдауысты аккордтар сияты болып естіледі:

 

аза лтты музыка мдениетіні алтын орына енген «Сары Ара» кйі кзіргікезде жеке домбырада ана емес, трлі ансамбльдер мен оркестрлердеде орындалады. сіресе ол аза халы аспаптар оркестріні орындауында ерекше сер алдырады. «Сары Араны» уені азастан композиторларыныкптеген шыармаларындаолданылан, соларды бірі – Е.Брусиловскийді «Сары Ара» атты симфония-сюитасы.

Екі асырдай брынтуындаан кй кзіргі кезде де з тыдармандарына шынайы эстетикалы сер беріп, лтты нерге деген лкен матаныш сезімін тудырады.

 

Алатау

 

рманазыны музыкалы мрасында лирикалы-философиялы баытта туындаан кйлер аз емес, соларды бірі – «Алатау» кйі. Аталуына араанда, бл кй Алатауды сем слу кріністеріне арналан сияты. Біракомпозитор бнда табиатты кріністерімен ана шектелмейді. Алатауды бейнесі е алдымен адамны ішкі дниесіні тебіреністері мен ой-толауларын ашуа септігін тигізеді.

Кйекі уеннен трады. Оны біріншісі –бас буында жретіндстрлі рылымдаы уен. Ол айтарлытай згерістерге шырамай шыарманы р блімінен со айталанып отырады.

 

Бас буынны уенітменгі («ре») ішегінде жрсе, кйді негізгі музыкалы таырыбы болып есептелетінорта буындаы уен домбыраны жоары («соль») ішегіне ауысады:

 

Келесі, «трт перне» деп аталатын блім домбыра мойыныны «сиЬ-фа» биіктігінде орналасан. Кп кйлерде олар бір біріне сас болып келеді. «Трт пернені» негізгі міндеті – музыканы даму рдісін жаа биіктікке ктеру.

 

Кйді шарытау шегі кіші саадан басталып лкен сааа біра жетеді. Одан кейін негізгі уен тмен тскен сайын музыканы уаты бседей бастайды. Кйді соында трт перне, орта буын мен бас буындаы уендер таі бір рет айталанады.

Сонымен, «Алатау» кйінде ткпе дстріндегі негізгі композициялы блімдер (бас буын, орта буын, трт перне, кіші саа жне лкен саа) рет-ретімен олданылып ана оймай, здеріні мінсіз жйелігіні арасында жалпы ткпе кй рылымны классикалы лгісінрайды.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. рманазыны мірі мен шыармашылы жолы.

2. Ажеле жанрыны ерекшелігі неде?

3. Неліктен рманазыны кйлерін мірбаянды дейді?

4. рманазыны енгізген жаалытары.

5. «Балбрауын», «Сары ара», «Алатау» кйлеріне сипаттама бер.

6. Осы кйлерден зінділер ойна.

Таырып

Дулеткерей (1820-1887)

 

Дулеткерей Шыайлы – лы кйші-композитор, ткпе кй дстріні аса крнекті кілі. Дулеткерей шыармашылыыны зіндік ерекшеліктері рманазымен салыстыранда айыныра крінеді. Бл замандас болан кйшілер здеріні музыкалы-кркемдік станымымен батыс азастан домбыра неріні екі трлі, музыкалы сипаты жаынан арама арсы болып келетінбаыттарын алыптастыран. рманазы мірде де, нерде де айсарлы айраткер ретінде танымал болса, Дулеткерейдімузыкасы жеке адамны ішкі дниесіне, оны лирикалы сезіміне баытталан. рманазыны музыкасы батылдыа шаырады,мірдегі ділетсіздікке арсы труа жмылдырады, оны кйлері оамдаы крделі мселелерді шешуге арналан. Дулеткерей, керісінше, лирикалы баытты станан, сол арылы адамны психологиялы сезімін ашуа тырысан. Сондытан оны кйлеріні клемі ышам, уендері сем, о олыны имылдары жинаы, кбінесе «тре» аыс тсіліолданылады. Ал рманазыны кйлерінде, керісінше, лаштап ойнайтын «шаптырма аыс», «тентек аыс» сияты тсілдер жиі кездеседі.Дулеткерейді музыкасы нзік сезіммен абылданса,рманазыны кйлері тыдаушылардыбелсенділігін талап етеді.Дегенмен, Дулеткерей де зіні кейбір шыармаларында крделі леуметтік мселелерді озап, адам міріні мн-масатымен ндылыы жайлы ой салады.