Утопия іліміні негізгі идеялары жне оны кілдері

Классикалы жне классикалы емес философияны негізгі айырмашылытары андай?

Философиядаы негізгі мселесіні екінші жаы: дниені танып білуге болама?

Емтихан билеті № 6

Даосизм философиясындаы негізгі идеяларды крсетііз

Даоцизм дниені пайда болуын осылай тсіндіреді. Барлы заттарды, былыстарды дамуы шебер трінде жзеге асып отырады. Олар даодан пайда болады, седі, дамуды шарытау шыына жетеді. Содан со бейболмыса айналады. Бейболмыстан со айтадан болмыс пайда болады. Барлы лем – Даоны жемісі. Даоцизм ілімінде дниені брі арама-арсылытан тратынын, оны бір-біріне айналып жататынын крсетеді. Ал, адамдар оны здеріні іс-рекетінде, мір сруінде ескеру керек екендігі айтылады. арама- арсылыа айналу даоны озалысы трізді деуге болады. «иындытан ту шін, жеілден бастау керек. лы нрсе кішіден трады. Баыта жету шін баытсыздытан ту керек. Кім лшемді сатаса, стсіздікке шырамайды. Кім жеілдікті іздесе, иындытар з-зінен пайда болады». Даоцизмні бл наыл сздерінен дниені, мір сруді мнін тере тсінетінін креміз. Даоцизм здеріні моралды, леументтік – саяси ілімдерінде адамдарды мірлік ажетті заттары тамаы, киімі, тратын жайы болса, оларды мірі жасы болатынын айтады. Елді ділеттікпен басару ажеттілігін, билік басындаы адамдарды байлыа, ымбат заттара ызыпау керектігін айтады. «Е баытсызды – з лыны шегін білмеу, е ауіптілік – асан байлыа жетуге мтылу». Соысты ай тріне де арсы болып, соысты жазысыз адамдарды лтірумен бірдей деп баалайды. Билік басындаыларды крші елдермен тату, досты атынаста труа, айшылытар пайда бола алан жадайда оны бейбіт жолмен келісім арылы шешуге шаырады.

Айта рлеу дуірі кезедегі негізгі идеялар мен кзарастар. Осы кезені философтарын атаыз.

айта рлеу дуірі дниетанымыны е маызды белгісі оны нерге, мдениетке арай бет бруы. Егер, Орта асырды – дін асыры деп атаса, ал, айта рлеуді – кркем эстетика асыры деуге болады. айта рлеу философиясында адам тек табиатты мір срушісі ана емес, сондай- а, ол зін – зі жасаушы. Осы асиетімен ол табиаттаы баса мір срушілерден ерекшеленеді. Адам табиаттан жоары трады, оны зіне баындырады. Ренесанс дуірі философиясында табиата деген кзарасты зіндік ерекшелігі болды. Философия жаратылыс тану ылымдарымен тыыз дамыды. Осы ылымдарды жетістігі негізінде философия дниені жаа, пантеистік бейнесін жасауа тырысты. Табиат пен дай бірлігін негіздеп, оларды бір ым ретінде арастырды. айта рлеу дуіріндегі леуметтік-саяси философия да дами бастады. кілдері : Томас Мор йгілі «Утопия» ебегіні авторы, Т. Компанелла басты ебегі «Кн аласы», Н.Макавелли – ебегі «Билеуші».

Оамды сана дегеніміз не? Оны рылымы мен формалары андай?

оамды сана – оамны рухани мірі, адамдарды оамды психологиясы, идеологиясы, саяси жне ыты кзарастары. оамды сананы бес трлі формасы бар. Олар: саяси сана, ыты сана, моралды сана, эстетикалы сана, діни сана. Саяси сана – бл белгілі бір лттарды, мемлекетті тпкі масатын крсететін оамды ойларды формасы. Саяси сана оамды сананы барлы формаларына ыпалын тигізеді. ыты сана – ол экономикалы жне саяси мддені жатайды, ныайтады. Масаты: оамды меншікті, демократияны, адам ыы мен бостандыын орау. Мораль – оамды сананы е кне формасы. Мораль – адамдарды бір-бірімен атынасын белгілеп, тарихи згеріп отыратын нормаларды, принциптер мен ережелерді жиынтыы. Эстетикалы сана – объективті шындыты кркем образдар арылы бейнелейді. оамны барлы саласына сер етеді. Діни сана – дниені жаратушы «жоары кш» дай арылы тсіндіреді. Гносеологиялы тамыры – дниені тануды, білуді иындыында, айшылыа толы екендігінде. Дін мен ылым – екі аиат.

