Мірі мен шыармашылы жолы

 

Тттімбет 1815 жылы араралы іріне арасты Мыржы тауыны бктерінде дниеге келген (кзіргі кезде ол - араанды облысы, Егіндібла ауданы). кесі азанан кптеген тамаша ншілер, аындар мен кйшілер шыан ататы Шаншар руыны кілі. азанап та нерден р алаан болмаан, ол азды-кпті домбырада ойнаан, сіресе н мен кйді тыдауды нататын.

Тттімбетті шешесі Абала да нерге жаын болан, сондытан баласын жастайынанмузыкаа баулуа тырысан. Тттімбетті, сіресе, атасы Мшеке еркелететін. Ол немересін кішкентай кезінен бастап р-трлі жиын-тойлара ертіп жретін. Сондай жиын-тойларда Тттімбет ншілер мен кйшілерді тыдауды нататын.

Тттімбетті алашы стазы сол кездегі ататы домбырашы ли болды. Біра атасы Мшеке немересіні домбырашы болуын аламады, сондытан оны Алшынбай деген биге оуа береді. Тттімбет тез арада азаты дстрлі заы мен шешендік нерін мегеріп алады. Жасына арамастан р-трлі дау-дамайларды шешугеатысады. зіні білімі мен тапырылыыны арасында кптеген істерді діл шешеді. Сол арылы Тттімбетті есімі халы арасында йгілі бола бастайды. Оны е иын, шиеленіскен істерді арастыруа шаырады. Осындай жмыстармен ел аралап жріп кптеген домбырашылармен кездеседі, олардан тлім-трбие алады, айтыс-тартыстара атысады, сол арылы зіні орындаушылы, кйшілік шеберлігін арттырады.

30 жасынан бастап Тттімбет болыс ызметін атара бастайды. Бл туралы мліметті 1845 жылы Тттімбетті ауылында болан Польша саяхатшысы, этнограф Адольф Янушкевичті кнделік дптерінен табуа болады. Тттімбет осындай лкен ызметте бола тра музыкамен айналасуын тастамайды. Керісінше, ататы домбырашылармен кездесіп, олардан жаа кйлер йренеді, тжірибе алмасады. Ататы Біржан салды келесі леі осындай кездесулерді бірінде шыуы бден ммкін:

Тттімбет, Арын асан ардагерім,

Шыаран ыры кйін рім-рім,

Арада одан асан кйші бар ма,

Сусынын андыратын туан елді.

Тттімбетті ділеттілігін оны «Бес тре» кйіні шыу тарихынан байауа болады. Аыз бойынша, ол орта жзді билерімен бірге сол кездегі азастан астанасы Орынбор аласына лкен істі арастыруа барады. Жолшыбайсеріктеріні жаымсыз ылытарын кріп былай депті:

 

Кйді аты «Бес тре»,

Бесуі де мес тре,

Сана болса кеудеде,

Жмбаымды шеш тре.

з еліе асырдай,

Неге мнша ш тре?

 

19 асырды 40-50 жылдары – Тттімбетті шыармашылыыны шарытау кезеі. Осы кезде ол кптеп кйлер шыарады, сол арылы зіні жеке мнерін алыптастырады, орындаушылы мектебіні негізін салады.

1855 жылы Тттімбетті мірінде ерекше оиа болады – ол аза делегациясыны рамында орыс патшасы ІІ Александрды таа отыру рсіміне атысуа Петербор аласына барады. Патша сарайында зіні кйлерін орындайды, сол шін ІІ Александрды олынан кміс медаль алады. Деректер бойынша бл медаль осы кнге дейін Тттімбетті шбересі, кйші збек Кбішевте саталан.

Тттімбет аз да болса жарын мір срді. Ол 1862 жылы 47 жасында айтыс болады.

