Мірі мен шыармашылы жолы

 

Дина Нрпейісова 1861 жылы Орал облысына арасты Бекетай м деген жерде дниеге келді. Оны кесі Кенже мал шаруашылыымен айналысан арапайым адам болан. Жас кезінде палуандыпен шылданан, домбырада да жасы ойнаан. Динаны шешесі Жаниха да музыкадан р алаан болмаан, ол сіресе халы ндерін мнеріне келтіріп орындайтын. Сондытан кішкентай Дина домбырамен шылдана бастаанда ке-шешесі оан арсы болмаан. 9 жасында Дина кесі білетін барлы кйлерді йреніп алан. Оны домбырада ойнаанын туан-туыстары, кршілері, ауылдастары сйсініп тыдайтын. Бара-бара Динаны есімі баса ауылдарда да белгілі бола бастайды.

1879 жылы Кенжені аулына ататы домбырашы рманазы келеді. Бл Динаны мірін крт згерткен оиа болды. 9 жасар ызды неріне тнті болан рманазы оан стаз болуа келіседі. Келесі тоыз жыл бойы Дина рманазымен жиі кездесіп трады, онымен бірге ауыл аралап домбырашыларды жиын-тойларына, тартыстарына атысады. «Бл мені мірімдегі е баытты, музыкалы оиалара тола, уанышты кезе болды. Осы уаыт менім сана сезіміме, жрегіме тере, жарын сер алдырды» - дейді Дина з естеліктерінде.

1880 жылы 19 жасар Дина Беріш руынан шыан Нрпейіс деген кісіні баласы Нралыа трмыса шыады. Нралы Динаны те жасы креді, оны домбырамен айналысанына арсы болмайды. Кейін Дина балалы болса да домбырасын тастамайды.

Осы жылдары Дина ататы домбырашылар за, Ещан, Баламайсан, Байжманы кйлерімен, тркмен, араалпа халытарыны дутара арналан шыармаларымен танысады, Салауаткереймен кездесіп одан Дулеткерей, Мсірлі, лікей, Тркешті кйлерін йренеді. 1988жылы кезекті кездесуінде рманазы з шкіртіне жаа кйлерін йретіп ана оймай, «енді зі кй шыарып кр» деп сынады.

Зерттеушілер Динаны алашы туындыларыны атарына «Блбл», «Байжма» кйлерін жатызады. Бл шыармалар мазмны жаынан крделі, рылымы жетік,орындау тсілдері иын, арнайы техникалы дайындыты ажет етеді. Сондытан, рине, осындай жоары дрежедегі кркем туындыларды шыарар алдында Динаныбіраз шыармашылы даярлыы болуы бден ммкін.

кінішке орай, Динаны осындай баытты кндері заа созылмайды, оны бірінен со бірікесі мен кйеуі айтыс болады. Тадырды жазан иыншылыына Дина лкен тзімділік крсетеді. кесіні рухына арнап «ара аса ат» кйін шыарады. «Кербез» деген кйін иын-ыстау кезінде тірек болан рбысына арнайды.

1916 жылы бкіл аза даласын дрліткен лкен оиа болады.1-ші дниежзілік соысын жргізіп жатан орыс патшалыы баса лт кілдерінен 16 мен 45 жас аралыындаы еркектерді майдандаы ара жмыса жмылдыру туралы кім шыарады. Бан арсылы крсеткен халыты наразылыы бара-бара арулы ктеріліске айналады. Ктерілісті басында Амангелді Иманов сияты азаты крнекті тлалары трады. Ктерілісшілер орыс патшасыны кілдігіне ана емес, арапайым халыты анаушы байлар мен болыс-билерге де арсы трады.

Динаны баласы осы кімге ілініп майдана аттандырылады. Осы оиаа арнап Дина «Набор» (кей кездерде «16 жыл»)деп аталатын кйін шыарады.

1922 жылы ашаршылытан иыншылы крген Дина Каспий теізіне арай кшуге мжбр болады. Бала-шаасын асырау шін ауыл аралап кй тартады. Осы кездерде Динаны е ататы туындыларыны бірі - «Жігер» кйі пайда болады.

1937 жылы Динаны мірін крт згерткен таы бір оиа болады. Ол Алматыдаы аза музыка кабинетіні ызметкерлеріні шаыруымен2-ші Республикалы кркемнерпаздар слетіне атысу шін астанаа келеді. Алматыда тіп жатан міркйшіге атты сер етеді. Жаа мірді кріністеріне арнап «сем оыр», «Партия туралы» кйлерін шыарады. Слетты йымдастырушыларды сынысымен Алматыа кшіп келуге келісімін береді.