Емтихан билеті № 7

1.Сократ есімі антика философиясындаы антропологиялы згеріспен байланысты. Сократті пікірінше адам міріні мні неде жне оны негізгі масаты андай? Сократты айтуынша, философия табиатты зерттеп, танып білу шін емес, адам туралы, алай мір сру, аиатты іздеу туралы ілім. Философияны басты объектісі – адам. Оны масаты – адамды ізгілікке трбиелеу, адамны моральды табиатын, жасылы пен жамандыты, ділеттілікті мнін ашу. Сократ білімділікті адамгершілікпен байланыстырады. Оны айтуынша, ешбір адам жамандыты з еркімен дейі жасамайды. Жамандыты не екенін, оны салдарын білмегендіктен жасайды. Сол шін алдымен адама білім керек. Білім адама жасылы пен жамандыты ажыратуына кмектеседі. Білімділік – ізгілікке, даналыа жетелейді, ал, білімсіздік – жамандыа, адасушылыа апарады. мір – бл нер десек, нерді жетілдіру шін нер туралы білім ажет.

Ортаасырдаы Батыс Еуропа философиясы мен араб тілді мсылман философияны арасындаы айырмашылытар андай? Танымал араб тілді философтары туралы не білесіз?

3.Кеістік пен уаыт жне оларды негізгі сипаттамалары. Кеістік пен уаыт – материяны маызды атрибуттары. озалыс зін кеістік пен уаыт формасында айындайды. Оларды озалысты кріну формалары немесе сырты лшемі деуге болады. озалысты біз кеістік пен уаытты араатынасы арылы лшей аламыз. Кеістік – озалысты р сттегі рылымы, оны рамды бліктері мен формаларыны араатынасы немесе озалысты р сттегі сырты нтижесі. Кеістік –ол ртрлі жйелерді клемге ие екендігін, зара орналасандыын, рылымдылыын крсетеді. Ол ш лшемді, кез-келген 97 кеістіктік атынастар ш лшем (зындыы, ені, биіктігі) арылы сипатталады. Уаыт – озалысты формалары мен рамдас бліктеріні (не элементтеріні) бірінен-бірі туындап ласу формасы. Материя болмысыны зады, объективті формасы. Уаыт бір лшемді, бір баытты, немі ала арай жреді, айта оралмайды. Материя кеістікте шексіз, уаыт жаынан мгі. Яни, материяны кеістікте аяталатын немесе таусылатын шегі жо. Материя таусылмайды. Материя уаыт жаынан мгі деуді мні – ол жаынан аланда, ешашан пайда болмайды жне еш уаытта жоалып кетпейді. Материя тек бір формадан екінші формаа ауысып, згеріп кетіп отырады. Бдан шыатын орытынды – материя озалыс, кеістік, уаыт формаларыны бріне атысты.

Емтихан билеті № 8

1.Ежелгі ытай философиясыны негізгі ерекшеліктерін крсетііз. Ежелгі ытай еліні леуметтік міріндегі р-трлі згерістерді бола бастауы, ашалай тауарлы атынастарды алыптасуы ртрлі леуметтік топтарды, жіктерді пайда болуына алып келді. Ежелгі ытай мемлекеті шыысты деспотты мемлекет болды. Мемлекет басшысы оамды мірде барлыынан жоары трды. Аристократтар ртрлі мемлекеттік ызметте болды. Олардан кейін рубасылар орын алды, ал, лдар леуметтік сатыдан тыс алды. Оларда ешандай ы болмады. Адамдар арасындаы атынастар ртрлі ритуалды атынастара негізделді. ытайларды дниетанымды кзарастары «Бес кітап» (У Цзин) деген кітапа жазылды. Математика, астрономия, медицина секілді ылымны кейбір салалары пайда болып, кнтізбені, уаыт есептеуді ойлап тапты. Ай мен кнні ттылу мезгілін анытай алды.ытай философиясы негізінен этика жне саясат тірегінде ой озайды. Білім адамгершілікті жетілдіруге апаратын жол деп бааланды. Е жоары білім лы адамдарды айырымдылыы жне оамны барлы сатысындаы жріс- трыс ережелері туралы білім болып табылады. Мемлекетті басару неріне, скери нерге лкен мн берді. ытай философиясы дінге баынышты болмады. Алайда, мифологиямен тыыз байланыста дамыды. Мифологиямен тыыз байланысы ытай философиясындаы жйелілікті жне ылыми ойлауды біраз жетіспеушілігіні негізгі себебі болды