Тттімбет туралы халы арасында кптеген аыз-гімелер тараан. Соларды бірінде «ос басар» кйіні шыу тарихы туралы айтылады. Аыз бойынша, есімі бкіл аймаа йгілі кісіні жеті баласы болыпты. Кенеттен, белгісіз бір ауруды себебінен ол барлы балаларынан айрылады. айыдан с болан кесі бл мірден кдер зіп тсек тартып жатып алады. Туан-туыстары оан алай кмектесерін білмей, Тттімбетті шаырады. Ататы кйші жадайды мн-жйін естіген со шалды асына келіп ндемей отырады да, 62 «ос басар» кйлерін бірінен со бірін тарта береді. Біраздан кейін шал крсініп, дбекши бастайды. Тттімбет кйлерін бітіріп, ойнын тотатан кезде тсек тартып жатан шал басын ктеріп: «Менім айым е ауыр ма деп едім, мірде одан да асан айы болады екен. Ол туралы сені кйлері айтты. Кімсі сен?» депті. Сйтіп ол мірге айта ораландай болып, рі арай мір сруге бел байлапты.

Тттімбетті кейбір кйлері тартыс кезінде дниеге келген. Келесі аызда осындай оиаларды бірі баяндалады. Бір кезде жол жріп келе жатан Тттімбет жалыз тран йге келіп тседі. Дем алып болан со керегеде ілініп тран домбыраны алып тартып креді. Ішегіні брауына арап бл йде біреу домбырамен шынайы айналысатынын байайды. й иесі домбырада ызы ойнайтынын айтады. Тттімбет бір-екі кй орындап домбыраны шй йып отыран ыза статады. Осылай екуіні арасында тартыс басталып кетеді. Олар бір біріне кптеген кйлерін орындайды. Аырында ызды жее алмайтынына кзі жеткен кйші улы рекетке баруа мжбр болады. Ол етігін шешіп тастап, домбыраны ішегін о аяыны башпайымен шертіп таы бір кй орындайды. Бтен адамны алдында аяын аша алмаан ыз осыдан кейін ана жеілгенін мойындайды.

Келесі аызда «Ккей кесті» кйіні шыу тарихы баяндалады. Тттімбет міріні соында бір ауруа душар болады – оны о олыны саусатары иілмей алады. Осыны естіген асаалдар жан-жатан келіп, оны кілін аулауа тырысады. Біра з жадайын білген Тттімбет бір нрсеге ана ынжылады, ол – зіні шыармашылыында барлы ойларын жзеге асырып лгермегендігі. Кенеттен Тттімбет домбыраны олына алып тыдармандарды та алдырады, сіресе айран алдыраны – оны о ол имылдары. Кйші саусатары иілмегендіктен домбыра ішектерін тік саусатарымен асытынан стіне арай аып орындайды. Осы соы шыармасын ол «Ккей кесті» деп атаан екен.

Тттімбетті шыармашылыын соынан ерген кптеген шкірттері жаластыран. Соларды ішінде кейін ататы боландары: Тоа, Сайма, Баубек, ыздарбек, Дайрабай, бді, Мааш, Амолда жне таы басалары. Тттімбетті кйлерін сатап бізді заманымыза жеткізгендер - Мсатай, Исатай, Шайхы, збек, Зейнулла жне екінші, шінші буындаы шкірттері: аббас Айтбаев, Аыз Ахметова, Бааналы Саятлеков, Абікен Хасенов, Маауя Хамзин, пеке бенова, Жасылы Омашев, Турысбек Тусіпбеков.

Тттімбетті кйлеріні жанрлы рамы мен мазмнды шебері те ауымды. Бл тізімні бір жаында «Сылылда», «Былылда», «Балбрауын» сияты жеіл, кілді, жарын кйлер трса, екінші жаын «Ккей кесті», «ос басар», «Азамат ожа» сияты млы, зарлы, айылы кйлер райды. Дегенмен, Тттімбетті шыармашылыында лирикалы кйлер басым, бл кйлер йелдер бейнесіне, табиат кріністеріне арналан.

Кейбір кйлерді сем, жарын музыкасы н уендеріне негізделген. Біра бл жерде кйді тпнсасы ретінде наты бір нді атап крсету иын, йткені бл уендер жалпылама трде олданылан. н уендері аспапта орындау кезінде е алдымен домбыра аспабыны задылытарына баынады, сол арылы оларды тпнсасы айтарлытай згерістерге шырайды.

