За жне ы жйелері туралы азаша реферат

Адам оамыны даму процесінде бір-бірімен байланысты миллиондаан арым-атынастар алыптасып, жаарып, ескіріп жатады. Бл объективтік диалектикалы процесс. Осы процесті реттеп-басару барысында оамдаы ы бірнеше салаа, жйеге блініп жатады. оамды атынастарды объективтік даму процесіне сйкес ыты рылымы да, жйелері де ескіріп, жаарып, дамып отырады.

Сондытан, ы огамдаы нормативтік актілерді тек жиынтыы ана емес. Ол оамны, р саласына сйкес объективтік, диалектикалы даму процесі арылы алыптасатын леуметтік кп салалы, кп жйелі былыс. Бл крделі кы процесі сала-салаа, жйе-жйеге блінумен шектелмейді. Сонымен бірге оамны салалы-жйелік дамуын, оларды зара байланысын, атынасын реттеп-басарып отырады. Нормативтік актілерді ескіргенін жаартып, кемшіліктерін толытырып ыты нормаларды оамны, объективтік процесіне сйкес дамытып, оларды орындалуын тездетіп, жасартады. Бл процесті байланысында, атынасында алшатыа жне айшылыа ыты рылымы, жйелері жол бермеуге тиіс.

 

 

ы жйелеріні зіне тн белгілері:

Бірінші — ы, оамны объективтік — диалектикалы даму процесіне сйкес алыптасан нормативтік актілерді бірлігі жне ыты, оамны даму процесін реттеп, басаруы. ы жйелері субьективтік жолмен алыптаспайды, сондытан бл жйелер бір-бірімен объективтік тыыз байланыста, атынаста болады. оамны дамуына жасы сер етеді. Егерде оам мен ыты объективтік байланысы, атынасы дрыс дамымаса оам дадарыса шырайды.

Екінші — ы оамны кп жйелі, кп салалы леуметтік арым-атынастарын реттеп-басарып отыратын жалпыа бірдей міндетті нор-малар.

ыты жйелері оамны р саласына сйкес алыптасып, сол саланы реттеп, басарып отырады. Салы, нормативтік актілер брі бірігіп оамды ыты алдындаы тран бір саясатты, бір мдде-масатты орындайды.

ы рылымы. оамдаы барлы нормативтік актілерді мазм-нына сйкес алыптасады жне сол ыты нормаларды алай іске асуын, алай орындалу тсілдері мен дістерін анытап отырады. ы рылымы жасы, дрыс дамуына оамны мемлекеттік рылымы, саяси, экономикалы, леуметтік, рухани, демократиялы даму дегейі зор сер етеді.

оамдаы демократия, бостанды, ділеттік, тедік, леуметтік-экономикалы жадай жасы дрежеде болады. Ал бл жадайларды дрежесі тмен болса ы рылымы да нашар дамиды. ы рылымы туралы екінші срата толыыра айтылады.

ыты жйе. ы теориясында ы жйесі жне ыты жйе деген екі дербестік ылыми ым бар. Жер жзіндегі барлы мемлекеттерді кы рылымы, жмысыны алыптасуы, дамуы бірдей — ешандай айырмашылыы жо. Ал, ыты жйені алыптасуы, сол арылы ыты тарихи мірге келуі, дамуы р елде ртрлі болады. йткені р елді тарихи дамуы, лтты алыптасуы, мемлекеттік саяси-экономикалы рылысы бір-біріне самайды. Сондытан, ыты жйелердіде алыптасуы, дамуы ртрлі болады. Мны жан-жаты зерттеп білу те пайдалы. р елді ыты жйелеріні жасы тжірибелерін алып, пайдаланып з лтты ыты жйені жасы дамытуа болады.

1. Сонымен, ыты жйе дегеніміз — р елді тарихи, лтты ерекшеліктеріне арай, дет-рып, дстрінде алыптасатын ыты жйелер [7, 48-56 б.].

ы рылымы дегеніміз- кыты нормаларды ішкі рылымы жне оларды дамуыны, орындалуыны дістері мен тсілдері.

ы жйесі дегеніміз — ыты мірге келуімен оны жйе-жйеге блінуіні объективтік задылытары. ы жйесі таырыптыц е крделі зекті мазмны. ы рылымы мен кыты жйе оамдаы ыты дамыту, ныайту шін, оны жмысын жасарту шін алыптасады.