2. Г.В. Гегель философиясындаы идеализм мен диалектика (дамуды задары мен аидалары туралы ілім). Гегель философиясы – сана, рух алашы, ал, материя, табиат екінші, туелді дейтін объективті идеализм. Сондай-а, Гегель философиясыны аса маызды жатарыны бірі – оны диалектикасы. Диалектика Гегель философиясында идеалистік сипатта з дамуыны жоары сатысына ктерілді. Дамуды диалектикалы теориясын жасады. Оны айтуынша, даму белгілі бір жйемен жреді. Олар: Тезис – Антитезис -Синтез. 1) Тезис – денелерді, былыстарды здігінен пайда болуы. 2) Антитезис – ол денелер дамып, пісіп, жетіліп, содан со жоа айналуы. 3) Синтез осы жойылып бара жатан денелерді кейбір элементтері саталып, баса денеге айналуы. Барлы дамуды айнар кзі – Абсолюттік идеяны зіндік дамуы. Ол немі озалуда, згеруде жне дамуда болады. Оны диалектикасында материя мен озалыс бірлігі, кеістік жне уаытты зара байланысы, арама – арсылытыны кресі мен бірлігі, сан згерісіні сапа згерісіне ауысуы жан-жаты мазмнын ашады

3. Философия тарихында адам мселесі алай арастырылады? Адам - арышты тудыран ажап пендесі. йткені оны денесі болса да, ол е алдымен - рух. Осы трыдан алып араанда, адамны баса тіршілік лемінен айырмашылыы - шексіздікке кетеді. Сондытан асырлар бойы айсыбір дін «адамды дай жаратты» деген аиданы осы уаыта дейін стап отыр.

Философияны кп мселелері ішіндегі е зектілеріні бірі -адам мселесі. Бгінгі тада тек гуманитарлы алымдар ана емес, сонымен атар жаратылыс танушылар да «антропты принципті» олдап отыр. Осыдан 13 млрд. жыл брын «лы Жарылысты» негізінде пайда болан Дние - арыш лемі ажетті трде сан алуан кездейсотытар тоысыны барысында тіршілікті, содан кейін саналы пендені, адамды, тудырады екен. Философия тарихында мыдаан жылдар шеберінде адама деген сан алуан анытамалар жасалды. Соларды ішіндегі е ке тарааны - «Ноmо Sapiens» - саналы адам, яни ол - рухани пенде. Адам з алдына неше трлі масат-мраттар ойып, соларды іске асыруа мтылады. Оларды іске асыру жолында ол баса адамдармен сан алуан саналы арым-атынаса тседі. Адамны неше трлі аладау мен кту, айы мен асірет, шатты пен шыармашылыа толы ішкі рухани мірі бар. Уаытында лы Аристотель адамды «Zoon Politikon» - оами жануар деген болатын. Ол да - адамны тектік асиеттеріні бірі. йткені ол баса адамдармен бірігіп ана зіні сан алуан ажеттіліктерін тей алады, яни оамны шеберінде ана мір сре алады. Алашы ауымды оамдаы жазалауды е ата трі - адамды остракизмдеу, яни руды шеберінен шыарып тастау болатынды. Жалыз алан адам рі арай мір сре алмай, жыртыштара жем болады.И.Кант адамны ішкі ар-жданына таалып, оан «Ноmо Morales» деген анытама берген болатын.