1939 жылы ДинаНрпейісова азастан делегациясыны рамында Мскеу аласында ткенбірінші Бкілодаты халы аспаптар орындаушыларыны конкурсына барады. Бнда Кеес одаыны барлы республикаларынан келген музыканттарды арасында Дина бірінші орынды жеіп алады.

Алматыа айтып келген со Дина стазды жмыспен айналыса бастайды. Соан оса, астананы концерттік міріне де белсене атысады. Филармонияны концерттеріне жиі-жиі шыып, з нерін жас домбырашылара йретуге тырысады. 1940 жылы азастанны 20 жылдыына арнап «Той бастар» кйін шыарады. Осы жылы лы аын Жамбыл Жабаевпен кездеседі. Сол кездесуге арнап «Кген тп» кйін шыарады.

Кп замай Дина таы да тадырды талысына тседі. 1941 жылды жазында лы отан соысы басталып кетеді. 80 жасар Дина майдана лын аттандырып, артынан «Ана бйрыы» атты кйін шыарады. Бл кй Жамбылды жалынды леі «Ленинградты рендерім» сияты бкіл Кеес одаына тарап, халыты тзімділік пен ерлікке шаыруды ранына айналады. 1944 жылы Дина Тшкен аласында ткен орта Азия мен азастан халытарыны музыкалы Декадасына атысады.1945 жылы майданнан келген уанышты хабара арнап «Жеіс» кйін шыарады. Соыстан кейін«Ебек ерлеріне», «Сауыншы», «8 март» кйлерін халыты бейбітшілік міріне арнайды.

Дина Нрпейісова 94 жасында айтыс болды. Кзі кргендерді айтуы бойынша, ол міріні соы мезгіліне дейін сергек жне кілді болан екен.

Динаны табысты шыармашылы ызметі бірнеше мрте мемлекет тарапынан аталып тті: ол 1938 жылы азастан нер айраткері, 1944 жылы азастан республикасыны халы ртісі атаына ие болды. Соан оса, екі мрте Ебек ызыл Туы орденімен, бірнеше медальдармен жне аза ССР Жоары кеесіні грамоталарымен марапатталды.

Дина Нрпейісованы аза музыка неріне сіірген ебегі те зор. Оны аса нды шыармалары лтты нерімізді алтын орына айналды.

Динаны шыармалары жанрлы ауымы жаынан те ке. Оны кйлері дстрлі домбыра музыкасыны барлы жанрларын амтиды. Атап айтанда, олар Той бастар жанры (бан Динаны аттас кйі жатады), Шалыма жанры (бан «Жеіс», «Партия туралы» кйлерін жатызуа болады), Арнау жанры («Ебек ерлеріне», «Майдандаы балама», «азастанны 30 жылдыына» кйлері), Ажеле, Байжмажанрлары (олара Динаны осылай аталатын кйлері жатады). Трагедиялыжанрды лгісі ретінде «ара аса ат» кйін атауа болады. Динаны шыармашылыында клдіргі жанры да орын алан, мысалы, ол «Науысы» кйі. Кптеген кйлері жаа оамны кріністерінен туындаан. Егер рманазыны кйлерін мірбаянды десек, Динаны шыармашылыын азастан тарихыны кнтізбесі деуге болады.

Дина Нрпейісованы туындылары зіндік ерекше олтабасымен сипатталады. А.Жбанов айтандай, ол зіні шыармашылы жолын рманазы, Дулеткерей кйлеріне еліктеуден бастап, кейін келе зіні жеке мнерін алыптастырады. Оны шыармаларында батыс азастан кйшілік дстріні екі баыты – жарын да жалынды рманазыны стилі мен Дулеткерейді жмса лирикасы штастырылан. Осындай тере тамырлы дстрге сйене отырып Дина Нрпейісова аза домбыра нерін олжетпес биік шыына жеткізе алды.

 

Той бастар

Кйді мерекелік жарын мінезі оны жанрлы тпнсасымен байланысты. Жанялы жиын-тойларда айтылатын Той бастар ндері сияты бндай кйлер де р-трлі мейрамдарда орындалан. Дина Нрпейісованы «Той бастары»азастан республикасыны 30 жылды мерейтойына арналан.

3 тактіден тратын бас буында кйді жалпы марш трізді ыраы алыптасады, кейін ол жеке блімдерді арасында айталанып отырып кйді траты формуласына айналады.

Кйді негізгі уені орта буынбліміндегі «ля-ми» дыбыстар аумаында басталады да, екінші октавадаы «ля» дегейіне барып айтады:

 

Бас буынны уеніне негізделген кйді шарытау шегі шаын, ысартылан трде берілген. Саадан кейін музыканы рдісі бседей бастайды да, соында негізгі уені таы бір рет айталанады.