Тттімбетті кйлерін екі топа блуге болады, олар бірі о (кварта) брауында орындалатын кйлер болса («Сылылда», «Былылда», «Сары жайляу», «Теріс апай», «ос басар», «кше кй»), екіншісі теріс, яни квинта брауында орындалатын кйлер («Боз айыр», «Бес тре», «Алшаыр», «Сары амыс» жне т.б.). Кварта брауындаы кйлер шертіп ойнау тсілімен орындалатындытан жалыз дауысты, ні жй, байса, жмса болып келеді. Квинталы кйлер, керісінше, ткпе тсіліне жаын аыстармен орындалады, сондытан олар екі дауысты, жігерлі, екпінді болып келеді.

Сары жайлау

аза лтты музыка мдениетіні алтын орын райтын «Сары жайлау» кйін шертпе дстріні классикалы лгісі деуге болады. Кй зіні сем уенімен жне рылымыны йлесімділігімен азастан жртшылыын ана емес, кптеген шетел тыдармандарынайран алдыран. Атына сйкес, оны музыкасы азаты ке байта Сарыара даласындаы кк майса жайылымдарын, айнадай сем клдері мен кркем слу тауларын суреттейді.

Кйді музыкалы таырыбы екі трлі уеннен ралан. Оны біріншісі жоары дауыста жрсе, екіншісі астыы «ре» ішегіде орналасан.

 

Келесі блімдерде осы уендер р-трлі згерістерге шырап айталанып отырады. Соы блімде кйді ыраы зіні еркін желісін кенеттен згертіп, бірыай трттік лестерге ауысады. уенні еркін ыраы оны е соы айталануында ана айтып оралады.

 

Сылылда

 

Бл Тттімбетті жарын да жайдарлы, кілді кйлеріні бірі. Зерттеушілерді пікірінше, бл шыармада жастарды ойын-сауы ру кезі, сылылдаан клкісі крінісін тапан.

Кй бірнеше блімдерден трады. Бастапы блімде негізгі уен толы трінде жреді.

Келесі блімдерде бл уен р-трлі згерістерге шырап жеке-жеке блшектерімен крсетіледі. Бара-бара музыканы дамуы зіні шарытау шегіне жетеді. Кйді соы блімі шыарманы жалпы орытындысы ретінде, «тйін сзі» сияты абылданады.

«Сылылда» – бір уенге негізделген монорылымды шыарма. Осы рылыма тн ерекшеліктерді бірі – кйді барлы блімдерінде олданылатын монокаданс.

Ос басар

 

Ел арасында «ос басарды» 62 тарауы бар деген пікір бар. Оларды кбісі бізді заманымыза жетпей жоалып кеткен. Кзіргі кезде сол кйлерді алты нсасы ана нотаа тскен. Тменде арастыратынымыз–кйді брыннан бері ке жртшылыа йгілі, концерт сахналарында кп орындалатын, сіресе халы аспаптар оркестрінде танымал болан нсасы.

Кй ткпе дстріндегі бас буына сайтын кварта-квинтадан тратын кіріспеден басталады.Музыканы даму барысында бл «бас буын» кйді барлы блімдеріні арасында айталанып отырады.

«Ля-ми» дыбыстар аралыында басталатын негізгі уен бара-бара зіні шеберін лайтып екінші октавадаы «си» дыбысына дейін барып айтады.

Кйді ортаы жне соы блімдерінде осы уен р-трлі згерістерге шырап айталанып отырады.

«ос басар» кйі зіні арапайым рылымына арамастан тере маыналы философиялы ойды білдіреді. Шыармада жеке адамны мірдегі орны, масат-міндеті, о дние мен бл дниені арым-атынасы сияты крделі мселелер озалады. Сондытан кйді жанрын толау деп анытауа болады.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Тттімбетті сері аталуы неліктен?

2. Кйшіні мірбаяны.

3. Тттімбет туралы аыз-гімелер.

4. «Сары жайлау», «Сылылда», «ос басар» кйлеріне мінездеме бер.

5. Осы кйлерден зінділер ойна.

Таырып

Біржансал (1834-1897)

Біржан сал ожаллы– аса крнекті нші-композитор, аын, Ара ншілік дстріні негізіналаушы. азаты сал-серілік неріне тн ерекшеліктерді брі Біржанны тласына біткен, сондытан ол халыты рметті «сал» атаына ие болан.