оамны даму процесінде кпшілік арым-атынастар мірге келеді. Сол атынастарды реттеу-басару шін объективтік жолмен кы жйелері алыптасады. оамдаы ыты алыптасу дегейіне арай нормативтік актілерді бірнеше салаа, топа бледі.

Е тменгі дегейдегі бірінші блім — ыты норма. Бл дегейде норма біратынасты ішкі мазмнын, оны орындалу жолдарын, субъектілерді екі жаты ы, міндет, жауапкершіліктері крсетіледі. мірде атынас бір нормамен шектелмейді. Ол атынасты немесе бірнеше сас атынастарды толы дрыс орындалуына бірнеше ыты нормаларды біріктіруге тура келеді. Мысалы: азаматты атынастар, ылмыскерді ытары т.б.

ыты институт — бл жйеге бір-бірімен байланысты нормаларды жне оамды атынастарды састыына арай реттеп-басару. Мысалы, азаматты кыы меншік, шартты байланыстары т.б. мселелері; кімшілік ыы, лауазымды тлаларды жауапкершілігі, мемлекетті органдарыны кызметтеріні аидалары мен функциялары т.б.

ыты блім — бл жйеге ы саласыны бір тарауындаы атынастарды реттеп-басару. Мысалы, азаматты ытаы авторлы атынастарды реттейтін нормалар; ебек ыындаы ебекті орау, айлы тлеу т.б. мселелер жніндегі нормалар.

ы саласы — оамдаы барлы нормативтік актілерді жйе-жйеге, сала-салаа блу. Мысалы, мемлекеттік, кімшілік, азаматты, ылмысты, ебек, аржы, отбасы т.б. ытар.

ы — салалы ытарды біріктіріп зерттеу, олдану, пайдалану.

Сонымен, ы жйесі зіні рамына жеке норманы, ыты институты, блімді жне ыты саланы біріктіреді. азіргі кезедегі ы жйесіні негізгі салалары:

1. Мемлекеттік (конституциялы) ы — бл сала р елді оамды жне мемлекеттік рылысын, азаматтарды ыты жадайын, мемлекеттік аппаратты руын, оны жмыстарын реттеп-басарып отырады.

2. кімшілік ы — бл сала оамды, мемлекетті басару арым-атынастарын реттеп, дамытып отырады.

3. аржы (аражат) ыы — бл сала р елді мемлекеттік аржы-аражат клеміндегі атынастарды басарады.

4. Жер ыы — бл сала жер, су, німдік, табиат, экологиялы баыттаы атынастарды реттеумен шылданады.

5. Азаматты ы — оамны е крделі саласындаы мліктік атынастарды реттеп отырады.

6. Ебек ыы — азаматтарды ебек баытындаы атынастарын дамытып, реттейді.

7. Жанялы ы — осы саладаы ерлі-зайыптыларды, оларды балаларыны зара атынастарын реттейді.

8. Азаматты-процессуалды ы азаматтарды азаматты, ебектік, жанялы шаым істерін араандаы арым-атынастарды реттеумен шылданады.

9. ылмысты ы- ылмысты істерді жан-жаты тексеріп, дрыс шешу барысындаы мселелермен шылданады.

10. ылмысты-процессуалды ы- милиция, прокуратура, сот т.б. ы, орау аппараттарыны ылмысты істерді тергеу, жргізу, дрыс шешім, кім жасау барысындаы атынастарды жан-жаты реттеп отырады.

11. Ебекпен тзеу ыы — ылмыскерлерді трбиелеп, дрыс жола салып, оама пайдалы азамат болуын амтамасыз ету жолындаы аты-настарды амтиды.

12. Халыаралы ы-мемлекеттерді арасында туындайтын атынастарды реттейтін ыты нормалар.

ы жйесі оаммен бірге дамып, жаарып отырады. оамны даму процесімен мірге келген жаа атынастарды реттейтін, басаратын нормативтік актілерді дер кезінде абылдап ы жйелерін, салаларын жаартып елді жасы дамуына ммкіншілік жасап отырады.

Бл процесте ерекше маызды рл атаратын ы жйесіні азаматты, мемлекеттік, кімшілік, ылмысты, процессуалды салалары. Себебі осы салалар оамны экономикалы, саяси, леуметтік, мдени негізін растырып, дамытады. Сондытан, бл салалар кы жйесіні дігегі, йтысы, баса салалара зіні серін тигізіп, оларды жасы дамуына жадай жасап отырады.