 

Блбл

 

«Блбл» атты кйлер рманазы мен Дулеткерейді шыармашылыында да кездеседі.Бл кйлер ырата-уендікрылымы мен орындаушылытсілдері жаынан Динаны «Блблына» те жаын. Соан арап, домбыра музыкасындаосы таырыпа арналан зіндік дстр алыптасан деуге болады. Динаны «Блблы» рманазы мен Дулеткерейді кйлерімен салыстыранда теремазмндылыымен, семуенімен, композициялы рылымыны йлесімділігімен ерекше кзге тседі.

Кйді бас буыны кіріспе рлін ана атарып оймай, шыарманы рі арай даму рдісіндегі арым-айшылытарды байатады. Орта буындаы негізгі уен екі рет айталанады, біріншісінде ол «ля-ми»аралыында жрсе, екіншісінде бл квинта аралыы жоары «фа» дыбысымен кеейтілген.

 

Музыканы дамуы бара-бара бірінші сааны биіктігіне жетеді. Біра ол бл аумата кп кідірмей дстрлі секвенциялар арылы бас буына айта оралады. Екінші рет музыканы рдісі лкен саа дегейіне жетеді. Шыарманы соы блімінде негізгі уен кейбір згерістермен таы бір рет айталанады.

орыта айтанда, Дина Нрпейісованы «Блблын» аспапты музыка неріндегі философиялы лириканы аса крнекті лгісідеуге болады. Кйді музыкалы сипаты шыыс елдеріні поэзиясында орын алан блбл бейнесіні психологиялы жне философиялы кріністерін айындатады.

Сем оыр

«сем оыр» Дина Нрпейісованы е жарын кйлеріні бірі. Кйшіні айтуынша, бл шыарманы ол зіні сйікті немересі оыра жне жаа, бейбітшілік заманда мір срген баытты балалара арнаан.

Шыарма зіні клемді рылымына арамастан жеіл абылданады.Кйді ерекшеліктері бас буын блімінен-а байала бастайды. Дстр бойынша бас буын «ре-ля» биіктігінде жрсе, бнда ол «ми-си» квинта аралыындатеді.

Кйді келесі, орта буын блімінде жретін негізгі уен де трлі ерекшеліктермен сипатталады, атап айтанда, олар – дыбыстарды крт секірістері, біріайжретін ыратыкенеттен «аса» ыраына ауысуы жне музыканы трлі динамикалы крсеткіштері. Осыны брі балаларды кілді ойынын, сылылдаан клкісін бейнелеуге баытталан.

Бл негізгі уен аса кп згерістерге шырамай жоары кварта биіктігінде айталанады. Шыарманы екінші блімі – лкен саа дегейінде тетін шарытау кезі. Кйді шінші блімінденегізгі уен бастапы дыбыс аумаында ысартылан трдеайталанады.

Сонымен, кйді жалпы рылымын ш блімді деп белгілеуге болады. Біра оны ортаы жне соы блімдерінышам клеміне арай жне кездесетін уен-ыраты ерекшеліктеріне байланысты біріктіре арастыруа да болады. Кй рылымыны осындай былмалы болуы оны уеніні еркін дамуына жол ашады.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Дина шыармашылыыны ерекшеліктері.

2. Динаны мірбаяны.

3. Неліктен Динаны шыармашылыын отанымызды тарихнамасы деуге болады?

4. «Той бастар», «Блбл», «сем оыр» кйлеріне сипаттама бер.

5. Осы кйлерден зінділер ойна.

Таырып

Тттімбет (1815-1862)

Тттімбет азанаплы –орталы азастандаы шертпе кй дстріні аса крнекті кілі, кптеген сем кйлерді авторы жне оларды тедесі жо орындаушысы, осы ірде алыптасан шыармашылы-орындаушылы мектепті негізін салушы.

Сарыараны ке байта даласы, ондаы Ккшетау, Баянауыл, араралы сияты сем служерлерібайыры заманнан бері тамаша ншілер мен кйшілерді отаны болып келген. Осы ірде азаты дстрлі нері 19 асырда зіні биік ксіби дрежесіне жетті. ншілік нерді майталман кілдері Біржан сал, Аан сері, Жаяу Мса, Естай, Мди, Ыбырай болса, шертпе кй неріні классикалы дстрін алыптастыран Тттімбет болды. Ол дарынды кйші ана емес, сонымен атар нші, ататы шешен, азаты дстрін, дет-рыптарын, дала заын жасы мегерген ділетті би ретінде танымал болан. Осындай жан-жаты, «сегіз ырлы, бір сырлы» неріні арасында халы арасында сері атаына ие болан.