Емтихан билеті № 9

1. Дниеге кзарасты (дниетанымны) тарихи трлеріні (мифологиялы, діни, философиялы, ылыми) ерекшеліктерін айындаыз . Мифология (гр. Myfos - аыз, logos - ілім) - лемді фантастикалы жне аиат жадайда тсінетін оамды сананы бір трі. Мифологиялы туындыларда лемні алыптасуы, жер, адам, тіршілік, мір жне лім секілді мселелер кп кездеседі. Мифті ерекшелігі: табиат жне табиат былыстарына жан бітіру, фантастикалы дайларды болуы, оларды арым-атынасы, адамзат баласымен араласуы т.б. Дін- брінен жоары жаратушы кшке жне оны оршаан орта мен адам баласына сері бар деп есептейтін сенім-наныма негізделген кзарас формасы. Дінні мифологияа састыы бар: лемні пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамны іс-рекеті туралы адамгершілік-этикалы мселелерді ала ояды. оамды игі істерге шаыруда: мдениетті алыптасуына сер етуімен атар адам баласын сыйласымдылыа, ділеттілікке, тзімділікке трбиелеп, зіндік парыз мселесін тсіндіруде дінні атарар маызы ерекше. Философия (азаша плсапа) - дниеге кзарасты ылыми-теориялы трі. Философиялы кзарас мифологиялы жне діни кзарастан айырмашылыы - наты ымдара, категориялара сйене отырып логикалы ой орыту ерекшелігіні бар болуы.

2. Ф. Ницше философиясындаы «билікке деген ерік» жне «асан адам» туралы тжырымдары. Жетілген Ницше философиясында фсаша айтатын болса оны билікке деген ерікін айтуа болады.Ницшені мірлік масаттарыны жне мірлік маынасы болды.Филосов шін ерік дниені негізі болып табылды жне ол идея оны «асан адам»ойлап табуа штар етті. Ф. Ницше сынан "Асан адам" тланы негізгі ерекшелігі: зінен здіксіз асып тетін, лсіздікті жеетін, зін толы йгілейтін, тобырлара жол сілтейтін асан адам; Бірегей аиат пен этиканы жаа араны, ереже мен ндылыты жаратушысы; ол еркін, зімшіл, жетілген, кемел; Бірегей адамзатты е негізгі айысы мен е лы мітіне кілдік етеді; Ол жайсыз орта шектемесін бзып шыушы, оан деген шпенділік, ызаныш, кдік, аталды, ашкздік, злымды дегендер оны тіпті де кшейтеді. Демек, ол бейшара лжуаз емес, ол толыанды тбегейлі адам. Ф.Ницше Бірегейді обсолютті дай деп есептемеген, ол Аырласан адама салыстырмалы айтылан, ол соы жетілген нса емес, здіксіз жетілуге штар тла

3,азіргі заманы ркениет пен мдениетті алыптасуы мен дамуындаы ылым мен техниканы рлін крсетііз. Ренессанс («ренессанс» — француз сзі — айта жаыру) мдени дамуда орасан зор роль атарды. Дінге дейінгі дниетаным ретіндегі мифте табиат асиетті кштерге баланса, лтты немесе дниежзілік діндерде адам мен оамны діреттілігіне басты назар аударылады. Осыны нтижесінде ркениет алыптасады. Жалпы аланда, дінтанусыз мдениеттану жо. Мдениетті зекті блігі — нер. Табалы тастаы кескіндер мен таы адамдарды ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоны мгілік туындыларымен жаласан, халыты шыармашылы рухынан туан талай слу дниелерсіз, нер лемінсіз, андай мдениетті болсын рухын сезіне алмаймыз.

