Кп лшемді модель
ордаы мліметтерді беруді кп лшемді тсілі реляциялы модельмен бірге пайда болды, біра осы уаыта дейін наты жмыс істейтін кп лшемді МБЖ те аз болды. 90-шы жылдарды ортасынан бастап, бл модельге ызыушылы жаппай етек алды. Бан реляциялы тсілді негізін салушыларды бірі Э.Коддты 1993 жылы жазан программалы мааласы трткі болды. Онда OLAP (Online Analitical Processing-жедел аналитикалы деу) класындаы ойылатын 12 негізгі талап тжырымдалан. Оларды ішіндегі е маыздысы кп лшемді мліметтерді деу мен концептуальды беру ммкіндіктерімен байланысты. Кп лшемді жйелер шешім абылдау мен талдау жргізуге арналан апараттарды жедел деуге ммкіндік береді.
Апаратты жйелер тжырымдамасыны дамуында тмендегідей екі баытты бліп крсетуге болады:
• жедел (транзакциялы) деу жйесі;
• аналитикалы деу жйесі (шешім абылдауды сйемелдеу жйесі).
Реляциялы МБЖ апараты жедел дейтін апаратты жйелерге арналды жне осы салада барынша тиімді болды. Ал аналитикалы деу жйелерінде айтарлытай олайлылы танытпады, ал кп лшемді МБЖ лде айда тиімді болды.
Кп лшемді МБЖ апаратты интерактивті аналитикалы деуге арналан МБЖ болып табылады. Енді кп лшемді МБЖ-де пайдаланатын негізгі ымдара тоталайы: мліметтерді болжанатындыы, тарихилыы жне агрегаттылыы.
Мліметтерді агрегаттылыы-апаратты жалпылауды ртрлі дегейінде арастыруды крсетеді. Апаратты жйелерде пайдаланушы шін апаратты беруді даралылыы оны дегейіне туелді болады: талдаушы, пайдаланушы-оператор, басарушы, жетекші.
Мліметтерді тарихилыы мліметтерді жне оларды зара байланысыны жоары дегейдегі тратылыын, сондай-а, уаыта байланыстылыыны міндетті болуын амтамасыз етеді.
Мліметтерді тратылыы оларды деу барысында шаыру, сата, индекстеу жне тадауды арнайы дістерін пайдалануа ммкіндік береді.
Мліметтерді уаыта байланыстылыы тадау рамында уаыт пен
ай-кнні мндері болатын срауларды жиі орындау шін ажет. Мліметтерді деу жне беру процесінде мліметтерді уаыт бойынша реттеу ажеттілігі пайдаланушыа сатау механизмі мен апарата кіру ммкіндігіне ойылатын талапты жктейді. Уаытты азайту шін срауларды деу дрыс болып табылады, мліметтер жиі сралатын дегейде срыпталып труы ажет.
Мліметтерді болжанатындыы болжау функциясын беруге болатынын жне оны ртрлі уаыт аралыында олданылатындыын білдіреді.
Мліметтерді кп лшемді моделі цифрлы мліметтерді крнекілендіруді кп лшемдігін емес, мліметтерді манипуляциялау операцияларында жне сипаттауда апарат рылымын кп лшемді логикалы беруде болып табылады.
Реляциялы модельмен салыстыранда мліметтерді кп лшемді етіп йымдастыру жоары крнекілік пен хабардарлылыты амтамасыз етеді. Оны 2.7-кестедегі автомобильді сатылу клемі жніндегі мысалда реляциялы (а) жне кплшемді () тсілмен берілулерін круге болады.
а)
| Моделі | Ай | Клемі |
| «Жигули» | июнь | |
| «Жигули» | июль | |
| «Жигули» | август | |
| «Москвич» | июнь | |
| «Москвич» | июль | |
| «Волга» | июль |
)
| Моделі | Июнь | Июль | Август |
| «Жигули» | |||
| «Москвич» | No | ||
| «Волга» | No | No |
8-сурет. Мліметтерді реляциялы жне кплшемді берілулері.
Мліметтерді кп лшемді моделіні негізгі ымдарын арастырайы, оан лшем мен яшы жатады.
лшем – бл гиперкубты бір бйір ырын райтын бір типті мліметтер жиынтыы. Жиі пайдаланылатын уаыт лшемдеріні мысалына Кндер, Айлар, Тосандар, жне Жылдар жатады. Географиялы лшем ретінде алалар, Айматар, жне Елдер алынады. Мліметтерді кп лшемді моделінде гиперкубты яшытарындаы наты мндерді идентификациялауда лшеу индекстер ролін атарады.
