Лекция 5 Биосфера туралы ілім 1. Биосфера туралы ілім негіздері 2. Биосфера рылысы

Бізді планетамызда мір сруге олайлы орта онша кп емес. Ауаны, суды жне топыраты жа абатында ана тіршілік бар. Тірі организмдер орналасан ауаны (атмосфера), суды (гидросфера) жне жерді (литосфера) абаттары биосфера (bios-мір, тіршілік, shpaqia- дгелек, шар) деп аталады. Тірі организмдер мір сретін зара байланыс, арым-атынас жасайтын табии ортаны – атмосфера мен гидросфераны тменгі абаттарын, литосфераны жоары абатын биосфера деп атауды 1875 жылы алым Э. Зюсс сынан болатын. Биосфера грекше «биос» - тіршілік, «сфера» - шар дегенді білдіреді. алымдар биосфераны ауадаы шекарасы жер бетінен есептегенде 15 км биіктікке дейін, суда- 12 км тередікке дейін, жер ыртысында – 5км тередікке дейін болсын деген шешімге келді. Осы кнгі биосфера туралы тсінік белгілі орыс алымы, академик В.И.Вернадскийді 1924 жылы Францияны Сорбонн университеттерінде оыан лекцияларында оыан болатын. Биосфераны тірі организмдер мір сретін орта деп араса, ондаы адамдарды, оларды іс-рекетін жалпы Планеталы сері бар кш деп санауы керек. Адамдарды табиата жасайтын ыпалы мен сері соншалы екенін айта келіп, 1945 жылы В.И.Вернадский алдаы уаытта оларды геологиялы дрежедегі алып кштер атарындаы санауды сынды. Бірнеше миллион жылдар бойы жаратылыс задарына сйкес сіп жетілген биосфера біртіндеп Ноосфераа (hoos – гректі сана деген сзі) айналып бара жатанын, келешекте лем жаратылыс задарымен атар адамдарды аылына, санасына баынатынын айтан. алымны пайымдауыншы Ноосфераа – биосфераны жоары сатысы болып саналады. оам мшелері мен табиат араатынасында адамдарды іс- рекеті, аыл- ойы шешуші кшке айналады. Жаратылыс задарын біліп, тсініп, техника мен жмыс дістерін жетілдіре отырып адамдар здеріні ыпалы мен серін одан рі кшейте тседі, жер бетіне (кейінірек бкіл лемге) кптеген згерістер енгізеді, табиат процесстеріні жруіне ыпал жасайды. Тірі организмдер мір сретін лемдегі жалыз орын биосфераны хал- жадайы, оларды зара арым-атынастары, здері тратын ортамен байланыстары, адамдарды іс- рекеттерінен биосфераа келетін пайда мен зиян, оны орау шін алдын ала олданылатын шаралар экология ылымы зерттейтін таырыпа жатады. Жеке ылым саласы ретінде ол табиаттаы физикалы жне биологиялы былыстар мен згерістерді тексеріп, жаратылыс тану жне оамды ,ылымдарды, ылыми негіздермен кунделікті тжірибелерді байланыстырып, теорияны іске асыру жолдарын іздестіріп, табиатты леуметтік жне экономикалы жатарын зерттеп, оам мен табиат араатынасын ылым талаптары негізінде ру проблемаларымен айналысады. Биосфера рылысы Биосфера – грекше биос-мір жне тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар, оршаан орта деген сздерінен алынан, яни жер шарындаы адамзатты жан-жануарларды, сімдіктерді жне баса тірі организмдерді тіршілік ететін ортасы деген маына береді. Биосфера ымы ылыма кездейсо енген. Жз жылдан астам уаыт брын, 1875 жылы австриялы геолог Эдуард Зюсс зіні Альпі тауларыны шыу тарихы туралы кітабыны соы, е жалпылама тарауында жер жарыны ртрлі абаттары жайында баяндаан кезде осы терминді алаш рет олданан болатын. Біра биосфера жне оны жер бетінде жріп жатан процестері туралы ілімні негізін салан академик В.И.