Емтихан билеті № 10

1. айта рлеу кезеіндегі гуманизмні ерекшелігі андай? айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Римні саяси айраткері, Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі рл грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренессанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады. Гуманизмні негізін алаушы-аын, философ Франческо Петрарка (1304-1374жж.). з шыармаларында католик шіркеуіні рухани ыспаынан тылуа мтылуды, адамдарды бостандыы туралы идеяны озады. Петрарка антикалы мраны баалауда жаа тсіл олданды. Ол дебиет, нер, ылымны жаа сатыда дамуы шін, негізін алаушыларды ойына еліктеуден грі, антикалы мдениетті жоары сатысына мтылуды, сонымен бірге айта ой толай отырып кей жадайда одан басым болуа шаырды. Петрарка салан жолда антикалы мра, гуманизмні жетекшісі болды. айта рлеу дуірді басты субъектісі ретінде адамды ойды. Джованни Пико Дела Мирандолла (1463-1494 жж.). Шіркеу аидаларына арамай, ол адамды дай зіне сас етіп жаратпаан, адам зін-зі жасаан деді. Адам бойындаы ізгі асиеттерді биік дрежеге ктеру, абыройын орау р адам алдына ойылан масат, ол оны ана жетістігі мен баыты болып есептеледі. Жалпы аланда, айта рлеу философиясында гуманистік дстр, тек ана антикалы мрамен емес, Рухани жне Христиандыпен де кп байланысты болды. Феодалды оам ішінде ндіріс пен ылымды дамытуа мдделі болан кштер пайда бола бастады. Бл жаа туып келе жатан буржуазия еді, олар феодалды тртіптерге, дін іліміне жне схоластикалы философияа арсы шыты. Шіркеуді зорлы-зомбылытарына арсы батыл крес, сіресе, XV-XVII асырларда, айта рлеу дуірінде кшейе тсті. Бл кезе Батыс Еуропа елдерінде табиатты танып білуге мтылушылы, ертедегі Грецияны тжірибелі білімі мен алдыы атарлы философиясына кіл аударушылыты атты кшейген уаыты болды.

2.Жаа Заман философтары андай мселелерді арастырды? Жаа Заман философиясыны крнекті кілдері. Жаа заман философиясы XVII- асырдан басталды. Бл дуірдегі оамды мірдегі лкен згеріс ндіргіш кштерді арынды дамуы болды. Бл з кезегінде феодалды ндіріс тсіліні капиталистік ндірістік тсіліне ауысын ажет етті. XVII асырды ортасында (1640-1688) нерксібі аса дамыан Англия мемлекетінде буржуазиялы революциялар рлей тсті. Мануфактуралы ндіріс дами бастады. Мануфактура з кезегінде ебек німі арта тсуіне алып келді. Жаа буржуазиялы оамны орныа бастауы, экономикада ана емес, саясатта да, рухани жне леуметтік мірде де, ылымда да лкен згерістер алып келді. ылым мен материалистік философия дамуына ажетті жадайлар жасалынды. Философия мен ылымды схолистикалы шырмаудан арылта басталды. ндіргіш кштер дамуы, техниканы суі, зерттеуді тжірибелік жне математикалы дісін ажет етті. Бл – сол заманны талабы еді. Жаратылыстану ылымдары табиат былыстарын бір – бірінен ошау алып, байланыссыз арастырды. Жаа оамды рылыс шынды дние туралы дл ылыми білімдерді, алдымен, механика, математика, астрономия білімдерін ажет етті. Осы міндеттерді 56 орындау механика, экспериментальды – математикалы жаратылыс тану ылымдарыны дамуын тездетті. оамды сананы згеруіні маызды факторы – ылым болып саналады. Сондытан, XVII асырды ылыми революциялар асыры деп бекерге аталмаан секілді. Материалистер, денені кеістік пен уаытта орын ауысын материя озалысыны бір формасы деп, жай былыстар жай механикалы озалыса, ал крделі былыстар крделі механикалы озалыса байланысты деп тжырымдады. XVII асырды философиясы алдында тран мселелерді тсіну шін – біріншіден, ылымны сол кезде алана бастаан жаа трі экспериментальды математикалы жаратылыс тануды ерекшелігін білу керек, екіншіден, ылым – сол дуірді днтанымда алдыы шекте боландытан, философияда бірінші орына таным теориясы – гносеология шыты. Сонымен, орыта айтанда, Жаа Заман философиясында негізгі назар ылыма ауандытан ылыми діске кбірек кіл блінді. Таным мселесі ала шыты, аиатты тануда тжірибелік, аыл -ой арылы алынан білімге сйенді.