Дамыан елдерді тарихында ы жйесіні з ішінде кешенді салалар алыптаса бастайды. Бл объективтік, диалектикалы даму процесіні нтижесі. Мысалы: теіздік ыты нормалары кімшілік, азаматты, жер, процессуалды жйелерден трады жне олармен бірлестігі. Бл процесс ы жйесіні екі-ш абата айналуы. Жаа салалар зіні негізгі жйелерінен байланысын збейді [8, 244-248 б.].

оамдаы нормативтік актілерді, жасы жмыс жасауын амтамасыз ету шін оны жйеге, салаа блінуін жне оларды бірлестігін мемлекет ата трде баылап, ныайтып, дамытып отырады. ыты жйеге, салаа блуді екі себеп-масаты бар: біріншісі — жйеге, салаа жататын (кіретін) арым-атынастарды мазмнын, негізгі баытта анытау; екінші — сол жйелік, салалы атынастарды реттеудегі, басарудаы ыкты жмыстарды тсілдері мен дістерін анытау.

Бл діс-тсілдерді трлері мемлекет жне ы теориясымен бірге дамып, ныайып келеді. ы жйесіні р саласыны зіне тн діс-тсілдері бар. Мысалы: оамдаы атынастарды субъектеріне ыты нормалар басым кпшілігіне толы бостанды береді. з еріктерімен ыкты норма арылы арым-атынас жасап мдде-масаттарына жетуге ммкіншілік береді. Субъектілерді екінші тобына ыты нормалар тиісті міндеттер жктейді. атынастардаы субъектілерді шінші тобына ыты нормалар шектеулі, наты тыйым салады. Осы крсетілген ы жйесіні тсілдері мен дістері ыты барлы салаларында бар.

ы жйесіні тсілдері мен дістерін дамытуа, ныайтуа материалды жне процессуалды ыпен баралы жне жеке тла ытары кп лес осады. Бларды нормативтік актілеріні дрыс, тез, жасы орындалуында маызы те зор.

Материалды ы — оамдаы арым-атынастарды реттеп, жатап, орап отыратын нормалар. Мысалы: ылмысты ыты нормалар, азаматты ыты нормалар, кімшілік ыкты нормалар т.б.

Процессуалды ы — материалды ыты алай, ашан, андай жадайда олдануды крсетеді. Мысалы: ылмысты-процессуалды жне азаматты процессуалды ытарда крсетілген нормалар.

оамны тарихи даму процесінде ы жйелері азаматтарды, бірлестіктерді, жымдардаы, мемлекетті мдде-масаттарын орап, дамытып отырады. Бл мдде-масаттар екіге блінеді: баралы жне жеке тла масаттары. Осы екі мдде-масата сйкес оамда баралы жне жеке тла ыы калыптасады.

Сонымен, баралы ы — мемлекет баралы жне жеке тла арасындаы атынастарды реттеп, басарады; жеке тланы ыы — жеке адамдарды арасындаы атынастарды реттеп-басарады. Бл екі ы бір-бірімен тыыз байланыста дамиды.

Баралы ы мемлекеттік билікпен байланысты, оны реттеп-басаратын атынастары те крделі мселелерді амтиды. йткені олар оамды мдде-масаттарды іс жзіне асыру баытында ызмет атарады. Бл топа кбінесе конституциялы, кімшілік, аржылы, ылмысты, процессуалды, скери нормалар жатады. Жекетла ыы адамдарды жне зады тлаларды мдде-масаттарын іске асырады, орайды. Бл топа азаматты, ебек, отбасы, сауда, ксіпшілік, кооперативтік нормалар жатады. Сонымен, баралы ы -мемлекеттік істермен, ал жеке тлалар ыы — жекелік істермен шылданады. Жеке тлалар ыы жеке меншікпен тыыз байланыста дамиды. Жеке меншік болмаса жеке тлалар ыы да болмайды. Бізді елде Кеестік дуірде жеке тлалар ыы жоты асы болды. азіргі нарыты жйе алыптасу кезінде меншікті неше трлері мірге келіп, жеке тла ыын жан-жаты дамытуа ммкіншілік туды.

 

40.