яшы немесе крсеткіш – бл мндері тіркелген лшеулер жиынтыымен бір мнді аныталатын ріс. рісті типі кпшілік жадайда санды болып аныталады. Кейбір яшыты мндеріні алай алыптасатынына туелді, ол детте айнымалы болуы (мндері згеріп, сырты мліметтер кзінен шаырылуы немесе программалы жолмен алыптасуы) немесе формула арылы (алдын ала берілген формула бойынша электронды кестедегі трізді есептелуі) ммкін.
азіргі кп лшемді МБЖ-де мліметтерді йымдастыруды екі негізгі схемасы пайдалынады: гиперкубты жне поликубты.
Поликубты лгіде М-да ртрлі бірнеше гиперкуб аныталуы ммкін жне оны рбір ырындаы лшемдері ртрлі болып келеді. Поликубты лгідегі М-н сйемелдейтін жйені мысалына Oracle Express Server жатады.
Гиперкубты лгіде барлы крсеткіштер белгілі бір лшеулер жиынтыымен аныталады. Бл М-даы болатын бірнеше гиперкубтарды лшемдері бірдей болатынын крсетеді. Кейбір жадайларда, егер яшытарды міндетті трде толтыру талап етілсе. Онда М-даы апарат шамадан тыс арты болуы ммкін.
Мліметтерді кп лшемді моделінде олданылатын біратар арнайы операциялар бар: «кесу», «айналдыру», «агрегациялау» жне «детализациялау».
«Кесу» (Slice) бір немесе бірнеше лшеуді тіркеу нтижесінде алынан гиперкубтар жиынтыы. Кесу пайдаланушыны олданатын мндерін шектеу шін орындалады, йткені гиперкубты барлы мндері практикада ешашан бір мезгілде пайдаланылмайды. Мысалы, гиперкубтаы автомобиль моделін лшеу мндерін шектесе («жигули» маркалы), онда автомобильді осы маркасын жыл бойы ртрлі менеджерлерді сатуын бейнелейтін екі лшемді кесте алынады.
«Айналдыру» (Rotate) екі лшемді мліметтерді беру шін олданылады. Оны негізгі мні мліметтерді крнекі етіп крсету жадайында лшеу ретін згерту болып табылады. Мысалы, 2.7-суреттегі -кестеде екі лшемді кестені айналуы крсетілген. Мнда згеріс Х осіні бойында автомобиль маркалары, ал У осіні бойында уаыт орналасатындай болып згереді.
«Айналдыру» операциясын кп лшемді жадай шін де жалпылауа болады, ол шін лшеуді шыару ретіні згерісі процедурасы ретінде арастырамыз.
«Агрегациялау» (Drill Up) жне «детализациялау» (Drill Down) операциялары гиперкубтаы апаратты пайдаланушыа жалпылап беруге немесе талдап беруге кшуді крсетеді.
«Агрегациялау» операциясыны маынасын бейнелеп крсетуді тмендегідей гиперкуб мысалымен тсіндіруге болады. Гиперкубта келтірілген лшеулермен атар, таы да мынадай лшеулер бар: блімше, айма, фирма, мемлекет. Бл жадайларда лшеулерді арасында иерархиялы атынас бары байалады (тменнен жоары арай): блімше, айма, фирма, мемлекет. Берілген гиперкубты сипатталуында менеджер Дулетовті 1995 жылы «Жигули» жне «Волга» автомобилін сатаны аныталан болсын. Иерархия бойынша бір дегейге жоары ктеріле отырып, «агрегация» операциясыны кмегімен Даулетов істейтін блімше дегейдегі осы модельдерді сатылу атынасыны алай крінетінін анытауа болады.
9-сурет. шлшемді модельді мысалы.
лшемі: уаыты (жылмен) – 1994, 1995, 1996; менеджерлер – Даулетов, Сарсенов, Айбеков; модель- «Волга», «Жигули», «Нива»; крсеткіші: сату млшері.
Мліметтерді кп лшемді моделіні негізгі жетістігі – уаыта туелді лкен клемді мліметтерді аналитикалы деу тиімділігі мен олайлыында болып табылады. сас мліметтерді реляциялы модель негізінде деуді йымдастыруда М-даы лшемділікке туелді крделі операцияларды сызыты емес суі байалды жне индекстеуге оперативті жадыны айтарлытай клемде жмсалатыны крінеді.
Мліметтерді кп лшемді моделіні кемшілігі – арпайым есептегі апаратты жедел деуді айтарлытай крделігінде. Мндай жйелерді мысалына Essbase (Arbor Software), Media Multi-matrix (Speedware), Oracle Express Server (Oracle) жне Cache (InterSystems) жатады. Кейбір программалы німдер, мысалы Media /MR (Speedware) бір уаытта кп лшемді жне реляциялы М –н жмыс істеуге болады. Мліметтерді ішкі моделі кплшемді модель болып табылатын Cache МБЖ-де мліметтерге енуді ш тсілі бар: тікелей (кплшемді массив тйіндері дегейінде), объектілі жне реляциялы.