3.Материя жне оны атрибуттары: озалыс, кеістік, уаыт. Материя атрибуттары: озалыс, кеістік, уаыт. Материя болмысыны ш атрибуты бар – кеістік, уаыт, озалыс. Материя шін затты формасы оны негізгі емес, негізгі формасы – озалыс. Бл материяны барлы формаларына атысты. Ол материяны сырты емес, ішкі, ажырамас асиеті, ол объективті, мгілік жне абсолютті. озалыс табиаттаы, оамдаы барлы згерістерді тгел амтиды. озалыс зін кеістік пен уаыт формасында айындайды. Оларды озалысты кріну формалары немесе сырты лшемі деуге болады. озалысты біз кеістік пен уаытты араатынасы арылы лшей аламыз. Кеістік – озалысты р сттегі рылымы, оны рамды бліктері мен формаларыны араатынасы немесе озалысты р сттегі сырты нтижесі. . Кеістік –ол ртрлі жйелерді клемге ие екендігін, зара орналасандыын, рылымдылыын крсетеді. Ол ш лшемді, кез-келген 97 кеістіктік атынастар ш лшем (зындыы, ені, биіктігі) арылы сипатталады. Уаыт – озалысты формалары мен рамдас бліктеріні (не элементтеріні) бірінен-бірі туындап ласу формасы. Материя болмысыны зады, объективті формасы. Уаыт бір лшемді, бір баытты, немі ала арай жреді, айта оралмайды. Материя кеістікте шексіз, уаыт жаынан мгі. Яни, материяны кеістікте аяталатын немесе таусылатын шегі жо. Материя таусылмайды. Материя уаыт жаынан мгі деуді мні – ол жаынан аланда, ешашан пайда болмайды жне еш уаытта жоалып кетпейді. Материя тек бір формадан екінші формаа ауысып, згеріп кетіп отырады.

Емтихан билеті № 11

1.И. Кант философиясындаы сына дейінгі жне сыни кезедеріні айырмашылытары андай? Неміс классикалы философиясыны негізін салушы Иммануил Кант (1724-1804) Шыыс Пруссияны астанасы Кенингсберг аласында туылан. Кенинсберг университетін бітірген. Негізгі ебектері: «Таза аыл-ойды сынау», «Практикалы аыл-ойды сынау», «Пайымдау абілетін сынау» т.б. Екі докторлы диссертация ораан. Университет профессоры, сосын ректоры болып жмыс істеген. ылымны барлы саласынан хабары бар энциклопедиялы білімі болан адам. Кантты ылым мірі 2 кезенен трады: 1) сына дейінгі кезе (1746-1769) 2) сын кезеі (1770 жылдан – міріні соына дейін). Кант сына дейінгі кезеде университетте физика, математика, антропологиядан дріс оып, материалистік кзараста болан. Ол аспан денелері, кн жйесі табии жолмен, материяны даму нтижесінде пайда боландыы туралы ылыми гипотеза айтан. Кантты табии – ылыми длелдерге негізделген бл Космогониялы теориясы ылыми ой дамуындаы лкен ірі жетістік болды. Кант таным мселесі бойынша философияда лкен згеріс келді. Ол танымды з задары арылы жретін іс-рекет ретінде арастырды. Таным субъектісі – таным тсілін анытайтын басты фактор. Ал, сын кезеінде Кант идеализмге бой брады. Бізді танымды абілетімізді, оны табиатын, ммкіндігін білу шін бірінші кезекте сыни трыдан талдау жасауымыз керек. Кант табиатты екіге бледі: 1. «Біздік зат» – адам олымен жасалан заттар. 2. «зіндік зат» – табиат заттары. Адам, субъект – тек зі жасап шыаран заттарды ана танып біледі. Ал, «зіндік заттарды» тану ммкін емес. рине, таным сезімдік тйсінуден басталады. Біра, олар бізге затты зін емес, тек кріністерін ана береді. Бізді санамызда бейнеленген заттар былыстар деп аталады. Адам тек былыстарды ана танып біле алады. Ал, затты зін, оны сапасын, асиеттерін, бізден тыс болатын атынастарын, адам ешашан біле алмайды.

