Мірі мен шыармашылы жолы

Біржан-салды мірі туралы наты деректер жо. Бізге жеткен мліметтер халы арасында аыз-гімелер ретінде ана тараан. Осы мліметтер бойынша оны туан жылы р-трлі жылдармен белгіленеді: 1825, 1831, 1832, 1834. Біржанны айтыс болан жылы туралы да наты пікір жо, біреулер оны1894, 1895 жыл десе, басалары 1897 деп белгілейді.

Біржан Ккшетау облысы, Ебекшілдер ауданына арасты Ербол деп аталатын елді-мекенде дниеге келген. кесі Трлыбай арапайым шаруа кісі болан. Біржан жастайынан атасы ожалды олында трбиеленген, сондытан тарихта ожаллы атанып кеткен.

ншіні мірі мен шыармашылыына атысты мліметтерді оны ндеріні мтінінен немесе шыу тарихынан табуа болады. Мысалы, Біржанны Тттімбетпен кездесуі, аайынды лбай мен Жанбайды ауылына барып Лйлім ызбен танысуы, жиын-тойларды бірінде Азнабай мен Жанбота болыстармен атыысуы. Сол сияты деректер «Атентек», «Айтбай» ндеріні шыу тарихында да орын алан.

Біржанны міріндегі маызды рі ызыты оиаларды бірі – оны белгілі аын Сара Тастанбекызымен кездесуі жнеонымен айтысуы. Осы айтысты сздерінде арап 37 жастаы Біржан 17 жасар Сараны арнайы іздеп барып айтыса тскенін білеміз. Айтыста Біржан жеіске жеткен. Дстр бойынша айтысты мтінін жеілген арсыласы жазуы тиіс болатын, соны арасында Біржан мен Сараны айтысы халы арасында олжазба трінде саталан. Кзіргі кезде аындарды жеке шыарма ретінде орындап жрген мтіні де осы нсалар. Соан оса, Біржан мен Сараны айтысы бірнеше рет азан аласында басылып шыан.

Ел арасындаы аыз-гімелерге сйенсек, нші міріні соы жылдарында ерекше жадайлара тап боланын байаймыз. Ол жадайларды мн-маынасыБіржанны ауруына ана атысты емес, ол е алдыменкйшіні туан-туыстары мен жора-жолдастары жаынантсінбеушілікте болды. Жалпы аланда, сал-серілік – жастара арналаннер. Сал-серілері тыдаушылары да, араласатын ортасы да сол жастар болан. Сондытан олар демі киініп жасы ат мінген, з атарыны алды болып халыты еркесіне айналан.

Біржан 60 жасына келгенше ншілік абілетін жоалтпай жастармен араласа берген, соларды алдында нерін крсеткен. Бнысы сырт кзге ерсі крінгендіктен туан-туыстары уят болмасын деген оймен оны йден шыармауа тырысан. Сонда ішіндегі кернеп тран ншілік шабытын шыару шін Біржан жалыздан-жалыз айдалада жріп ндерін айтатын болан. Аырында оны ауру деп есептеп, кереуетке байлап тастаан. Біржанны соы ндерінде, мысалы, ызына арнаан «Аы» нінде, баласына арналан «Теміртаста», «йелі пішке айтан» сзінде, сол сияты «Дуние», «Аттанамын» ндерінде кездесетін «олымды шеш, босат» деген сздер соан длел.

Кзіргі кезде Біржанны 50-ге жуы ндері жарыа шыан. Оларды кбісі али Байжанов, аббас Айтпаев, осымжан Бабаов, мре ашаубаев, Темірболат Арынбаев, Игибай Алибаев сияты белгілі ншілерді орындауында жазылып алынан.