Вернандский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 градустан –50 градуса дейін температурасы болатын термодинамикалы абат болып саналады. Биосфера негізінен ш абаттан ралады. Олар: 1) атмосфера (газ кйіндегі) 2) гидросфера (су) 3) литосфера (атты) абаттар Атмосфера – жер шарын тгелдей орап трады. Ол гректі «atmos» - бу, «sphaira» - (сфера) шар деген сзден шыан. Оны алыдыы 100 километрге дейін жетеді. Атмосфераны негізгі рамында оттегі (20,95%), яни 1,5·1015 тонна аргон (1,28%), азот (75,50%), яни 3,8·1012 тонна жне басадай газдар кездеседі. Атмосфера негізінен – тропосфера, стратосфера жне ионосфера абаттары болып шке блінеді; Атмосфера Тропосфера – грекше «tropos»(тропос)- брылыс «sphaira» (сфера) шар азаша згермелі абат деген шаына береді. Ол атмосфераны жер бетіне тікелей жайласан тменгі тыыз абаты. Оны орташа биіктігі 10-12 километрге дейін жетеді. Стратосфера – латынша «strafum»-(тсем), «sphaira»(сфера)-шар, теіз дегейінен 9-11 км.жоары жататын атмосфера абаты. Мнда ылал жо. Блтта болмайды. Ал температура 30 км-ге дейін бір алыпты болады да, біра биіктік артан сайын (30-35 км-ден рі арай) температура тмендей береді. 20-25 км. биІктікте озон мол кездеседі. Ол кнні сіреклгін сулелерін те кп сііреді. Ионосфера – гректі «ion» (ион) озалыш абат деген сзінен алынан. Оны алыдыы 800 км-ге дейін жетеді. Бл орта тропосфера сияты кбінесе оттегі мен азоттан ралады. Газдарды тек жекелеген молекулалары, иондары мен атомдары ана кездеседі. йтпеген жадайда тірі организмдер тгелімен ырылып алар еді. Спутниктер мен ракеталарды кмегімен жргізілетін зерттеулерді нтижелері ауаны жоары шекарасы жер бетінен 20 мы километр биіктікке дейін тарайтынын анытады. Кпке дейін алымдар ауаны массасын білмей келді. Тек XVII асырда ана оны салмагы бар екені аныталды. Ауаны массасы 5,27·1025 тонна, яни 5 мы триллион тонна. Ауа – адамны алаанына 150 килограмм салмапен сер етеді. Ол барлы денеге 15 тоннадан арты кш тсіреді. Шын мнінде адамдар осыншама салматы басып транын сезбейді. йткені адамны денесі ауаны ысымына йреніп кеткен. Бл-табии былыс. Ауа ысымы сл ана азайса бізді кіл кйіміз тмендеп, тамыр соу жиілейді, лсіздік пайда болады. Ауа кн сулесінен келетін жарыты шашыратып, реттеп отырады. Егер ауа абаты болмаса сйлеген сзді де, шырап салан нді де, аашты сыбдырын, старды дыбысын да біз ести алмаан болар едік. Гидросфера - ртрлі табии су оймаларынан (мхиттардан, теіздерден, клдерден, зендерден) ралады. Блар рлыты 70 пайызын алып жатыр. Гидросфераны клемі 400 миллион шаршы километр. Литосфера – жерді атты абаты. Ол екі абаттан рылан. стінгі абаты граниттен, оны алыдыы 10 километрден 40 км-ге дейін жетеді. Ал астыысы базальттан трады. Минералды абаттардан баса, жерді таы бір ерекше абат-биосфера оршап трады. Биосфера дегейінен бастап, тау жоспаларыны шыдарына дейін бкіл ра жерді алып жатыр. Соы жылдары кптеген алымдар (Дж.Хатчинсон жне т.б) биосфераны жер бетіні азіргі кездегі организмдер тіршілігіні ыпалындыы блігі ретінде арастырып, биосфера ымын тарылтып жр. Кптеген ылыми терминдер ртрлі жадайларда бірде кеірек, бірде тарлау маынада олданылуда. Сонда биосфера – жер шарыны осы бір айрыша абыына андай ерекшеліктер тн? Біріншіден биосферада сйы кйдегі суды млшері айтарлытай кп. Екіншіден, оан кн энергиясыны тасыны ыпал етеді. шіншіден, биосфера шін сйы, атты жне газ кйіндегі заттарды бліну беттеріні болуы тн. Жердегі энергия кзі кн боландытан, кллі тірі организмдер жерді екі абыы метосфера мен гидросфераны жоары абаттарында таралан Жер абаттарыны ай-айсы болмасын кн сулесін нерлым жасыра ткізсе, сорлым тірі организмдер оларды тереірек абаттарына шейін оныстанан деуге болады. Біра биосфера жары жететін жерлермен шектелмейді. Ауырлы кшіні арасында энергия аыны одан да рі таралады: жарыталан абаттардан теіз тбіне эксперименттер тйішіктері, лі жне тірі организмдер здіксіз тсіп жатады.