Абайды шыармаларына («ара сздер») негізделе отырып, оны арастыран философиялы пен леуметтік мселелерін анытаыз

Абай нанбаев. азаты лы аыны, аза жазба дебиетіні негізін салушы, лы гуманист, ойшыл, философ, оам айраткері рі сазгер. Абай баса философтар секілді дейілеп философиялы трактаттар жазбаанымен. Біра, оны ледері мен ара сздері философиялы салиалы ойлара, тере маыналы толаулара толы. Ол философиялы ойды заар биігіне арнайы оудан емес, мір мен болмысты тоу арылы жеткен табиатты зі тудыран лама. Шыармалары ле трінде жазылан, 45 ара сзі (аклиясы) де бар. Абай аза фольклорын жетік мегерді. Абайды оамды-саяси жне философиялы ой-пікірлеріні негізіне: аза халыны леуметтік дегейі, трмысындаы кемшіліктері, эстетикалы мселелер, нерді, білімді игеру, ебекке баулу, збектер мен татарлар секілді белсенді саудаа араласу, дниетанымында - дай мен Табиат, Адам мен дірет, Жан мен Тн, мір мен лім мселелері ойылды.

Танып-білу марлыы туралы отыз екінші сзінде, дние тану сатыларын былай белгілейді:1.Білу шін ынты болу, білуді дулет кру;2.Білгеніді жадыда стап, таы да жаа білім алуа мтылу;3.Білгеніді жасы ып, оны аны суретін іште, санада жайастырып ою 4. Білу мен марлыты игеру, аиата мтылу. Аиата кзі жетсе, соны пір тту, лсе де айырылмау. Абайды ара сздері мен ледерінде материалистік жне идеалистік кзарастар, ой-пікірлер араласып жатады. Абай - деист. дайды діретін тек жарату рекетімен шектейді. Таным мселесіне материалистік трыдан арайды, адамны танымы априорлы (тжірибесіз ой жорамалдаушы) емес, шындыты заттары мен былыстарыны зін білу, таным кзі объективтік дние дейді. Абай з философиясында, адам болам десе бес нрседен ашы бол, бес нрсеге асы бол: сек, тірік, матанша, еріншек, бекер мал шашпа - бес дшпаны білсеіз. Талап, ебек, тере ой, анаат, раым ойлап ой - бес асылы кнсеіз деп сиет айтады. сиеттеріні бірі - бірлік: бірлік алды тірлік, бірлік жо болса, оны стіне кндестік осылса, адамдарды леуметтік кйі лдырап, тмендей беретінін айта келіп: «Бірлік жо, береке жо, шын пейіл жо. Сапырылды байлыы, баан жылы» деп жазды. оамдаы бір жаымсыз, зиянды былыс - маскнемділікті дерт болып жайылып бара жатандыын крегендікпен шкерелейді. «Ара ішкен, мас болан жртты брі не пайда, не залалды біле алмай жр». Абай білімсіздікті, надандыты, леуметтік ауыр жадайа алып келетіндігін крсетеді

Диалектика- дамуды философиялы концепсиясы. Диалектика жне оны лемді теориялы жне практикалы игерудегі маыздылыы

Диалектика – сзі ертедегі гректі екі - диа (екеу), лог (ым, маына) сзiнен трады. Диалог екеуді гімесі. Диалектиканы пайда болуы пiкiрталасты іс-рекетке байланысты болды. Себебі, ертедегі гректі аылды, шешен кісілері сенатта, сотта сз сйлеп жртты з пікіріне арататын, диалог арылы з масатына жететiн, зіне жатастар таба алатын. Шындыты табуды кзі - айтыс, арама-арсылы пікір жне сз таластыру арылы аиата жету. Диалектика белгілі бір процесс, аыл-оймен дние мгі озалыста, имылда деп тсіндіру дісі. Диалектика ымы немі тарихи дамуда болып, мазмны тередей береді. Сондытан оны тарихи формаларын ажырата білу керек: стихиялы немесе арапайым диалектика - дниені сезімде берілетін сырт блгіні мгі згерісіне сйенеді; идеалистік диалектика - аыл-ойды жалпы ымдарыны бір-біріне ауысып отыратынына негізделген; идеалистік-тарихи диалектика - рпатар санасындаы айшылытарды болуына жгінеді; материалистік диалектика - айшылы пен даму санада ана емес, дниені зінде де барын длелдейді. Осыны натылау шін объективтік диалектика (санадан тыс дниені дамуы) жне субъективтік диалектика (сана-сезімні дамуы) деп блеміз. Жалпылай келгенде, диалектика бкіл болмысты (материя мен сананы) дамуы туралы ілім. Содытан оны табиатты, оамны, адам санасыны жалпы задылытарын ашатын ілім деп санаймыз.