Біржанны ндеріні ішінде жиі орындалып, халы арасында танымал боландары - «Жанбота» мен «Адаса». Шыу тарихыны оиасы бір боландытан бл ндер зіндік циклды райды. 1865 жылы Омбы генерал-губернаторыны келуіне байланысты Ккшетау жерінде мерекелік шара теді. Оан кп халы жиналады. Арасында Жанбота болысты шаыруымен келген Біржан да бар. деттегідей, нші отыран йде кп жрт жиналады. арапайым халыты арасында н салып отыранын кре алмаан Азнабай болыс нкерін жіберіп, «менім йіме келіп н айтсын» деп бйры береді. Біра оан нші кнбейді. Сонда ашуланан нкер Біржанды амшымен тартып-тартып жібереді. Ызаланан нші Жанбота отыран йге баса кктеп кіріп, табан астынан шыан нінде зіні ашу-ызасын жайып салады. Біра Жанботадан олдау таппайды. Сонда отыран йіне айтып оралып, біраз ашуын басан со «Адаса» нін шыарыпты.

Жалпы аланда,Біржан салды ндері дстрлі аза музыкасыны классикалы лгілерін райды деп айтуа болады. Оны ншілік нерге осан лесі те зор. Біржан салды бкіл Ара дстріні негізін алаушы деп айту – арттырып айтан сз емес. Сол дстр бгінгі кнге дейін з жаласын тауып келеді. Кзіргі кезде ншіні мрасы классикалы музыкасыны барлы жанрларында з олданысын тауып жр. Соларды бірі – аза музыка мдениетіні алтын орына айналан М.Тлебаевты «Біржан-Сара» операсы.

Жанбота

Бл нні жанрын «аратпа сз» деп белгілеуге болады. Жоары дыбыстарменайтылатын «Жанбота, осы ма еді лген жерім?» деген сздерінде нші зіні барлы ашу-ызасынжайып саландай болады. Іштей кйініп тран кезі айырмасындаы «Сабап кетті-ау!» деген сздерінен де байалады.

Адаса

«Адаса» нін Біржанны ой-толауы десе болады. Биліктізгінін стаан Жанбота болыстан кмек срааны бекер екеніне кзі жетіп,енді мірге ашы кзбен араандай болады. нні шумаы жй, байсалды, дыбыс клемі шаын, ыраы біркелкі.Керісінше, айырмасыны ауымы ке, ыра-рдісі шапша. айырманы осындай ынталы, жігерлі уені Біржанны наты бір шешімге келгенін байатады.

Созады Біржан дауысын оыр аздай

Басаа бір зінен жрмін жазбай,

Ау, гагигау, ей.

Жиылысы жандалардын болады деп,

Жанбота тынышымды алды жаздай,

Ау, гагигау, ей.

 

Ляйлім-шыра

Келесі циклды райтын «Лйлім-шыра», «Шідер», «лбай-Жанбай» ндерді де шыу тарихы бір. Аыз бойынша, Біржан сапарыны бірінде аайынды лбай мен Жанбайды ауылына келіп тотайды. Байуатты тратын аайындылар ататы ншіні келгенін біле тра оны менсінбей йіне шаырмай ояды. Кешкісін бкіл ауыл трындары Біржан тотаан йге н тыдауа жиналанда, лбай мен Жанбай йелдері мен арындасы Лйлімді ол йге жібермей ояды. Келесі кні Біржан Лйлім ызды далада кріп алып, «атты шідерін крді бе» деген срапен асына жаындайды. Екеуіні гімесі созылып кеткенін байаан лбай мен Жанбай олара жаындай бастаан кезде Біржан сал «Лйлім-шыра» нін шырата жнеледі. Дауысын естіп таы да жрт жиналып алады деп оран аайындылар Біржанды йіне шаыруа мжбір болады. Амалсыз рметті она ретінде ктеді. айтатын кез келгенде нші й иелеріне «Ляйлім-шыра», «Шідер», «лбай-Жанбай» ндерін сыйлап, осы кездесуді мгі есіне сатайтынын айтады. (Расында да, бл оиа Біржанныкейінірек шыан «Жайма шуа» нінде баяндалады.)

Аталан ндерді ішінде кбірек танымал боланы - «Ляйлім-шыра». Ол ш дыбыстан тратын аындарды аратпа сзін еске салатын ыса уеннен басталады. Бл уен айталанан сайын р-трлі ыратармен рленіп отырады. Соан сйкес мазмны да згеріп отырады: біріншісінде аратпа сз сияты болып естілсе, екінші айталануы сра, ал шіншісі оан жауап ретінде абылданады.нні шумаблімі осы ш дыбыса негізделген.

 

айырмада уенні ыраы бседеп нзік, жылы сезімдер сезіледі. Сол арылы нші зіні баытты кездердін еске салан сияты болады.

Айтбай

 

Айтбай – осы нні кейіпкері болан ызды есімі. Музыкалы мазмны жаынан н ашыты лирика жанрына жатады, дегенмен оны тпкі мн-жайы ле мтініні соы екі жолынан байалады:

Аудай аспандаы жз кбылтып,

Сал Біржан н салуа ерінбейді.

Осы сздерге арап нні мазмны жалпы нер туралы, ншіні орындаушылы шеберлігі жайлы деуге де болады.

 

Атымны а трады сауырына,

ос тепкі салып келем бауырына.

олынан шай йдырып ішейін деп,

Келемін Айтбай слу ауылына.

Мамеке Айтбай десем клімдейді,

Ср жора астымдаы срінбейді.

Аудай аспандаы жз кбылтып,

Сал Біржан н салуа ерінбейді.

«Айтбай» ні мерекелік, шатты кілмен сипатталады, сол себепті М.Тлебаев«Біржан-Сара» операсында ншіні алаш рет сахнаа осы нмен шыарады. Операда н мтініні тпнсасы Ккшетауды слу кріністері мен оянды жрмекесіне арналан тытау сздерімен толытырылан. Бл жаадан осылан сздер нні ктерікі сипатын аша тседі. Сондытан бл сздерді дстрлі ншілер де олданып жр.

Операда нні жаласын йелдер хоры орындайды, сол арылы композитор оан нзік сезіммен сем снділікті осады.

«Біржан-сал»

Бл нді Біржанны зі зін таныстыратын «автопортреттік» ні деуге болады. Бндай ндер баса халы ншілерді шыармашылыында да кездеседі.

Баласы ожалды Біржан салмын,

Ішкімге зияным жо жрген жанмын,

Байлыа, масапа мар емен,

зім сал, зім сылым, кімге зармын.

 

Сздерінен крініп трандай, нші зіні мірге деген кзарасымен бірге, нер адамыны абыройы, арнамысы мен еркіндігі туралы баяндайды.Асыпай, сабырлыпен рбитін уенде траты дыбыстар жиі олданылан. Осы діс арылы нші з ойыны натылыын, байсалдылыын білдіреді.

 

Теміртас

 

Біржанміріні соы жылдарында иын жадайлара душарболаны туралы жоарыда айтылан. Осы кезде туындаан ндерді мтінінде (мысалы,«Дуние», «Аттанамын», «Аы», «Теміртас», «йелі пішке айтаны»жне т.б.) «олымды шеш, босат» деген сздерді кездестіруге болады. Осы ндерді ішіндегі кбірек танымал боланы – «Теміртас».

Біржан деп атым шыты Алты алаша,

дайым берсін мыр Теміртаса,

Жасына алпыс бірді келгенімде

дайым, берді науас аріп баса.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Біржан-салды мірі мен шыармашылыы.

2. Біржанны сал-серілігі неде?

3. Біржанны аындыы жне айтыстары.

4. ндеріні негізгі таырыптары.

5. Жоарыда берілген ндерді жата айт.

Таырып

Аан сері (1843-1913)

 

Аан сері (Ажігіт) орамсалы – аты аыза айналан нші-композитор. Музыка тарихында Аанны есімі халы ксіби ншілік нерді негізін салушы Біржан-салмен атар трады. Аанны ндеріні кбісі халы ндеріне жаын, сондытан оларды халы з ніндей абылдайды. Аанны «Балхадиша», «араторай», «Сырымбет» сияты нзік сезімге тола сем ндерін білмейтін, немесе «лагер» туралы кайылы оианы естімеген адам жо десе болады.