Емтихан билеті № 12

1. аза халыны философиялы дниетанымыны ерекшеліктері? Крнекті кілдерін крсетііз. аза халыны философиялы – оамды ой пікірлерін зерттеу ХХ асырды басынан ола алынды. Біра бл зерттеулерде сыаржа кзарас басым. Ол кезде оамды ойды алыптасуын тапты трыдан арастырды. Бл баыт, рине, ылымны объективті дамуына кері серін тигізді. Барлы даналыты батыс ойшылдарынан, басадан іздеген кезде лтты философиялы ой - пікірлерді тарихына кз жіберуге стемдік еткен тоталитарлы жйе ммкіндік бермеді.Алдымен, Абай з поэзиясында 1889 жылдан міріні соына дейін тп иені танып білу жолында жрек культін ктере жырлау арылы толы адам іліміні негізін салуа батыл адам жасауа мтылды. Бл мтылысты Шкрім дстрлі жаластыра дамыту арылы XІX асыр аяы мен XX асыр басындаы дебиетте философиялы лириканы классикалы биік дегейге ктере білді. стазы хакім Абай мен шкірті Шкрім тп иені (хаиатты) танып білуге жантану ілімі арылы бару жолын станды. сіресе, бл те крделі, шешуі иын, салмаы зіл батпан мселені Шкрім XX асырды басындаы аза дебиетіні ояну дуірінде млде тередей зерттеп, соны таным, ты ойлар желісін тартты. рі оны философиялы лирика табиатына сай молынан амтып, зерлеп, зерттеп тере мн бере арады.

аза философиялы ойыны е басты ерекшелігі – оны шынайы патриотизмі, халына деген сйіспеншілігі, оны болашаы, баыты шін кресуге дайын жне оан жету жолдарын з ммкіндігінше крсете білуі. аза философиялы ойыны тарихы – халы тарихыны е маызды рамдас бліктеріні бірі. Онда халыты таным процесімен лтты ойлау жйесі крініс тапан. Халыты сана – оамны суі, тоталитарлы жйені кйреуі, туелсіз мемлекеттерді рылуы, философиялы ойлауды жаа трлері адамзатты ттастыы мен ерекшеліктерін бгінгі заман талабына сай арастыра отырып, дамытуа ммкіндік туызады

2. Осы заманы философиядаы прагматизм персонализм баыттары Прагматизм – ( гр. pragma –іс-рекет ) субьективтік идеалистік философиялы ілім, бл философияны негізгі принципі – андай ой-пікір немесе іс-рекет болса да, егер ол пайда келсе – шын, басаша болса – жалан. Прагматизм (гр. pragma іс-рекет) - бл аымны кілі рі негізін салушы Чарльз Пирс (1834-1914) жне Джемс Уильям (1842-1910). Бл философияны негізгі принципі: андай ой-пікір немесе іс-рекет болса да, егер ол пайда келсе - шын, басаша болса - жалан. Прагматизм аымыны бір трі - инструментализм (instrumentum- ару), негізін алаушы американ философы Джон Дьюи (1859-1952). Инструментализм тсінігінде ылыми задар тек ару болып есептелінеді. Инструментализм «оамды прогресс» дегеніміз–наты межеге жету емес, жй процесс дейді. Дьюи философиясыны баыты эмпиризм боландытан, тжірибеге кп кіл аударды. Ол алашы трткі болатын идеяны, тіршілікті бастапы себебін іздеу орынсыз дейді.Персонализм (лат. Perona - тла ) діни философиясындаы маызды аымыны бірі. Адамды дайды жаратуынан пайда болан, жер бетіндегі рухани ндылыты жоары мні деп санайды. Персонализм адамды «жеке дербес индивид» ретінде арау тжірбиесіне арсылы барысында пайда болды. Олар адамды ттасты рамындаы былыс, жан - жаты жетілген жоары ндылы деп санайды. Оны міріні мні, даймен бірігуі болып есептелінеді. Персонализм баытын Н. А. Бердяев, Л. Н. Шестов, Н. О. Лосский, Америкада Б. Боун жне Дж. Мунье, Ж. Лакруа, П. Ландсберг, т. б. дамытып отырды.